Prasanna

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 6 वस्तू (कविता) Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 6 वस्तू (कविता)

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 6 वस्तू Textbook Questions and Answers

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न २ (अ) साठी…

प्रश्न 1.
आकृत्या पूर्ण करा.

उत्तर:

प्रश्न 2.
कारणे लिहा.
(अ) वस्तूंना जपावे आणि त्यांचे लाडही करावेत, कारण ……………………………..
(आ) वस्तूंना हक्काच्या घरात राहू दिले जात नाही, कारण ……………………………..
उत्तर:
(अ) वस्तूंना जपावे आणि त्यांचे लाडही करावेत; कारण नंतरच्या काळातही त्या आपला स्नेह जिवंत ठेवणार आहेत.
(आ) वस्तूंना हक्काच्या घरात राहू दिले जात नाही; कारण त्यांचे आयुष्य संपते.

प्रश्न 3.
काव्यसौंदर्य.
(अ) कवितेतील खालील ओळींचे रसग्रहण तुमच्या शब्दांत करा. वस्तूंना मनही नसेल कदाचित, पण ते असल्यासारखे वागलो तर वस्तू प्रचंड सुखावतात.

(आ) ‘वस्तूंनाही असते आवड स्वच्छ राहण्याची’ याबाबतचा तुमचा दृष्टिकोन सांगा.
उत्तर:
द. भा. धामणस्कर यांनी ‘वस्तू’ या कवितेमध्ये वस्तूंना कसे हाताळावे व जोपासावे याचा वस्तुपाठ देताना वस्तूंचे मानवीकरण केले आहे.

बरीच माणसे वस्तूंना सजीव समजत नाहीत. त्यांनाही भावना असू शकतात, हे लक्षात घेत नाहीत. कवी म्हणतात की, त्यांनाही जीव आहे, मन आहे, असे आपण समजून त्यांच्याशी वागलो, तर वस्तूंना परमानंद होतो. वस्तूंना कसेही हाताळू नये. त्यांना एखादया लहान मुलांसारखे लाडावून मायेने हाताळावे. हाताळताना आपले अस्वच्छ हात लावू नयेत. कारण वस्तूंनाही स्वच्छतेची आवड असते. महात्मा गांधींचे वचन आहे की ‘स्वच्छता हा परमेश्वर आहे’, म्हणून केवळ माणसाने स्वच्छ राहावे असे नाही. आपण ज्या वस्तू वापरतो, त्यांनाही स्वच्छ राखता आले पाहिजे, ‘वस्तूंना असते आवड स्वच्छ राहण्याची’ या ओळीतून माणसाला वस्तू हाताळण्याचा निकोप दृष्टिकोन दिलेला आहे.

(इ) एखादी वस्तू बिघडल्यामुळे तुमची फजिती कशी झाली, याचे वर्णन करा.
उत्तर:
माझे दप्तर खूप छान आहे. मला ते खूप आवडते. पाठीवर त्याला घेऊन शाळेत मिरवत मिरवत जाण्यात एक वेगळा आनंद आहे. मी माझ्या दप्तराचे खूप लाड करतो. त्याला दर रविवारी घुतो, स्वच्छ करतो. पण एकदा काय झाले! गृहपाठ खूप असल्यामुळे माझ्या दप्तरात मी सर्व पुस्तके, वया कोंबल्या. त्यात खाऊचा डबा व पाण्याची बाटली ठेवली; त्यामुळे दप्तर जड झाले व फुगले होते. तसेच ते मी पाठीवर मारून रस्त्याने ऐटीत चालू लागलो. थोड्या वेळाने कोपऱ्यात ते फाटले व त्यातून बऱ्याच वस्तू हळूहळू टपटपत खाली पडल्या दहा-बारा पावले पुढे गेल्यावर मला कळले. मी परत फिरलो नि पुस्तके-वह्या गोळा करीत मागे आलो. रस्त्यावरची मंडळी मला हसत होती. माझी फजिती झाली. पण त्यातून मी धडा शिकलो की दप्तर असले म्हणून काय झाले? त्यालाही जीव आहे. किती पेलणार ते ओझे! मी दप्तराची क्षमा मागितली व पुन्हा असे होणार नाही, याची दक्षता घेतली. दप्तरावरचे माझे प्रेम खूप वाढले.

(ई) तुमचा वर्गमित्र वर्गखोली/शालेय परिसरातील वस्तूचे नुकसान करत आहे. या प्रसंगी तुम्ही काय कराल ते सांगा.
उत्तर:
आमच्या शाळेच्या गेटपासून शाळेच्या मुख्य इमारतीपर्यंत रस्त्याच्या दुतर्फा फुलझाडांच्या कुंड्या रांगेने लावलेल्या आहेत. माझा मित्र रमेश खूप खोडसाळ आहे. एकदा शाळेत शिरताना त्याने मुद्दाम एका कुंडीला लाथ मारून खाली पाडली. आतील फुलरोपासहित माती विखुरली गेली. मी सोबतच होतो. मी त्याला या कृत्याबद्दल विचारले तेव्हा ते चुकून झाले असे सांगितले. पण मला माहीत होते, त्याने ते मुद्दामहून केले आहे. मी त्याला समजावले ‘ठीक आहे. तू चुकून लाथ लागली म्हणतोस ना! मग आता आपण ती नीट उचलून ठेव!’ तो मानेना. तो पुढे जाऊ लागला तेव्हा मी त्याला या कुंड्या शाळेने फक्त शोभेसाठी लावलेल्या नाहीत. विदयार्थ्यांना शाळेत येताना प्रसन्न वाटावे, हाही त्यामध्ये चांगला हेतू आहे. तसेच शास्त्रात आपण शिकलो की दिवसा झाडे प्राणवायू सोडतात व कार्बन डायऑक्साइड घेतात. हा प्राणवायू आपल्याला मिळतो. शिवाय फुलांचे विविध रंग आपल्या डोळ्यांना सुखावतात – असे समजावून सांगितले. तो मला ‘सॉरी’ म्हणाला व निमूटपणे आम्ही दोघांनी कुंडी जशी होती तशी करून ठेवली.

उपक्रम:

(१) तुमच्या घरातील आजी, आजोबा, पणजोबा यांच्या काळात असणाऱ्या वस्तूंची माहिती मिळवा.
(२) वस्तूंची नीट काळजी घेणाऱ्या आपल्या कुटुंबातील सदस्याची मुलाखत घेऊन संवादलेखन करा.
(३) तुमच्या घरातील अडगळीत टाकलेली वस्तू/विकायला काढलेली वस्तू जर तुमच्याशी बोलू लागली, तर ती काय बोलेल याची कल्पना करून लिहा.

कंदील व विजेरी (बॅटरी) यांच्यातील संवादाची कल्पना करून संवादलेखन करा,

कंदील : …………………………………………………………………..
विजेरी : …………………………………………………………………..
कंदील : …………………………………………………………………..
विजेरी : …………………………………………………………………..
कंदील : …………………………………………………………………..
विजेरी : …………………………………………………………………..
कंदील : …………………………………………………………………..
विजेरी : …………………………………………………………………..
कंदील : …………………………………………………………………..
विजेरी : …………………………………………………………………..
कंदील : …………………………………………………………………..
विजेरी : …………………………………………………………………..
उत्तर : …………………………………………………………………..
कंदील: फार दिवसांनी भेट झाली आपली! कशी आहेस तू?
विजेरी: मी बरी आहे. पण तू इथे काय करतोस? तुझी आता गरज उरली नाही.
कंदील: असे का म्हणतेस? तुझे नि माझे एकच तर कार्य आहे. स्वतः जळून दुसऱ्यांना प्रकाश देणे.
विजेरी: ते ठीक आहे. पण तू अगदी जुनापुराणा झालास. तुला पेटवताना किती कष्ट पडतात. मी पाहा, एक बटन दाबले की लांबवर झोत पडतो.
कंदील: हो. पण तुझा प्रकाश डोळ्यांना त्रास देतो. मी अगदी मंद तेवतो!
विजेरी: तू तर उगाचच मिणमिणतोस. माझ्या प्रकाशाचा झगमगाट तर बघ, कशी लखलखते मी!
कंदील: अग, तुला सेल लागतात पेटवायला. ते गेले की तुझा खेळ’। समाप्त! मी तर अखंड तेवत राहतो.
विजेरी: तुलाही तेल लागतंच की! तेल घाला, वात ठेवा. ती भिजवा. तेव्हा कुठे तू पेटतोस!
कंदील: माझ्याकडे तेल आहे. खरंच! तेलाला स्नेह म्हणतात. फार प्राचीन काळापासून माझा व माणसांचा स्नेहबंध आहे.
विजेरी: हो. पण काळ बदलला. आता तुझी गरज नाही.
कंदील: असे म्हणू नकोस! प्रकाश देणे आपले व्रत आहे. आपल्या दोघांचेही कार्य एकच आहे. आपल्या कार्याचा विसर पडू देता कामा नये!

Marathi Kumarbharti Class 10 Textbook Solutions Chapter 6 वस्तू Additional Important Questions and Answers

प्रश्न. पुढील कवितेच्या आधारे दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती १: (आकलन)

प्रश्न 1.
चौकटी पूर्ण करा:
(i) नंतरच्या काळात वस्तूंना जिवंत ठेवणारा –
(ii) शाबूत ठेवावा असा वस्तूंचा हक्क –
उत्तर:
(i) नंतरच्या काळात वस्तूंना जिवंत ठेवणारा – आपला स्नेह
(ii) शाबूत ठेवावा असा वस्तूंचा हक्क – कृतग्नतापूर्ण निरोपाचा

प्रश्न 3.
एका वाक्यात लिहा:
(i) वस्तू केव्हा सुखावतात?
(ii) वस्तूंना कोणती हमी दयावी?
उत्तर:
(i) वस्तूंना जीव व मन असल्यासारखे वागवले की वस्तू प्रचंड सुखावतात.
(ii) आपल्या मानलेल्या जागेवरून त्यांना हटवणार नाही, याची वस्तूंना हमी दयावी.

वस्तूंना जीव नसेलही कदाचित, पण
जीव नसल्यासारखे वागवू नये त्यांना.
वस्तूंना मनही नसेल कदाचित, पण ते
असल्यासारखे वागलो तर वस्तू
प्रचंड सुखावतात.
वस्तू निखालस सेवकच असतात आपल्या,
तरीही बरोबरीचाच मान दयावा त्यांना.
वस्तूंना वेगळी, स्वतंत्र खोली नको असते,
त्यांना फक्त ‘आपल्या मानलेल्या’ जागेवरून
निष्कासित न होण्याची हमी दया.
वस्तूंनाही असते आवड स्वच्छ राहण्याची,
हे हातांना लक्षात ठेवायला सांगा.
वस्तूंना जपावे, लाडावूनही ठेवावे त्यापुढे जाऊन,
त्याच जिवंत ठेवणार आहेत आपला स्नेह
नंतरच्या काळातही.
आयुष्य संपले की वस्तूंनाही आजवरच्या
हक्काच्या घरात राहू देत नाहीत, तेव्हा
कृतज्ञतापूर्ण निरोपाचा त्यांचा हक्क
शाबूत ठेवावा,

कृती २: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 3.
योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा:
(i) वस्तूंना वेगळी, ………………………………. खोली नको असते. (कुठलीही/स्वतंत्र/आपलीशी/माणसांची)
(ii) वस्तूंना ………………………………. न होण्याची हमी दया. (विकसित/आधारित/निष्कासित/पुलकित)
उत्तर:
(i) वस्तूंना वेगळी, स्वतंत्र खोली नको असते.
(ii) वस्तूंना निष्कासित न होण्याची हमी दया.

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न २ (आ) साठी…

प्रश्न. पुढील कवितेसंबंधी त्याखाली दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे कृती सोडवा:
नोंद: – प्रश्नामधील कृतींची पुनरावृत्ती टाळण्यासाठी यापुढे सर्व पक्ष्यपाठांमध्ये प्रश्नाखाली केवळ कवितेचे नाव आणि त्यापुढे मुद्द्यांसमोर उत्तरे देण्यात आली आहेत.
कविता-वस्तू. (मार्च ‘१९)
उत्तर:
(१) प्रस्तुत कवितेचे कवी: द. भा. धामणस्कर.
(२) कवितेचा रचनाप्रकार: मुक्तछंद.
(३) कवितेचा काव्यसंग्रह: भरून आलेले आकाश.
(४) कवितेचा विषय: निर्जीव वस्तूंचा सजीवपणा.
(५) कवितेतून व्यक्त होणारा (स्थायी) भाव: निर्जीव वस्तूंमधून खरे तर मानवी जीवनच व्यक्त होत असते.
(६) कवितेच्या कवींची लेखनवैशिष्ट्ये: या कवितेची रचना मुक्तछंदातील आहे. मुक्तछंदामुळे लेखनशैली मुक्त राहते. शब्द निवडण्यावर कोणतीही बंधने येत नाहीत. त्यामुळे दैनंदिन व्यवहारातील भाषा सहजगत्या वापरता येते. या कवितेत तसेच घडले आहे. दैनंदिन व्यवहारातील भाषेमुळे या कवितेचा वाचकांशी सहजसंवाद घडतो. साध्या पण आवाहक शब्दांतून मोठे तत्त्व येथे व्यक्त होते. अत्यंत हळुवार, संवेदनशील भावना कवी नेहमीच्याच साध्या शब्दांतून व्यक्त करतात.

(७) कवितेची मध्यवर्ती कल्पना: निर्जीव वस्तूंनाही भावना असते, त्यांनाही मन असते, असा महत्त्वाचा विचार कवी या कवितेत मांडतात. माणसे वस्तूंचा वापर करतात. त्यांना हाताळतात. त्यांच्या वस्तूंशी वागण्याच्या पद्घतीतून वस्तूंचे स्वरूप घडत जाते. म्हणून कोणतीही वस्तू नजरेला पडताच, त्या वस्तूच्या स्वरूपावरून संबंधित व्यक्तीचे व्यक्तिमत्त्व कळते. यावरूनच वस्तू सजीव असतात, असे कवींना वाटते. वस्तू आणि माणसे यांच्यातील नाते या कवितेतून उलगडून दाखवले आहे.

(८) कवितेतून व्यक्त होणारा विचार: निर्जीव वस्तूंना आपण मन नसते असे म्हणतो. कवींच्या मते, त्यांना मन असते, भावना असते. त्या संवेदनशीलही असतात. त्यांच्या दर्शनाने त्या वापरणाऱ्याचे व्यक्तिमत्त्व लक्षात येते. म्हणून माणसाने वस्तूंशी प्रेमाने, आत्मीयतेने वागले पाहिजे. आपण माणसांशी वागतो, तसेच वस्तूंशी वागले पाहिजे, असा महत्त्वाचा विचार या कवितेतून मांडला आहे.

(९) कवितेतील आवडलेली ओळ:
वस्तूंना जपावे, लाडावूनही ठेवावे त्यापुढे जाऊन. त्याच जिवंत ठेवणार आहेत आपला स्नेह नंतरच्या काळातही.

(१०) कविता आवडण्याची वा न आवडण्याची कारणे: ही कविता सुंदर आहे. आधुनिक जगात वावरणाऱ्या कोणालाही ही कविता आवडेल अशी आहे. एक वेगळाच चाकोरीबाहेरचा विचार कवींनी या कवितेतून मांडला आहे. सहसा आपण वस्तू आणि ती वापरणारा माणूस यांना वेगळे वेगळे मानतो. वापरकर्त्या व्यक्तीच्या मनाप्रमाणे वस्तूचे स्वरूप घडते. म्हणजे वस्तूवरून वापरकर्त्यांचे मन कळते. आपण वस्तूशी प्रेमाने वागतो. म्हणजे स्वतःशीच प्रेमाने वागत असतो, असा वेगळा नावीन्यपूर्ण भाव या कवितेतून व्यक्त होतो. म्हणून ही कविता मला आवडते.

(११) कवितेतून मिळणारा संदेश: वस्तूंशी माणसाने प्रेमानेच वागले पाहिजे. आपण वापरलेल्या वस्तूंच्या रूपाने आपले अस्तित्व मागे शिल्लक राहते. वस्तूंचा उपयोग संपला की वस्तूंना टाकून देऊ नये. त्यांना टाकून देणे म्हणजे आपले अस्तित्व आपण स्वतः संपवून टाकणे. हे टाळण्यासाठी आपण वस्तूंशी स्नेहाने, संवेदनशीलतेने वागले पाहिजे.

रसग्रहण
कृतिपत्रिकेतील प्रश्न २ (इ) साठी…

प्रश्न.
पुढील ओळींचे रसग्रहण तुमच्या शब्दांत लिहा: ‘वस्तूंना मनही नसेल कदाचित, पण ते असल्यासारखे वागलो तर वस्तू प्रचंड सुखावतात.’
उत्तर:
आशयसौंदर्य: ‘वस्तू’ या कवितेत कवी द. भा. धामणस्कर यांनी निर्जीव वस्तूंनाही सजीव प्राणिमात्रांसारख्या भावना असतात, त्या संवेदनशील असतात, हे बिंबवले आहे. तसेच वस्तूंना सहानुभूतीने समजून घ्यायला हवे व त्यांना प्रेमाने वागवायला हवे, असे प्रतिपादन केले आहे.

काव्यसौंदर्य: बहुतेक माणसे वस्तूंना निर्जीव समजतात व त्यांच्याशी निर्दयतेने वागतात. त्यांना कसेही हाताळतात. माणसांच्या या कठोर कृत्यावर भाष्य करताना वरील ओळींत कवी म्हणतात की कदाचित वस्तूंना जीव नसेलही आणि मनही नसेल, म्हणून त्यांना आपण कठोरपणे वागवावे का? वस्तूंना मन आहे, असे समजून जर त्यांच्याशी आपण चांगले वर्तन केले तर वस्तूंना खूप आनंद होतो. त्या सुखावतात. आपल्या कुटुंबातील त्या घटक आहेत, अशी आपुलकी आपण दाखवली तर वस्तूही आपल्याला प्रेम व माया देतील.

भाषिक सौंदर्य: मुक्तशैलीतल्या या रचनेमुळे कवींनी या ओळींतून रसिकांशी थेट संवाद साधला आहे. अगदी साध्या पण आवाहक शब्दांत मोठे तत्त्व बिंबवले आहे. वस्तू व माणूस यांतील स्नेहबंध आत्मीयतेने जपायला हवा, हा संदेश अगदी हळूवार पद्धतीने कवींनी दिला आहे.

व्याकरण व भाषाभ्यास

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न ४ (अ) आणि (आ) यांसाठी…
व्याकरण घटकांवर आधारित कृती:

१. समास:

सामासिक शब्द व विग्रह यांच्या जोड्या लावा:
सामासिक शब्द – विग्रह
(i) प्रतिमास – (अ) मागे किंवा पुढे
(ii) ईश्वरनिर्मित – (आ) सात स्वर्गाचा समूह
(iii) सप्तस्वर्ग – (इ) धावणे, पळणे वगैरे
(iv) ऊनपाऊस – (ई) ईश्वराने निर्मित
(v) मागेपुढे – (उ) प्रत्येक महिन्याला
(vi) धावपळ – (ऊ) ऊन आणि पाऊस
उत्तर:
(i) प्रतिमास – प्रत्येक महिन्याला
(ii) ईश्वरनिर्मित – ईश्वराने निर्मित
(iii) सप्तस्वर्ग – सात स्वर्गांचा समूह
(iv) ऊनपाऊस – ऊन आणि पाऊस
(v) मागेपुढे – मागे किंवा पुढे
(vi) धावपळ – धावणे, पळणे वगैरे

२. अलंकार:

पुढील उदाहरण वाचून तक्ता पूर्ण करा:
(i) उदा., संगे असता नाथा आपण, प्रासादाहुन प्रसन्न कानन उपमेय → [ ] उपमान → [ ] अलंकाराचे नाव → [ ]
(ii) लहानपण देगा देवा। मुंगी साखरेचा रवा।। अलंकाराचे नाव → [ ] अलंकाराचे स्पष्टीकरण → [ ]
उत्तर:
(i) उपमेय → जंगल उपमान → प्रासाद (राजवाडा) अलंकाराचे नाव → व्यतिरेक अलंकार
(ii) अलंकाराचे नाव → दृष्टान्त अलंकार अलंकाराचे स्पष्टीकरण → या चरणात मुंगी लहान होऊन साखरेचा कण खाते.. तशी नम्रता मला दयावी अशी देवाकडे विनवणी केली आहे. नम्रता गुण अंगिकारावा हे सांगताना मुंगीचा दृष्टान्त दिला आहे. म्हणून हा दृष्टान्त अलंकार आहे.

३. वृत्त:

पुढील काव्यपंक्तींचे गण पाडून वृत्त ओळखा:
स्वये सर्वथा नम्र वाचे वदावे।
मना सर्व लोकांसि रे नीववावे।।
उत्तर:

वृत्त: हे भुजंगप्रयात वृत्त आहे.

४. शब्दसिद्धी:
(i) निः + कासित = निष्कासित, याप्रमाणे निः हा उपसर्ग लावून पुढील शब्द लिहा:
(१) फळ – ………………………
(२) काम – ………………………
(३) कर्ष – ………………………
(४) कांचन – ………………………
उत्तर:
(१) निष्फळ
(२) निष्काम
(३) निष्कर्ष
(४) निष्कांचन.

(ii) ‘क’ हा प्रत्यय असलेले चार शब्द लिहा.
उत्तर:
(१) सेवक
(२) लेखक
(३) वाचक
(४) साधक.

५. सामान्यरूप:

पुढील तक्ता पूर्ण करा:
शब्द – सामान्यरूप
(i) वस्तूंना …………………..
(ii) जागेवरून …………………..
(iii) हक्काच्या …………………..
(iv) हाताला …………………..
उत्तर:
शब्द – सामान्यरूप
(i) वस्तूंना – वस्तूं
(ii) जागेवरून – जागे
(iii) हक्काच्या – हक्का
(iv) हाताला – हाता

६. वाकप्रचार:

योग्य अर्थ निवडा:


उत्तर:
(i) शिल्लक ठेवणे
(ii) आश्वासन देणे

भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

१. शब्दसंपत्ती:

प्रश्न 1.
पुढील शब्दांचे दोन अर्थ लिहा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
पुढील शब्दाच्या अक्षरांतून चार अर्थपूर्ण शब्द तयार करा:

उत्तर:

प्रश्न 3.
समानार्थी शब्द लिहा:
(i) जीव – …………………………
(ii) मन = …………………………
(iii) आयुष्य = …………………………
(iv) घर = …………………………
उत्तर:
(i) जीव = प्राण
(ii) मन = चित्त
(iii) आयुष्य = जीवन
(iv) घर = गृह.

प्रश्न 4.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा:
(i) सुखावतात x …………………………
(ii) सेवक x …………………………
(iii) मान x …………………………
(iv) स्वतंत्र x …………………………
(v) आवड x …………………………
(vi) स्वच्छ x …………………………
(vii) जिवंत x …………………………
(viii) नंतर x …………………………
(ix) कृतज्ञता x …………………………
(x) सजीव x …………………………
उत्तर:
(i) सुखावतात x दुखावतात
(ii) सेवक x मालक
(iii) मान x अपमान
(iv) स्वतंत्र x परतंत्र
(v) आवड x नावड
(vi) स्वच्छ x अस्वच्छ
(vii) जिवंत x मृत
(viii) नंतर x आधी
(ix) कृतज्ञता x कृतघ्नता
(x) सजीव x निर्जीव,

२. लेखननियम:

अचूक शब्द ओळखा:
(i) नीर्जीव/निर्जिव/निर्जीव/नीर्जिव.
(ii) अतर्मुख/अंतर्मुख/अंर्तमुख/अंतर्मूख.
(iii) सामुहिक/सामुहीक/सामूहिक/सामूहीक.
(iv) अंतकरण/अतःकरण/अंतःकरन/अंतःकरण,
उत्तर:
(i) निर्जीव
(ii) अंतर्मुख
(iii) सामूहिक
(iv) अंतःकरण,

३. विरामचिन्हे:

पुढील वाक्यातील विरामचिन्हे ओळखून लिहा: त्यांना फक्त ‘आपल्या मानलेल्या’ जागेवरून निष्कासित न होण्याची हमी दया.
उत्तर:
(i) [ ‘ ‘ ] → एकेरी अवतरण चिन्ह
(ii) [ . ] → पूर्ण विराम.

४. पारिभाषिक शब्द:

पुढील इंग्रजी पारिभाषिक शब्दांसाठी अचूक मराठी प्रतिशब्द कोणता?

उत्तर:
(i) परिवहन
(ii) आदयाक्षरे
(iii) गणसंख्या
(iv) पर्यवेक्षक.

५. भाषिक खेळ:
जसे –

जसे –

उत्तर:

वस्तू Summary in Marathi

कवितेचा भावार्थवस्तू कशा हाताळाव्यात व कशा जपाव्यात, हे सांगताना कवी म्हणतात – कदाचित वस्तूंना प्राण नसेल, पण म्हणून त्यांना निर्जीव समजून जीव नसल्यासारखे वागवू नये. (वस्तूंनाही माणसासारखा जीव असतो.) कदाचित वस्तूंना मनही नसेल, परंतु त्यांना मन असल्यासारखे जर आपण वागवले तर त्या वस्तूंनाही प्रचंड आनंद होतो. (वस्तू माणसासारख्या संवेदनशील असतात.)

खरे म्हणजे वस्तू आपल्या सेवेत रमतात. त्या आपल्या चाकर असतात, पण तरीही त्यांना समान दर्जा दयावा, बरोबरीच्या स्नेहभावाने सन्मान दयावा. वस्तूंना वेगळी आणि स्वतंत्र खोली नको असते. (त्यांना तुमच्याबरोबरच राहायचे असते. त्या स्वतःला वेगळे मानत नाहीत.) फक्त त्यांना नेमलेल्या व मानलेल्या जागेवरून न हटवण्याचे आश्वासन दया. (त्या ज्या जागेवर असतात, त्या जागेवर त्यांचे प्रेम जडलेले असते.)

वस्तू हाताळताना आपले घाणेरडे हात त्यांना लावू नका. वस्तूंनाही स्वच्छतेची प्रचंड आवड असते, हे हातांनीही चांगले लक्षात ठेवायला हवे. वस्तूंना जिवापाड जपावे, काळजी घ्यावी, क्वचित त्यांचे खूप लाड करावेत. (एखादया लहान गोजिरवाण्या बालकासारखी त्यांची काळजी घ्यावी व लाडावून ठेवावे.) कारण भविष्यकाळात याच वस्तू आपली माया, जिव्हाळा, स्नेह निरंतर जिवंत ठेवणार आहेत.

माणसांसारखेच वस्तूंचेही आयुष्य संपते. मरणानंतर माणूस हक्काच्या घरात राहत नाही. त्याला भावपूर्ण निरोप दिला जातो. त्याचप्रमाणे वस्तूंचे आयुष्य संपले की आपण त्यांना हक्काच्या जागेवरून हलवतो. तेव्हा माणसाने हे लक्षात ठेवावे की त्यांनाही कृतज्ञतापूर्वक निरोप यायचा असतो. हा निरोपाचा त्यांचा हक्क माणसाने कायम ठेवावा.

वस्तू शब्दार्थ

• प्रचंड सुखावतात – खूप आनंदित होतात.
• निखालस – अगदी खरे.
• सेवक – चाकर, सेवा करणारे.
• बरोबरीचा मान – समान दर्जा.
• निष्कासित – पदच्युत, जागेवरून हलवणे.
• स्नेह – प्रेम, जिव्हाळा, माया.
• हक्क – स्व-अधिकार,
• कृतज्ञता – भावनिक ऋण, आदरयुक्त भावना.

वस्तू वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ

• जीव नसणे : प्राण नसणे, अचेतन असणे.
• मान देणे : आदर करणे, सन्मान देणे,
• हमी देणे : आश्वासन देणे.
• लाडावून ठेवणे : सतत कौतुक करणे,
• आयुष्य संपणे : मरण येणे.
• निरोप देणे : सोडणे.
• शाबूत ठेवणे : जपून शिल्लक ठेवणे.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 7 गवताचे पाते Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 7 गवताचे पाते

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 7 गवताचे पाते Textbook Questions and Answers

कृति

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न १ (अ) आणि (आ) यांसाठी…

प्रश्न 1.
आकृत्या पूर्ण करा.
(i)
उत्तर:

(ii)
उत्तर:

(iii)
उत्तर:

(iv)
उत्तर:

प्रश्न 2.
कारणे लिहा.
(अ) झोपी गेलेल्या चिमुकल्या गवताच्या पात्यानं गळून पडणाऱ्या पानाकडे तक्रार केली, कारण …………………………
(आ) ‘अरसिक गवताच्या पात्याला गाणं समजणार नाही’ असे गळून पडणारे पान म्हणाले, कारण …………………………
(इ) वसंताच्या संजीवक स्पर्शाने पानाचे रूपांतर चिमुकल्या पात्यात झाले, कारण …………………………
उत्तर:

• झोपी गेलेल्या चिमुकल्या गवताच्या पात्याने गळून पडणाऱ्या पानाकडे तक्रार केली; कारण त्याची झोपमोड होऊन त्याच्या गोड गोड स्वप्नांचा चुराडा झाला होता.
• ‘अरसिक गवताच्या पात्याला गाणं समजणार नाही,’ असे गळून पडणारे पान म्हणाले; कारण त्याने आयुष्यात गाणे म्हणण्यासाठी कधी ‘आ’सुद्धा केला नव्हता.
• वसंताच्या संजीवक स्पर्शाने पानाचे रूपांतर चिमुकल्या पात्यात झाले; कारण त्या संजीवक स्पर्शामध्ये विलक्षण जादू होती.

प्रश्न 3.
खालील शब्दांतील अक्षरांपासून अर्थपूर्ण शब्द तयार करा.
(अ) बेजबाबदारपणा
(आ) धरणीमाता
(इ) बालपण
उत्तर:

प्रश्न 4.
खालील परिच्छेद वाचा. विरामचिन्हांचा योग्य वापर करून परिच्छेद पुन्हा लिहा.
कुंभकोणम् येथील शाळेत गणिताचा सिद्धांत शिक्षक समजावून सांगत होते एखादया संख्येला त्याच संख्येने भागले असता भागाकार नेहमी एक येतो तेवढ्यात एक लहानसा मुलगा ताडकन उभा राहिला आणि म्हणाला गुरुजी तुमचा हा सिद्धांत थोडासा चुकीचा आहे ते म्हणाले तुझे म्हणणे स्पष्ट करून सांग पाह यावर तो मुलगा धीटपणे म्हणाला सर शून्याला शून्याने भागले तर त्या चिमुरड्या मुलाचा हा प्रश्न ऐकताच त्या शिक्षकांना त्याच्या बुद्धिमत्तेचे विलक्षण आश्चर्य वाटले हा मुलगा म्हणजे पुढे श्रेष्ठ गणिती म्हणून प्रसिद्ध झालेले श्रीनिवास रामानुजन होय
उत्तर :
कुंभकोणम् येथील शाळेत गणिताचा सिद्धांत शिक्षक समजावून सांगत होते. एखादया संख्येला त्याच संख्येने भागले असता भागाकार नेहमी एक येतो. तेवढ्यात एक लहानसा मुलगा ताडकन उभा राहिला आणि म्हणाला, “गुरुजी, तुमचा हा सिद्धांत थोडासा चुकीचा आहे. ते म्हणाले, “तुझे म्हणणे स्पष्ट करून | सांग पाहू!” यावर तो मुलगा धीटपणे म्हणाला, “सर, शून्याल शून्याने भागले तर?” त्या चिमुरड्या मुलाचा हा प्रश्न ऐकताच त्या शिक्षकांना त्याच्या बुद्धिमत्तेचे विलक्षण आश्चर्य वाटले. हा मुलगा म्हणजे पुढे श्रेष्ठ गणिती म्हणून प्रसिद्ध झालेले ‘श्रीनिवास रामानुजन’ होय.

प्रश्न 5.
खालीलपैकी कोणती जोडी विरुद्धार्थी नाही?
(अ) ज्ञानी x सुज्ञ
(आ) निरर्थक x अर्थपूर्ण
(इ) ऐच्छिक x अनिवार्य
(ई) दुर्बोध x सुबोध
उत्तर:
ज्ञानी x सुज्ञ.

प्रश्न 6.
स्वमत.

(अ) ‘माणसातील ठरावीक मनोवृत्तीची पुनरावृत्ती वारंवार होत असते’, हे पाठाच्या आधारे स्पष्ट करा.
उत्तर :
माणसाच्या स्वभावाची एक गंमतच आहे. आपल्या मुलाने सकाळी लवकर उठावे, व्यायाम करावा, नियमित अभ्यास करावा. त्याने चांगल्या मुलांचीच संगत धरावीः परीक्षेत जास्तीत जास्त गुण मिळवावेत… वगैरे वगैरे, असे प्रत्येक आईबाबांना वाटते. पण या आईबाबांनी त्यांच्या तरुणपणी असे काहीही केलेले नसते. त्या काळात त्यांच्या आईबाबांनी घरलेले असले आग्रह यांनी उधळून लावले होते. मात्र हे आजच, आधुनिक काळातच, घडते असे नाही. जगभर सर्व मानवी समाजांत हेच घडत आलेले आहे. जन्म, बालपण, तारुण्य, वार्धक्य आणि नंतर मृत्यू हे चक्र अव्याहत पृथ्वीच्या निर्मितीपासूनच चालू आहे. प्रत्येकजण स्वतःच्या जागेवरून जगाकडे बघत असतो. तिथून जग जसे दिसते, तसे आणि तेवढेच खरे आहे, असे तो मानतो. म्हणून प्रत्येक पिढीत ते आणि तसेच घडत राहते.

(आ) गवताच्या पात्याच्या ठिकाणी तुम्ही असता, तर तुम्ही पानाला काय उत्तर दिले असते?
उत्तर :
मी गवतपाते असतो, तर गळून पडणाऱ्या पानाला पुढीलप्रमाणे माझे म्हणणे सांगितले असते :

“आजोबा, आपण दोघेही अकारण भांडत आहोत. काय झाले ते पाहा. तुम्ही गिरक्या घेत घेत खाली आलात. त्या वेळी खूप आवाज झाला आणि माझी झोपमोड झाली. मला राग आला आणि तुम्हांला मी रागाने लागेल असे काहीतरी बोललो. तुम्हीसुद्धा मला चिडखोर बिब्बा म्हणालात, मला अरसिक म्हणालात. पण मी थोडा अंतर्मुख झालो. विचार केला. माझ्या लक्षात आले की आपण चुकीच्या कारणाने भांडत आहोत. आपल्या दोघांचेही दृष्टिकोन भिन्न आहेत. त्यामुळे आपले विचार भिन्न आहेत, आपणा प्रत्येकाला स्वत:चेच बरोबर आहे, असे वाटते. समोरचा चुकीचा आहे असे वाटते.

आता हेच पाहा ना. तुम्ही जमिनीपासून उंचावर राहता. तुम्हांला दूरदूरचा परिसर उंचावरून दिसतो. भोवतालच्या परिसराच्या दर्शनाचा आनंद घेता येतो. त्यामुळे तुम्हाला तुम्ही श्रेष्ठ आहात असे वाटते. आम्ही मातीत लोळत राहतो. म्हणून आम्ही कमी दर्जाचे आहोत, असे तुम्हाला वाटते. पण आजोबा, आम्ही आत्ता, या क्षणी मनसोक्त जगतो. तुम्ही उदयाचा विचार करीत राहता आणि आजचा आनंद गमावता. आपण दोघेही जण आपापल्या जागी बरोबर आहोत, आपण दुसऱ्याची स्थिती लक्षात घेतली पाहिजे. मग आपल्याला दोघांच्याही भूमिका कळतील आणि आपण भांडत बसणार नाही.

आता हे सगळे राहू दया. तुम्ही सांभाळून सांभाळून चाला. स्वत:च्या प्रकृतीला जपा.

(इ) गवताचे पाते व पान यांच्या स्वभाववैशिष्ट्यांत बदल झाला आहे, अशी कल्पना करून कथेचे पुनर्लेखन करा.
उत्तर :
हिवाळा नुकताच सुरू झाला होता. झाडावरून एकामागून एक पिकलेली पाने गळून पडू लागली.
पट… पटः.. पट…
त्यांचा तो पट… पट… पट… असा कर्णकटू आवाज …

तो आवाज ऐकून धरणीमातेच्या कुशीत झोपी गेलेले एक चिमणे गवताचे पाते जागे झाले. गिरक्या खात खात जमिनीवर येणाऱ्या एका पानाला ते म्हणाले, “अहो आजोबा, आजोबा, केवढ्याने पडलात! लागलंबिगलं तर नाही ना?”

पानाला बरे वाटले. प्रेमळपणे म्हणाले, “काय रे बाळा ? तुला त्रास झाला का रे?”

“छे, छे, आजोबा. तुम्ही ठीक आहात ना?”

“काय सांगू बाळा! इतका झकास तरंगत येताना सारखे वाटत होते की असेच खूप वेळ सुखाने तरंगत राहावे. पण आता वय झाले ना! काय करणार?”

“असं का बोलता? वय झालं म्हणता, पण तरुणांपेक्षाही तुमचे मन – तरुण आहे. किती आनंदात आहात तुम्ही!”

हे ऐकत ऐकत ते पान आनंदाने मातीत मिसळले.

ते पन्हा जागे झाले, ते वसंताच्या संजीवक स्पर्शाने! त्या स्पर्शात E विलक्षण जादू होती. त्या जादूने आता त्या पानाचे रूपांतर गवताच्या चिमुकल्या पात्यात झाले होते. पुन्हा हिवाळा आला. पाते थंडीने कुडकुडत होते. ते धरणीमातेच्या कुशीत लपू लागले, झोपू लागले. पण पुन्हा पुन्हा त्याची झोपमोड होऊ लागली. जिकडेतिकडे झाडांवर पाने सळसळत होती… पट पट असा आवाज करीत पृथ्वीवर पडत होती!

ते गवताचे पाते लगबगीने उठले. स्वतःशीच पुटपुटले. आज दुसरे आजोबा खाली आले वाटतं. चला, चला. पटापट जायला हवं. एखादया आजोबांना मदतीची गरज असेल कदाचित!

प्रश्न 7.
खाली दिलेल्या रूपक कथेचा भावार्थ तुमच्या शब्दांत लिहा.
“…एक विचारू?”
उगवून नुकतेच काही दिवस झालेलं रोप लगतच्या महावृक्षाला म्हणाले.
“हं.
“मलाही तुमच्यासारखं मोठं व्हायचंय… पण..”
“पण माझ्या सावलीखाली आता ते शक्य नाही, हो ना?”
“…हो.” “अरे! कितीतरी लहान लहान झाडंही खूप सुंदर असतात, आणि इतक्या..”
“पण वाढणं देखील सुंदरच असेल ना?”
“हो!
आणि इतक्या उंचीवर आता खरं तर ही लहान झाडंच जास्त सुंदर दिसतात…”
…आणि महावृक्षाला दूरवर जंगलातून वाट काढीत येणारा एक लाकूडतोड्या दिसला!

– (गुलमोहर)

(टीप – रूपक कथेचा भावार्थ परीक्षेकरिता समाविष्ट केलेला असल्याने तोही पाठाचा भाग म्हणून अभ्यासावा.)
उत्तर :
रोप-वृक्षाची ही कथा प्रत्यक्ष जीवनात वेगवेगळ्या रूपांत अवतरताना दिसते. लहान मुलांना मोठे व्हावेसे वाटते. मोठ्या माणसांना काहीही करण्याचे, कुठेही जाण्याचे स्वातंत्र्य असते. मुलांवर बंधने असतात. थोडे बारकाईने पाहिले तर मोठ्यांना लाभणारे स्वातंत्र्य प्रामक असते. मोठ्यांना पोट भरण्यासाठी कामधंदा करावा लागतो. या काळात स्वातंत्र्य बाजूला ठेवावे लागते. मोठ्या माणसांना कायदेकानून, नीती-नियम पाळावे लागतात. पैसा खूप मिळाल्यावर सर्व सुखे उपभोगता येतील, असे सर्वांना वाटत असते. प्रत्यक्षात मात्र स्थिती उलटी असते. खूप पैसे मिळाल्यावर ते पैसे सुरक्षित ठेवण्याच्या चिंतेने माणूस घेरला जातो. रस्त्याच्या फुटपाथवर झोपणाऱ्या माणसाला कोणी चोर येऊन चोरी करील, अशी भीती नसते. पण बंगला बांधलेला माणूस सभोवती भक्कम भिंत बांधून घेतो. दारावर पहारेकरी ठेवतो. याचा अर्थ खूप पैसे मिळाल्यावर सुख मिळते हे खरे नाही.

Marathi Kumarbharti Class 10 Textbook Solutions Chapter 7 गवताचे पाते Additional Important Questions and Answers

प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :

कृती १ : (आकलन)

प्रश्न 1.
नावे लिहा :
(i) झाडावरून गळून पडणारी –
(ii) कर्णकटू आवाजाने जागे होणारे –
(iii) पानाने गवतपात्याला दिलेली उपमा –
(iv) संजीवक स्पर्शाने गवतपात्याला जागे करणारा
(v) नव्या गवतपात्याचा जीव खाऊन टाकणारी –
उत्तर:
(i) झाडावरून गळून पडणारी – पिकलेली पाने
(ii) कर्णकटू आवाजाने जागे होणारे – गवतपातो
(iii) पानाने गवतपात्याला दिलेली उपमा – चिडखोर बिब्बा
(iv) संजीवक स्पर्शाने गवतपात्याला जागे करणारा – वसंतऋतू
(v) नव्या गवतपात्याचा जीव खाऊन टाकणारी – गळणारी पाने

प्रश्न 2.
वैशिष्ट्ये लिहा : (सराव कृतिपत्रिका-३)

उत्तर:

प्रश्न 3.
पुढील वाक्यांच्या साहाय्याने गवताचे पाते आणि पिकलेले पान यांच्या वृत्तीतील फरक स्पष्ट करा व तक्ता पूर्ण करा : (सराव कृतिपत्रिका-३)
(i) गोड स्वप्न बघणारे
(ii) स्वत:ला रसिक समजणारे
(iii) कर्णकटू आवाज सहन न होणारे
(iv) स्वत:ला उच्चपदस्थ समजणारे
गवताचे पाते – पिकलेले पान
(i) …………………… – ……………………
(ii) …………………… – ……………………
उत्तर:
गवताचे पाते – पिकलेले पान
(i) गोड स्वप्न बघणारे – (i) स्वत:ला रसिक समजणारे
(ii) कर्णकूट आवाज सहन न होणारे – (ii) स्वत:ला उच्चपदस्थ समजणारे

कृती २ : (आकलन)

प्रश्न 1.
रिकाम्या चौकटी भरा :
(i) गवतपात्याने उराशी बाळगलेली भावना –
(i) सुंदर स्वप्नांमध्ये दंग असणारे
(iii) तरुण पिढी बेजबाबदार आहे, असे मानणारी
(iv) वडील पिढी कटकटी असते, असे मानणारी –
उत्तर:
(i) गवतपात्याने उराशी बाळगलेली भावना – उच्च पदाचा खोटा अभिमान
(ii) सुंदर स्वप्नांमध्ये दंग असणारे – गवतपाते
(iii) तरुण पिढी बेजबाबदार आहे, असे मानणारी – वडील पिढी
(iv) वडील पिढी कटकटी असते, असे मानणारी – तरुण पिढी

प्रश्न 2.
आकृत्या पूर्ण करा :


उत्तर:

कृती ३ : (व्याकरण)

प्रश्न 1.
पुढील शब्दांच्या अर्थछटा व्यक्त करणारे शब्द लिहा : (प्रत्येकी ४)
(i) कर्णकटू
(ii) कटकट
(iii) चिडखोर
(iv) चिमुकला
(v) क्षुद्र.
उत्तर:
(i) कर्णकटू : कर्कश, भसाडा, कर्णकठोर, बेसूर.
(ii) कटकट : किटकिट, पिटपिट, किरकिर, भुणभुण.
(iii) चिडखोर : चिडका, चिडचिडा, चिरचिरा, रागीट.
(iv) चिमुकला : चिमणा, चिटुकला, सानुला, चिमुरडा.
(v) क्षुद्र . : क्षुल्लक, क:पदार्थ, कस्पटासमान, हीन.

प्रश्न 2.
मोठा आवाज व्यक्त करणारे चार शब्द लिहा.
उत्तर:
(i) घडामधुडुम
(ii) दणदणाट
(iii) खणखणाट
(iv) घणघणाट.

प्रश्न 3.
मंजूळ आवाज व्यक्त करणारे चार शब्द लिहा.
उत्तर:
(i) रुणझुण
(ii) छुमछुम
(iii) कुहुकुहु
(iv) किलबिल.

प्रश्न 4.
पुढील शब्दांसाठी तुमच्या मते, योग्य अशी प्रत्येकी दोन विशेषणे लिहा :
(i) थंडी
(ii) ऊन
(iii) पाऊस
उत्तर:
(i) थंडी : गुलाबी, झोंबरी.
(ii) ऊन : रणरणणारे, दाहक.
(iii) पाऊस : मुसळधार, रिमझिम.

प्रश्न 5.
पुढील नामांसाठी पाठातील विशेषणे शोधा :
(i) फळे :
(ii) संगीत :
(iii) आंबा :
(iv) मंत्र :
उत्तर:
(i) फळे : पिकलेली
(ii) संगीत : कर्णकटू
(iii) आंबा : गोड
(iv) मंत्र : संजीवक

प्रश्न 6.
पुढील गटांमधील कोणती जोडी विरुद्धार्थी नाही?
(i) (१) आरंभ – अखेर
(२) उदय x अस्त
(३) सुरुवात x सांगता
(४) समाप्ती x शेवट
उत्तर:
(i) समाप्ती x शेवट

(ii) (१) राग x प्रेम
(२) संताप x माया
(३) कोप x ममता
(४) तिडीक x रोष.
उत्तर:
(ii) तिडीक x रोष

(iii) (१) असत्य x सत्य
(२) लबाडी x प्रामाणिकपणा
(३) फसवेगिरी x प्रतारणा
(४) खरेपणा x खोटेपणा.
उत्तर:
(iii) फसवेगिरी x प्रतारणा,

कृती ४ : (स्वमत / अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
तरुण पिढी व वडील पिढी यांची स्वभाववैशिष्ट्ये पाठाच्या आधारे लिहा.
उत्तर :
तरुण पिढीचे नेहमी असेच असते. आत्ता या क्षणी. जे दिसते, वाटते, तेच खरे. वर्तमानकाळ हाच खरा. उदया-परवा काय होईल ते महत्त्वाचे नाही. जे जे वाटते ते ते उत्स्फूर्तपणे करावे. वडील पिढीला हे असे वागणे पटत नाही. आणि म्हणून तरुणांना वडील पिढीचा अडथळाच वाटतो. त्यांची कटकट वाटते.

वडील पिढीला वाटते की, तरुण पिढी फक्त मौजमजा करण्यात, सुखविलासात लोळण्यात धन्यता मानते. आयुष्याचा खरा अर्थ या तरुणांना कळलेला नसतो. मात्र, आपण तरुण असताना काय करीत होतो, हे प्रौढांना आठवत नाही. किंबहुना ते लक्षात घ्यायची त्यांची तयारीच नसते. नेमके हेच आता तरुण असलेल्यांच्या बाबतीतही घडते. वडील पिढीविरुद्ध तक्रार करणारे तरुण जेव्हा आईबाबा होतात, तेव्हा ते स्वतःच्या मुलांशी वडील पिढीप्रमाणेच वागतात. म्हणजे ‘येरे माझ्या मागल्या!’ असे असूनही कोणीही वास्तव शोधण्याचा प्रयत्न करीत नाही.

व्याकरण व भाषाभ्यास

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न ४ (अ) आणि (आ) यांसाठी…
व्याकरण घटकांवर आधारित कृती :

१. समास :
पुढील सामासिक शब्दांचा विग्रह करून समास ओळखा :
(i) प्रतिक्षण
(ii) बिनधोक
(iii) लोकप्रिय
(iv) नेआण
(v) रंगीबेरंगी
(vi) बारभाई.
उत्तर: :
(i) प्रतिक्षण – प्रत्येक क्षणी – अव्ययीभाव
(ii) बिनधोक – धोक्याशिवाय – अव्ययीभाव
(iii) लोकप्रिय – लोकांना प्रिय – विभक्ती तत्पुरुष
(iv) नेआण – ने आणि आण – इतरेतर द्वंद्व
(v) रंगीबेरंगी – रंगी, बेरंगी वगैरे – समाहार वंद्व
(vi) बारभाई – बारा भाईंचा समूह – द्विगू

२. अलंकार :

प्रश्न 1.
पुढील कृती करा :
अमृताहुनी गोड नाम तुझे देवा
उपमेय –
उपमान –
अलंकार –
अलंकाराचे वैशिष्ट्य –
उत्तर:
उपमेय – देवाचे नाव
उपमान – अमृत
अलंकार – व्यतिरेक
अलंकाराचे वैशिष्ट्य – उपमानापेक्षा उपमेय श्रेष्ठ आहे.

प्रश्न 2.
डोकी अलगद घरे उचलती
काळोखाच्या उशीवरूनी (मार्च ‘१९)
अचेतन घटक –
मानवी क्रिया –
अलंकार –
उत्तर:
अचेतन घटक – घरे
मानवी क्रिया – डोके वर उचलणे
अलंकार – चेतनागुणोंक्ती

३. वृत्त :
पुढील ओळींचे गण पाडून वृत्त ओळखा :
द्रव्यास हे गमनमार्ग यथावकाश
की दान भोग अथवा तिसरा विनाश.
उत्तर:

वृत्त : हे वसंततिलका वृत्त आहे.

४. शब्दसिद्धी :
(१) ‘अ’ हा उपसर्ग असलेले चार शब्द लिहा :
जसे-अरसिक
(i) [ ]
(ii) [ ]
(iii) [ ]
(iv) [ ]
उत्तर :
(i) अविवेक
(ii) अविचार
(iii) अप्रगत
(iv) अवर्णनीय

(२) सं’ हा उपसर्ग असलेले चार शब्द लिहा :
जसे-संजीवक
उत्तर :
(i) संशोधन
(ii) संपूर्ण
(iii) संभाषण
(iv) संघटना

(३) ‘इकडेतिकडे सारखे चार अभ्यस्त शब्द लिहा :
उत्तर :
(i) काहीबाही
(ii) इथेतिथे
(ii) वेळकाळ
(iv) भलीबुरी

५. सामान्यरूप:
‘तक्ता भरा:
शब्द – प्रत्यय – सामान्यरूप
(१) गवताचे – चे – ……………..
(२) कपाळाला – …………….. – ……………..
(३) पानाने – …………….. – ……………..
(४) झाडात – …………….. – ……………..
उत्तर:
शब्द – प्रत्यय – सामान्यरूप
(१) गवताचे – चे – गवता
(२) कपाळाला – ला – कपाळा
(३) पानाने – ने – पाना
(४) झाडात – त – झाडा

६. वाक्प्रचार :
पुढील वाक्प्रचारांचा योग्य अर्थ निवडा :
(i) झोपमोड होणे – ……………………..
(अ) मध्ये मध्ये जाग येणे
(आ) गाढ झोप लागणे,

(ii) चेंदामेंदा करणे – ……………………..
(अ) कुटून टाकणे
(आ) घर्षण करणे.

(ii) कित्ता गिरवणे – ……………………..
(अ) सराव करणे
(आ) वाचन करणे.

(iv) तोंडसुख घेणे – ……………………..
(अ) कुशीत घेणे
(आ) खूप बडबडणे.
उत्तर:
(i) मध्ये मध्ये जाग येणे
(ii) कुटून टाकणे
(i) सराव करणे
(iv) खूप बडबडणे.

भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

प्रश्न 1.
समानार्थी शब्द लिहा :
(i) माता = ……………………………
(ii) गोड = ……………………………
(iii) पृथ्वी = ……………………………
(iv) तोंड = ……………………………
(v) मालक = ……………………………
(vi) प्रवृत्ती = ……………………………
उत्तर:
(i) माता = आई
(ii) गोड = मधुर
(iii) पृथ्वी = अवनी
(iv) तोंड = मुख
(v) मालक = धनी
(vi) प्रवृत्ती = स्वभाव

प्रश्न 2.
जोडशब्द पूर्ण करा
(i) सुख”
(ii) अदला…
(iii) चेंदा…..
उत्तर:
(i) सुखदुःख
(ii) अदलाबदल
(ii) चेंदामेंदा.

प्रश्न 3.
पुढील शब्दसमूहाबद्दल एक शब्द लिहा: (सराव कृतिपत्रिका-१)
(i) वर्षातून एकदा प्रसिद्ध होणारे →
(ii) दुसऱ्यावर अवलंबून असलेला →
उत्तर:
(i) वार्षिक
(ii) परावलंबी

२. लेखननियम :

प्रश्न 1.
अचूक शब्द निवडा :
(i) पुनारावृत्ती/पुनरावृती/पूनरावृत्ती/पुनरावृत्ती.
(ii) नीर्णय/निर्णय/निणर्य/नीणर्य,
(iii) सर्वांगीण/सर्वांगिण/सर्वागीण/सवांर्गीण.
(iv) हुरहुर/हुरहूर/हूरहुर/हूरहूर.
उत्तर:
(i) पुनरावृत्ती
(ii) निर्णय
(iii) सर्वांगीण
(iv) हुरहुर.

प्रश्न 2.
पुढील वाक्ये लेखननियमांनुसार लिहा :
(i) मानवि जीवनातले कितितरी वीसंवाद प्रतीबिंबीत झाले आहेत.
(ii) दुरवर जंगलातुन येणारा एक लाकुडतोड्या दीसला.
उत्तर:
(i) मानवी जीवनातले कितीतरी विसंवाद प्रतिबिंबित झाले आहेत.
(ii) दूरवर जंगलातून येणारा एक लाकूडतोड्या दिसला.

प्रश्न 3.
पारिभाषिक शब्द :
पुढील इंग्रजी पारिभाषिक शब्दांचे मराठी प्रतिशब्द लिहा :
(i) General Meeting
(ii) Part Time
(iii) Lift
(iv) Synopsis
(v) Absence (सराव कृतिपत्रिका-१)
(vi) Dismiss, (सराव कृतिपत्रिका-१)
उत्तर: :
(i) General Meeting – सर्वसाधारण सभा
(ii) Part time – अंशकालीन/अर्धवेळ
(iii) Lift – उद्वाहन यंत्र/उद्वाहक
(iv) Synopsis – प्रबंध रूपरेषा/सारांश
(v) Absence – गैरहजेरी
(vi) Dismiss – बडतर्फ.

प्रश्न 4.
अकारविल्हे/भाषिक खेळ :
(१) पुढील शब्द अकारविल्हेनुसार लिहा :
रूपांतर → स्वप्ने → अंतर → मजूर
उत्तर :
अंतर → मजूर → रूपांतर → स्वप्ने.

प्रश्न 5.
कृती करा :

उत्तर:

(ii) बाजूच्या चौकटीत कोणता पर्याय लिहिल्यास चारही अर्थपूर्ण शब्द तयार होतील, तो पर्याय निवडा : (सराव कृतिपत्रिका-१)

पर्याय :
(i) लपट
(ii) टपाट
(iii) टपट
(iv) हपट.
उत्तर:

गवताचे पाते Summary in Marathi

पाठाचा आशय एका गवताच्या पात्याची ही कथा आहे. गवताच्या चिमुकल्या पात्यासारखीच कथा ही चिमुकलीच आहे.

हिवाळ्याचे दिवस होते. गवताचे पाते धरणीमातेच्या कुशीत गाढ निद्रा घेत होते. ते गोड गोड स्वप्नांच्या सुखद लहरींवर निवांत तरंगत होते. तेवढ्यात झाडावरून पिकलेली पाने पटापटा पडू लागली. जमिनीवर आपटताना सर्व पानांचा पट-पट-पट असा एकत्रित होणारा आवाज आसमंत व्यापून टाकत होता. तो संपूर्ण आवाज इतका कर्णकटू होता की त्या अप्रसन्न आवाजाने चिमुकल्या गवतपात्याची झोपमोड झाली. शिवाय, ज्या सुखस्वप्नांत ते पार ‘डुंबत होते, त्या सुखस्वप्नांचा चुराडा झाला. या गोष्टीचा त्या गवतपात्याला खूप संताप आला, त्या पात्याने संतापाच्या भरात गळणाऱ्या पानांना भरपूर सुनावले. त्याच्या मते, गळणारी पाने कटकट करतात. त्यांच्या आवाजाच्या दंग्याने माझा आनंद नष्ट होतो.

त्यावर गळणाऱ्या पानाने त्या पात्याला क्षुद्र ठरवले. जमिनीवर लोळणाऱ्या पात्याला उंच झाडावर सळसळण्यातला उच्च दर्जाचा आनंद कधीच कळणार नाही. पाते क्षुद्र पातळीवरच जगत राहणार, असा गळणाऱ्या पानाचा दावा होता.

गळणारे पान थोड्याच अवधीत मातीत मिसळून गेले. त्याच्या कणांमधून एका नवीन गवताच्या पात्याने जन्म घेतला, ते आनंदाने डोलत राहिले. थोड्याच दिवसांत हिवाळा आला. ते नवीन जन्मलेले पाते थंडीने कुडकुडू लागले. ऊब मिळवण्यासाठी ते धरणीमातेच्या कुशीत शिरले आणि हळूहळू झोपी गेले. झोपेत ते सुखस्वप्नांच्या लहरींवर आनंदाने तरंगू लागले. पण पडणाऱ्या पानांच्या गदारोळामुळे त्याची झोपमोड झाली. त्याची सुखस्वप्ने भंग पावली. आता ते पाते गळणाऱ्या पानांना संतापाने दूषणे देऊ लागले.

रूपककथेतून सुचवलेला अर्थ या रूपककथेतून माणसांचा स्वभाव अत्यंत सुंदर रितीने व्यक्त केला गेला आहे. या कथेत काय घडते पाहा. झाडावरून गळून पडणाऱ्या पानाला आपण उच्च स्थानावर राहतो आणि पाते क्षुद्र पातळीवर राहते. आपण उच्च दर्जाचे आहोत आणि गवतपाते मात्र अत्यंत खालच्या दर्जाचे आहे, असे वाटते. याउलट गवतपात्याच्या बाबतीत घडते. आपण खूप सुखी समाधानी जीवन जगत आहोत, आपण भाग्यवान आहोत आणि म्हणून उच्च दर्जाचे आहोत. जीवनातल्या सुखाची गोडी त्या कटकट्या, किरकिऱ्या पानाला. कधीच कळू शकणार नाही, असे त्या गवतपात्याला वाटते.

गळून पडलेले पान मातीत मिसळते आणि त्या पानातूनच नवीन गवतपाते निर्माण होते. आता या गवतपात्याला (म्हणजेच पूर्वीच्या पानाला) गळणाऱ्या पानांचा राग येतो. त्याला गळणारी पाने कटकटी, किरकिरी आणि म्हणून जगण्यातला आनंद न कळणारी आहेत, असे वाटते.

सर्व माणसे केवळ स्वतःच्या नजरेतूनच सर्व जगाचे मूल्यमापन करतात. मुलांना आपले आईवडील कटकटी वाटतात. तर, मुलांनी ताळतंत्र सोडला आहे, असे आईवडिलांना वाटते. आपण तरुणपणी कसे वागलो, हे आईवडील विसरतात. आता तरुण असलेली मुले मोठेपणी स्वतःच्या आईवडिलांसारखे वागतात. एकंदरीत, सर्व मानवी समाजात हे असेच घडते.

गवताचे पाते शब्दार्थ

• संदेशपरता – संदेश देण्याचा गण.
• कर्णकटू – कर्कश, कठोर.
• चिमणे- लहान, कोमल, सुकुमार.
• संजीवक – चैतन्य देणारे, नवीन जीवन देणारे,
• चेंदामेंदा – ठेचून ठेचून केलेला चुराडा, चक्काचूर.
• पैलू – बाजू.
• स्वच्छंदी – मनाच्या लहरीनुसार वागणारा.
• कित्ता – चांगले अक्षर काढता यावे म्हणून सराव करण्यासाठी केलेला आदर्श अक्षरांचा नमुना. (हे अक्षरांचे नमुने पुन्हा पुन्हा गिरवल्यामुळे अक्षरलेखन योग्य त-हेने करता येते. यावरून, एकच गोष्ट पुन्हा पुन्हा करण्याला ‘कित्ता गिरवणे’ असे म्हणतात.)

गवताचे पाते वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ

• गिरक्या खाणे : स्वतःभोवती गोल गोल फिरणे.
• मातीत लोळणे : क्षुद्र पातळीवर जगत राहणे.
• जीव खाणे : खूप त्रास देणे.
• कपाळाला आठी घालणे : त्रासिक भाव व्यक्त करणे. (एखादया गोष्टीचा)
• चेंदामेंदा करणे : (एखादया गोष्टीचा) चिरडून चिरडून चक्काचूर करणे,
• मातीत मिसळणे : जीवनाचा अंत होणे.
• तोंडसुख घेणे : टीका करून, टोचून बोलून आनंद घेणे.
• कित्ता गिरवणे : आधीच्या प्रमाणेच पुन्हा पुन्हा वागणे. एकच गोष्ट पुन्हा पुन्हा करणे.
• अंतर कायम असणे : पूर्वीसारखाच फरक राहणे.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 5.1 बालसाहित्यिका : गिरिजा कीर (स्थूलवाचन) Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 5.1 बालसाहित्यिका : गिरिजा कीर (स्थूलवाचन)

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 5.1 बालसाहित्यिका : गिरिजा कीर Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
आकृत्या पूर्ण करा.
साहित्यिक गिरिजा कीर यांच्या साहित्याची वैशिष्ट्ये.

उत्तर:
गिरिजाबाईंनी बालकांसाठी सुद्धा लक्षणीय साहित्यनिर्मिती केली. त्यांनी नऊ ते बारा वर्षे वयोगटासाठी आणि खास बालवर्गासाठी (सुमारे पाच ते नऊ वर्षे) नाटिका लिहिल्या. बालकांचे वय लक्षात घेऊन त्यांनी साध्या, सोप्या व जोडाक्षरविरहित बालनाटिका देण्याचाही प्रयत्न केला. गिरिजाबाईंच्या बालनाटिकांचे त्या काळाच्या तुलनेत एक खूप महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे. साधारणपणे लहान मुलांना अद्भुतरम्य व चमत्कारावर आधारित कथानके आवडतात, असा समज असतो, गिरिजाबाईंनी या समजाला छेद दिला. त्यांनी वास्तवावर आधारित बालनाटिका लिहिल्या. मुलांचे भावविश्व व त्यांच्या गरजा यांना प्राधान्य देऊन बालनाटिका लिहिल्या. त्यांच्या बालनाटिकांचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची चित्रदर्शी शैली. त्यांच्या नाटिकांमधला प्रसंग समोर जिवंतपणे घडत आहे, असे वाटत राहते. त्यामुळे त्यांच्या बालनाटिका पाहताना प्रेक्षक खिळून बसतात. एकंदरीत त्यांच्या बालनाटिका वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत.

प्रश्न 2.
टिपा लिहा.
(अ) गिरिजा कीर यांच्या बालनाटिकांचे विशेष.
उत्तर:
गिरिजाबाईंनी बालकांसाठी सुद्धा लक्षणीय साहित्यनिर्मिती केली. त्यांनी नऊ ते बारा वर्षे वयोगटासाठी आणि खास बालवर्गासाठी (सुमारे पाच ते नऊ वर्षे) नाटिका लिहिल्या. बालकांचे वय लक्षात घेऊन त्यांनी साध्या, सोप्या व जोडाक्षरविरहित बालनाटिका देण्याचाही प्रयत्न केला. गिरिजाबाईंच्या बालनाटिकांचे त्या काळाच्या तुलनेत एक खूप महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे. साधारणपणे लहान मुलांना अद्भुतरम्य व चमत्कारावर आधारित कथानके आवडतात, असा समज असतो, गिरिजाबाईंनी या समजाला छेद दिला. त्यांनी वास्तवावर आधारित बालनाटिका लिहिल्या. मुलांचे भावविश्व व त्यांच्या गरजा यांना प्राधान्य देऊन बालनाटिका लिहिल्या. त्यांच्या बालनाटिकांचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची चित्रदर्शी शैली. त्यांच्या नाटिकांमधला प्रसंग समोर जिवंतपणे घडत आहे, असे वाटत राहते. त्यामुळे त्यांच्या बालनाटिका पाहताना प्रेक्षक खिळून बसतात. एकंदरीत त्यांच्या बालनाटिका वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत.

(आ) ‘यडबंबू ढब्बू’ या गिरिजा कीर यांच्या बालकादंबरीतील विनोद.
उत्तर:
‘कुणालाही दु:खी ठेवू नये’ असा आईने ढब्बूला उपदेश केला होता. ढब्बूने तो शिरोधार्य मानला. व्यायांना देण्यासाठी ठेवलेले मिठाईचे ताट ढब्बूने भिकाऱ्यांना वाटले. भिकाऱ्यांना अर्थातच प्रचंड आनंद झाला. पण घरातली मंडळी खूप कातावली, आईचा उपदेश ढब्बूने शब्दशः पाळला. भिकारी म्हणजे माणसेच. त्यांना तरी दुःखी का ठेवावे, असा व्यापक विचार त्याने केला. पण लोक जेव्हा असा व्यापक विचार मांडतात, तेव्हा त्यांच्या मनात खराखुरा व्यापक विचार नसतो. लोक संकुचितच विचार करतात. सर्वांशी प्रेमाने वागावे, असे म्हणताना त्यांच्या मनात सर्व म्हणजे घरातली माणसे असतात किंवा फार फार झाले तर नातेवाईक, शेजारीपाजारी, मित्रमंडळी इत्यादी असतात, जात-धर्म यांचा विचार करू नये, असे त्यांच्या मनात नसते. यातून विसंगती निर्माण होते. ढब्बू स्वतःच्या वागण्यातून समाजातली ही विसंगती दाखवून देतो. त्यामुळे विनोद निर्माण होतो.

प्रश्न 3.
‘मधूचे कृत्य संवेदनशील मनाचे उत्तम उदाहरण आहे’ या विधानाबाबत तुमचा अभिप्राय स्पष्ट करा.
उत्तर:
आईवरील प्रेमापोटी कोणतीही कृती करायला मधू तयार होतो. तो एका गृहस्थाचे पाकीट मारतो. पुढे पाकिटातील चिठ्ठीवरून मधूला सत्य स्थिती कळते. आपण चोरलेल्या पैशांमुळे त्या गृहस्थाच्या आईला जीव गमवावा लागू शकतो. या विचाराने तो व्याकूळ होतो आणि पाकिटात असलेल्या पत्त्यावरून ताबडतोब पैसे परत करण्याचा तो निर्णय घेतो. त्याची ही कृती त्याच्या संवेदनशील मनाचे उदाहरण आहे. आपल्या कृतीमुळे कोणाचातरी मृत्यू ओढवणे हा क्रूरपणाच होय, ते त्याला जाणवते. आपली जशी आई आहे, तशीच दुसऱ्या व्यक्तीलासुद्धा आई असते. त्या व्यक्तीलासुद्धा स्वतःच्या आईविषयी प्रेम असणारच. आपण स्वार्थाने आंधळे होऊन फक्त स्वतःचे आईवरील प्रेम लक्षात घेतो; दुसऱ्याच्या मनाचा विचारच करीत नाही, हे मधूच्या लक्षात येते. यातून त्याची तीव्र संवेदनशीलता प्रत्ययाला येते.

प्रश्न 4.
साहित्यकृतीचा आस्वाद घेताना लक्षात घ्यायचे मुद्दे, तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तर:
आपण एखादया कलाकृतीचा आस्वाद घेतो. आपल्याला ती कलाकृती खूप आवडते. इतरांनीही त्या कलाकृतीचा आस्वाद घ्यावा, असे आपल्याला मनोमन वाटते. अशा वेळी आपण बोलतो किंवा लिहितो तो रसास्वाद असतो. रसास्वाद परिपूर्ण होण्यासाठी पुढील बाबी लक्षात घ्यायला हव्यात: कलाकृतीचा आशय किंवा कथानक, व्यक्तिरेखा मनाला पटणाऱ्या असल्या पाहिजेत. त्यांच्या स्वभावात वाचकांना किंवा प्रेक्षकांना भारावून टाकण्याची शक्ती असली पाहिजे. लेखकाची भाषाशैली, वर्णनशैली वाचनीय व प्रभावी असली पाहिजे. कथानक उत्कंठा वाढवणारे असले पाहिजे.

आपल्या समोरची कलाकृती ही कविता असेल तर त्या कवितेतून कवी कोणता भाव व्यक्त करू पाहतो, हे लक्षात घेतले पाहिजे. त्याला अनुसरुन भाषा, अलंकार, प्रतिमा-प्रतीके इत्यादी आहेत का, हेसुद्धा पाहिले पाहिजे. कवितेतून उत्कट भावना व्यक्त झाल्या पाहिजेत. कथा, कादंबरी वा नाटक असा कोणताही साहित्यप्रकार असो, त्यातून व्यापक मानवी मूल्ये प्रकट झाली पाहिजेत, उच्च, उदात्त असे संदेश साहित्यातून मिळायला हवेत. या सर्व गोष्टी आपल्या रसास्वादामध्ये असल्या पाहिजेत. उपक्रम पाठ्यपुस्तकातील कोणत्याही एका पाठाचा समीक्षेच्या/रसास्वादाच्या पायऱ्यांच्या अनुषंगाने अभ्यास करा व त्यांचे लेखन करा.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 5 वसंतहृदय चैत्र Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 5 वसंतहृदय चैत्र

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 5 वसंतहृदय चैत्र Textbook Questions and Answers

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न १ (अ) आणि (आ) यांसाठी…

प्रश्न 1.
पाठाच्या आधारे दिलेल्या वैशिष्ट्यांवरून झाडाचे नाव लिहा.
वैशिष्ट्ये – झाडाचे/वेलीचे नाव
(अ) निळसर फुलांचे तुरे – …………………………………
(आ) गुलाबी रंगांची कोवळी पालवी – …………………………………
(इ) गुलाबी गेंद – …………………………………
(ई) कडवट उग्र वास – …………………………………
(उ) दुरंगी फुले – …………………………………
(ऊ) तीन पाकळ्यांचे फूल – …………………………………
(ए) पायापासून डोकीपर्यंत लादली गेलेली फळे – …………………………………
उत्तर:
(अ) निळसर फुलांचे तुरे – [कडूनिंबाचे झाड]
(आ) तांबूस रंगाची कोवळी पालवी: पिंपळ
(इ) गुलाबी गेंद : मधुमालती
(ई) कडवट उग्र वास – [करंजाचे झाड]
(उ) दुरंगी फुले : घाणेरी
(ऊ) तीन पाकळ्यांचे फूल – [माडाचे झाड]
(ए) पायापासून डोकीपर्यंत फळे लादली जातात ते झाड – [फणस]

प्रश्न 2.
खालील संकल्पनांचा तुम्हांला समजलेला अर्थ स्पष्ट करा.
(१) चैत्र हा खरा वसंतात्मा, मधुमास आहे.
उत्तर:
वसंतऋतूतील सर्व सर्जन, निसर्गातील सौंदर्य, विविध वृक्षावर डोलणारी मधुर रसांनी भरलेली फळे, यांमुळे वसंताचे खरेखुरे परिपूर्ण, उत्कट दर्शन चैत्रातच होते. म्हणून चैत्र वसंतात्मा व मधुमास आहे.

(२) काळीकबरी घरटी चित्रलिपीतली सुंदर विरामचिन्हे वाटतात.
उत्तर:
अवतीभोवती दिसणारी सुंदर सुंदर निसर्गदृश्ये म्हणजे निसर्गाची चित्रलिपीच होय. निसर्ग न्याहाळता न्याहाळता मन या घरट्यांजवळ थोडेसे रेंगाळते. पुढे सरकावे असे वाटतच नाही. इथे आपण जणू विराम घेतो.

प्रश्न 3.
योग्य जोड्या जुळवा.
‘अ’ गट – ‘ब’ गट
a. लांबलचक देठ – (अ) माडाच्या लोंब्या
b. अर्धवर्तुळ, पांढरी टोपी – (आ) कैन्याचे गोळे
c. भुरभुरणारे जावळ – (इ) करंजाची कळी
उत्तर:
a. लांबलचक देठ – (आ) कैऱ्यांचे गोळे
b. अर्धवर्तुळ, पांढरी टोपी – (इ) करंजाची कळी
c. भुरभुरणारे जावळ – (अ) माडाच्या लोंब्या

प्रश्न 4.
खालील तक्ता पूर्ण करा.
शब्द – अर्थ
निष्पर्ण – पाने निघून गेलेला
निर्गंध – ……………………..
निर्वात – ……………………..
निगर्वी – ……………………..
निःस्वार्थी – ……………………..
उत्तर:
शब्द – अर्थ
(i) निष्पर्ण – पाने निघून गेलेला
(ii) निगंध – गंध निघून गेलेला
(iii) निर्वात – हवा नसलेला
(iv) निगर्वी – गर्व नसलेला
(v) नि:स्वार्थी – स्वार्थ नसलेला

प्रश्न 5.
खालील वाक्यांत योग्य ठिकाणी कंसातील योग्य वाक्प्रचार वापरून वाक्ये पुन्हा लिहा. (रुंजी घालणे, कुचेष्टा करणे, पेव फुटणे, व्यथित होणे)
(अ) लहानसहान अपयशाने दुःखी होणे अयोग्यच.
(आ) गुंजारव करत भ्रमर फुलांच्या अवतीभोवती फिरत असतात.
(इ) मोठ्या माणसांबद्दल चुकीचे बोलणे हासुद्धा अपराधच.
(ई) सध्या घरामध्ये उंदरांची संख्या वाढल्याने अनेक पाहुण्यांच्या पिशव्या कुरतडल्या गेल्या आहेत.
उत्तर:
(i) लहानसहान अपयशाने व्यथित होणे अयोग्यच.
(ii) गुंजारव करीत भ्रमर फुलांभोवती रुंजी घालतात.
(iii) मोठ्या माणसांबद्दल कुचेष्टा करणे हासुद्धा अपराधच.
(iv) सध्या घरामध्ये उंदरांचे पेव फुटल्यामुळे अनेक पाहुण्यांच्या पिशव्या कुरतडल्या गेल्या आहेत.

प्रश्न 6.
खालील शब्दांमधील प्रत्यय ओळखून तक्ता पूर्ण करा.
शब्द – प्रत्यय – त्याच प्रत्ययाचा वेगळा शब्द
(१) अतुलनीय – …………………….. – ……………………..
(२) प्रादेशिक – …………………….. – ……………………..
(३) गुळगुळीत – …………………….. – ……………………..
(४) अणकुचीदार – …………………….. – ……………………..
उत्तर:
शब्द – प्रत्यय – त्याच प्रत्ययाचा वेगळा शब्द
(i) अतुलनीय – नौय – प्रसंशनीय
(ii) प्रादेशिक – इक – सामाजिक
(iii) गुळगुळीत – ईत – मुळमुळीत
(iv) अणकुचीदार – दार – टोकदार

प्रश्न 7.
खालील वाक्यांतील अधोरेखित नामांचा प्रकार ओळखून चौकटींत लिहा.
(अ) अश्विनीला पुस्तक वाचायला आवडते. [        ] [       ]
(आ) अजय आजच मुंबईहून परत आला. [        ] [       ]
(इ) गुलाबाचे सौंदर्य काही निराळेच असते. [        ] [       ]
(ई) रश्मीच्या आवाजात वेगळाच गोडवा आहे. [        ] [       ]
उत्तर:
(i) अश्विनी → [विशेष नाम] पुस्तक → [सामान्य नाम]
(ii) अजय → [विशेष नाम] मुंबई → [विशेष नाम]
(iii) गुलाब → [विशेष नाम] सौंदर्य → [भाववाचक नाम]
(iv) रश्मी → [विशेष नाम] गोडवा → [भाववाचक नाम]

प्रश्न 8.
खालील ओळी वाचून दिलेल्या शब्दांसाठी त्यातून योग्य पर्यायी शब्द शोधून लिहा.
जो आपल्या आनंदात सोबत असतो, दुःखात सोबत करतो आणि आपण जर वाट चुकत असू तर कान पकडून आपल्याला योग्य वाट दाखवतो, तोच खरा मित्र असतो. काय करावे हे सांगत असताना काय करू नये हे सांगणेही महत्त्वाचे असते.
(अ) कर्ण –
(आ) सोबती –
(इ) मार्ग –
(ई) हर्ष –
उत्तर:
(i) कर्ण – कान
(ii) सोबती – मित्र
(iii) मार्ग – वाट
(iv) हर्ष – आनंद.

प्रश्न 9.
स्वमत.
(अ) चैत्रातल्या पिंपळाच्या नवपालवीच्या रूपाचे सौंदर्य त्मच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
चैत्रात नवपल्लवांनी गर्द झाकलेल्या, विविध रंगांच्या फुलांनी डवरून गेलेल्या वृक्षलतांचे दर्शन घडले की समजावे हा वसंतऋतूच आहे. वसंतऋतूची सुरुवात फाल्गुनात होते. चैत्रामध्ये वसंतऋतू ऐन भरात आलेला असतो. त्यातही पिंपळाची पालवी डोळ्यांचे पारणे फेडून टाकते. हिरव्या-पोपटी रंगांच्या अनेक छटा झाडांवर लहरत असतात. पिंपळाचे झाड जसजसे या नवपल्लवांनी डवरून जाते, तसतशी ही गहिऱ्या गुलाबी रंगाची पाने उन्हात झळाळू लागतात. जणू काही गुलाबी रंगाचे सुंदर सुंदर गेंदच झाडावर फुलले आहेत, असा भास होऊ लागतो. हे दृश्यरूप डोळ्यांत साठवता साठवता पानांची सळसळ ऐकावी ती पिंपळाचीच. किंबहुना पिंपळपानांच्या सळसळीवरूनच ‘झाडांच्या पानांची सळसळ’ हा शब्दप्रयोग रूढ झाला आहे. आनंददायक, आल्हाददायक, मनमोहक, मनोरम, हृदयंगम, विलोभनीय, नितांत रमणीय, रम्य ही सर्व विशेषणे चैत्र महिन्यातील पालवीने डवरलेल्या पिंपळाला एकाच वेळी लावता येतील.

(आ) चैत्र महिन्यातील पक्ष्यांच्या घरट्यांना लेखिका वसंताच्या चित्रलिपीतली विरामचिन्हे म्हणतात, या विधानाची सत्यता पटवून दया.
उत्तर:
चैत्र महिन्यात सृष्टी सौंदर्याने न्हाऊन निघते. अनेक रंगांचे विविध आकार फुलांच्या रूपांत डोळ्यांचे पारणे फेडतात. सर्वत्र नवनिर्मितीचा उल्हास भरलेला असतो. या सर्वांचा कळस गाठला जातो तो पक्ष्यांच्या घरट्यांत, पक्ष्यांची घरटीसुद्धा कशी, अनेक लोभस आकारांत निर्मिलेली. काही कबरी घरटी लक्ष वेधून घेतात. काही लोंबत्या आकारांची, काही वाटोळ्या आकारांची, काही पसरट गोल, अशी विविध रूपांतील असतात. ही घरटी रमणीय निर्मितीचे दर्शन घडवतात. ही घरटी म्हणजे जणू चित्रलिपीच वाटते. चैत्रामध्ये निसर्गाचे जे रूप दिसते, ते जणू निसर्गाचे साहित्य होय. हे साहित्य वाचताना आपण घरट्याजवळ रेंगाळतो. म्हणून ती विरामचिन्हे ठरतात.

(इ) वसंतऋतूशी निगडित तुमची एखादी आठवण समर्पक शब्दांत लिहा.
उत्तर:
आम्ही एकदा आमच्या गावी गेलो होतो. वसंतऋतूच होता तो. त्या काळात रानातून नुसता फेरफटका मारणे म्हणजे फक्त आनंद आणि आनंदच असतो. काही खायला नको किंवा काही प्यायला नको. फक्त डोळे भरून निसर्गाचे दर्शन घ्यायचे.

असेच फिरत असताना आम्रफुलांचा सुगंध आला. आमचे जवळच्याच आंब्याच्या झाडाकडे लक्ष गेले. झाड मोहराने भरलेले होते. अनेक फांदयांवर टरटरून फुगलेल्या टवटवीत कैऱ्या दिसल्या. आमच्या तोंडाला पाणी सुटले. नकळत आमच्या हातात दगड आलेच, ते भराभर झाडावर मारू लागलो. बाजूने जाणारा एकजण कळवळला. त्याने आम्हांला थांबवले. स्वतः झाडावर चढला. आम्हांला कैऱ्या काढून दिल्या. लगोलग घरी गेलो. आईने मीठमसाल्याची फोडणी दिलेले तेल कैऱ्यांना लावले. आणि काय सांगू? हे लिहितानाही माझ्या तोंडाला पाणी सुटले आहे. त्या दिवसाची ती कैरीची चव मी अजूनही विसरलेलो नाही. अजूनही वसंतऋतू म्हटला की मला ती कैरी आठवतेच.

Marathi Kumarbharti Class 10 Textbook Solutions Chapter 5 वसंतहृदय चैत्र Additional Important Questions and Answers
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती १: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
रिकाम्या चौकटी पूर्ण करा:
(i) वसंत ऋतूचा आत्मा असलेला महिना – [ ]
(i) गच्च फुलापानांनी डवरलेली व मधुरसाने भरलेल्या फळांनी लगडलेल्या वनश्रीचा महिना – [ ]
(iii) गहिऱ्या गुलाबी रेशमी पताका नाचवणारे झाड – [ ]
(iv) गडद गुलाबी गेंदांनी खच्चून भरलेली वेल – [ ]
उत्तर:
(i) वसंत ऋतूचा आत्मा असलेला महिना – [चैत्र]
(ii) गच्च फुलापानांनी डवरलेली व मधुरसाने भरलेल्या फळांनी लगडलेल्या वनश्रीचा महिना – [चैत्र]
(iii) गहिऱ्या गुलाबी पानांच्या रेशमी पताका नाचवणारे झाड – [पिंपळ]
(iv) गडद गुलाबी गेंदांनी खच्चून भरलेली वेल – [मधुमालती]

कृती २: (आकलन)

प्रश्न 1.
साम्यभेद लिहा:
पिंपळ – मधुमालती
(i) ……………….. – (i) ………………..
(ii) ……………….. – (ii) ………………..
(iii) ……………….. – (iii) ………………..
(iv) ……………….. – (iv) ………………..
उत्तर:
पिंपळ – मधुमालती
(i) पिंपळ हे झाड आहे. – (i) मधुमालती ही वेल आहे.
(ii) पानांचा रंग गडद गुलाबी व तांबूस गुलाबी असतो. – (ii) पानांचा रंग गुलाबी असतो.
(iii) लालगुलाबी पानांनी पिंपळ डवरलेला असतो. – (iii) गुलाबी पाने वेलीवर खच्चून भरलेली असतात.
(iv) गोल, लहान, हिरवी फळे येतात. – (iv) गोल, लहान, हिरवी फळे येतात.

प्रश्न 2.
निसर्गातील भडक रंगांबाबतचे लेखिकांचे मत लिहा.
उत्तर:
एरवी भडक व विसंगत वाटणारे रंग निसर्गाच्या दुनियेत विशोभित दिसत नाहीत. ते एकमेकांची शोभा वाढवतात.

प्रश्न 3.
लेखिकांच्या मते, भारतीय रंगाभिरुचीचे मूळ कुठे आहे, ते लिहा.
उत्तर:
गुजरात-राजस्थानात घाणेरी मोठ्या प्रमाणात आढळत असल्याने तेथील लोकांच्या वस्त्रप्रावरणात गडद रंगांचा प्रभाव जाणवतो.

कृती ३: (व्याकरण)

प्रश्न 1.
संधी सोडवा:
(i) रंगाभिरुची
(ii) नामाभिधान
(iii) वसंतात्मा.
उत्तर:
(i) रंगाभिरुची = रंग + अभिरुची.
(ii) नामाभिधान = नाम + अभिधान,
(iii) वसंतात्मा = वसंत + आत्मा.

प्रश्न 2.
कुचेष्टा’ व ‘सुमन’ यांसारखे ‘कु’ आणि ‘सु’ हे उपसर्ग असलेले प्रत्येकी दोन शब्द लिहा.
उत्तर:
(i) कु – कुकर्म, कुवचन
(ii) सु – सुभाषित, सुवास.

प्रश्न 3.
पुढील शब्दांमधील प्रत्यय ओळखून तक्ता पूर्ण करा:
शब्द प्रत्यय त्याच प्रत्ययाचा वेगळा शब्द
(i) वैशिष्ट्य
*(ii) अतुलनीय
(iii) गुलाबी
*(iv) प्रादेशिक
उत्तर:
शब्द प्रत्यय त्याच प्रत्ययाचा वेगळा शब्द
(i) वैशिष्ट्य य सामान्य
(ii) अतुलनीय अनीय पूजनीय
(ii) गुलाबी ई शहरी
(iv) प्रादेशिक इक स्वाभाविक

प्रश्न 4.
पुढील वाक्प्रचारांचा वाक्यांत उपयोग करा:
(i) पताका नाचवणे
(ii) डोळ्यात भरणे
(iii) शिरोधार्य मानणे.
उत्तर:
(i) आंतरशालेय बुद्धिबळ स्पर्धेत पहिला क्रमांक मिळाल्याची पताका नाचवतच मानसी घरात शिरली.
(ii) नगरसेवक झाल्यानंतर पहिल्याच वर्षात त्याने कमावलेली संपत्ती सर्वांच्याच डोळ्यात भरत होती.
(iii) गांधीजींचे आवाहन शिरोधार्य मानून दुर्गा भागवत यांनी स्वातंत्र्याच्या चळवळीत उडी घेतली.

कृती ४: (स्वमत / अभिव्यक्ती)

प्रश्न.
राजपुतान्यातल्या चुनड्यांच्या भडक रंगांचे लेखिकांना उमगलेले रहस्य तुमच्या शब्दांत समजावून सांगा.
उत्तर:
राजपुताना हा प्रदेश म्हणजे रखरखीत वाळवंटच. नजर जाईल तिथपर्यंत हिरवागार, डेरेदार वृक्ष दिसतच नाही. असलीच तर कुठे कुठे खुरटी झुडपे असतात. त्यामुळे या परिसरातील माणसे निसर्गाच्या सुंदर रूपांच्या दर्शनासाठी तहानलेली असतात. अशा स्थितीत या प्रदेशात जास्त प्रमाणात आढळतात ती घाणेरीची झाडे. अनेक गडद रंगांच्या फुलांनी ही झाडे डवरलेली असतात. सुंदर निसर्गरूपांसाठी आसावलेल्या मनांना या रंगांनी आकर्षित केले नसते तरच नवल. म्हणून या परिसरातील माणसांच्या वस्त्रप्रावरणात, विविध प्रकारच्या सुशोभनात भडक रंगांचा आढळ मोठ्या प्रमाणात होतो. खरेतर, निसर्गाच्या सान्निध्यात सतत वावरणाऱ्यांना विविध रंगांची ओढ असतेच, शहरी भागात राहणारी माणसे मुक्त निसर्गदर्शनाला मुकतात. ती बहुतांशी कृत्रिम वातावरणात राहतात. म्हणून त्यांच्या वस्त्रप्रावरणात, सुशोभनात फिक्या रंगांचा प्रभाव असतो. ही माणसे या फिक्या रंगांच्या निवडीला उच्च अभिरुची समजतात. थोडक्यात, माणसांच्या रंगांविषयीच्या अभिरुचीमध्ये त्यांच्या अवतीभोवतीच्या निसर्गाच्या रूपाचा प्रभाव खूप असतो.

उतारा क्र. २
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती १: (आकलन)

*(२) योग्य जोड्या जुळवा:
‘अ’ गट – ‘ब’ गट
(i) भुरभुरणारे जावळ – (अ) करंजाची कळी, (आ) पक्ष्यांची घरटी, (इ) माडाच्या लोंब्या
उत्तर:
(i) भुरभुरणारे जावळ – माडाच्या लोंब्या

कृती २: (आकलन)

प्रश्न 1.
नावे लिहा:
(i) बारमहा फळे धरणारे झाड : ……………………..
(ii) रात्रीच्या वेळी मनोरम सुगंध देणारे झाड : ……………………..
उत्तर:
(i) बारमहा फळे धरणारे झाड: माड
(ii) रात्रीच्या वेळी मनोरम सुगंध देणारे झाड: कडुनिंब

प्रश्न 2.
पुढे काही झाडांची वैशिष्ट्ये दिली आहेत. त्यांतील चुका दुरुस्त करून योग्य वैशिष्ट्ये लिहा:
(i) कडुनिंबाचे झाड: निळसर फुलांचे तुरे. कडवट उग्र वास. पांढरी-हिरवी कळी करंजीच्या आकाराची.
(ii) करंजाचे झाड: माथ्यावर फिक्या रंगाचे जावळ भुरभुरत असते, फुललेल्या फुलाच्या आत एक नाजूक सुंदर कळी असते. तिचा रंग निळा-जांभळा असतो. तिच्या डोक्यावर वर्तुळाकार लाल टोपी असते.
(iii) माडाचे झाड: बारमहा हिरवेगार असते. वसंतऋतूत फळे घरतात. नारळाची फुले सुगंधी व मुलायम असतात. ही फुले कधी तीन पाकळ्यांची सुद्धा असतात.
उत्तर:
(i) कडुनिंबाचे झाड: निळसर फुलांचे तुरे, त्यांचा सुगंध रात्रीच्या वेळी मनाला खूप सुखावणारा असतो.
(ii) करंजाचे झाड: फुललेल्या फुलाच्या आत एक नाजूक सुंदर कळी असते. तिचा रंग निळाजांभळा असतो. तिच्या डोक्यावर अर्धवर्तुळाकार पांढरी टोपी असते.
(iii) माडाचे झाड: बारमहा हिरवेगार असते. बारमहा फळे धरतात. नारळाच्या फुलांना गंध नसतो. ती टणक असतात. या फुलांना तीन पाकळ्या असतात.

कृती ३: (व्याकरण)

प्रश्न 1.
चतुर + य = चातुर्य. असे आणखी दोन शब्द लिहा.
उत्तर:
(i) सुंदर + य = सौंदर्य
(ii) समान + य = सामान्य.

प्रश्न 2.
पिवळा + सर = पिवळसर. असे आणखी दोन शब्द लिहा.
उत्तर:
(i) काळा + सर = काळसर
(ii) लाल + सर = लालसर.

प्रश्न 3.
पुढील शब्दांमधील प्रत्यय ओळखून तक्ता पूर्ण करा:
शब्द – प्रत्यय – तत्सम वेगळा शब्द
(i) गुळगुळीत
(ii) अणकुचीदार
उत्तर:
शब्द – प्रत्यय – तत्सम वेगळा शब्द
(i) गुळगुळीत – ईत – करकरीत
(ii) अणकुचीदार – दार – नोकरदार

कृती ४: (स्वमत / अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
तुम्ही अनुभवलेला चैत्र’ तुमच्या शब्दांत वर्णन करा.
उत्तर:
वेगवेगळे ऋतू आणि त्या ऋतूंची वेगवेगळी रूपे, त्यांचे विभ्रम शहरात कधी दिसतच नाहीत. शहरातील वातावरण तसे निरंगी, फिकट, चैत्र अनुभवायचा असेल, तर गावीच गेले पाहिजे. आम्ही अनेकदा सहलीला गेलो आहोत, पण गावी गेल्यावर निसर्गाचा जो सहवास लाभतो, त्याचा आनंद अवर्णनीय असतो. सुदैवाने माझे काका आमच्या गावी राहतात. यामुळे वसंत ऋतूत गावी जाण्याचे भाग्य आम्हांला लाभते. तिथे गेल्यावर मन मोहित होऊन जाते. जे कधीही जाणवलेले नसते, ते सौंदर्य तिथे दिसते. कोणीही समजावून न सांगता दिसते.

आता हे चाफ्याचे झाड पाहा, वास्तविक, त्या झाडाच्या रूपात आकर्षक म्हणावा असा एकही घटक नाही. पण तोच पांढरा चाफा फुलांनी डवरल्यावर पाहा, मन लोभावतेच. आपण नकळत वाकून जमिनीवर पडलेले फूल उचलतो. पाकळ्यांवरून हात फिरवतो. आत डोकावून पाहतो. चिमूटभर हळदपूड अलगद सोडलेली असावी, तसा पिवळा रंग तिथे शोभून दिसतो. गडद पिवळ्या रंगाच्या छोट्या छोट्या फुलांनी डवरलेली सुरंगी तर पाहतच राहावी. सूर्याचा प्रकाश पडताच, ती फुले पूर्ण उमलतात, सारे रान सुगंधाने भरून जाते. जिकडे पाहावे तिकडे कोवळी कोवळी हिरव्या रंगांची पाने आणि शेकडो रंगछटा लेवून बसलेली फुले! निसर्ग या विविध रंगांनीच आच्छादलेला असतो, हे मला आमच्या गावी कोकणात पाहायला मिळते. मी तर ठरवलेच आहे… मोठा झालो की कोकणातच कायम राहायचे.

उतारा क्र.३
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती १: (आकलन)

प्रश्न 1.
रिकाम्या चौकटी भरा:
(i) आंब्याला मोहोर येण्याचा सुरुवातीचा काळ –
(ii) फणसाला कोके येतात ते महिने
(iii) आंब्याचे झाड मोहोरांच्या झुबक्याने भरून जाते तो महिना
उत्तर:
(i) आंब्याला मोहोर येण्याचा सुरुवातीचा काळ – [पौषअखेर]
(ii) फणसाला कोके येतात ते महिने – पौष व माघ
(iii) आंब्याचे झाड मोहोरांच्या झुबक्याने भरून जाते तो महिना – [माघ]

प्रश्न 2.
जोड्या लावा:
‘अ’ गट – ‘ब’ गट
(i) फुलाऐवजी कोके येतात ते झाड – (अ) आंबा
(ii) कोकिळाचे कूजन चालते ते झाड – (आ) पक्ष्यांची घरटी
(iii) चैत्राची रूपरसगंधमय शोभा पूर्णत्वाला नेणारी – (इ) काळाकबरा
(iv) पक्ष्यांच्या घरट्यांचा रंग (ई) कैऱ्यांचे गोळे, (उ) फणस
उत्तर:
(i) फुलाऐवजी कोके येतात ते झाड – [फणस]
(ii) कोकिळाचे कूजन चालते ते झाड – [आंबा]
(ii) चैत्राची रूपरसगंधमय शोभा पूर्णत्वाला नेणारी – [पक्ष्यांची घरटी]
(iv) पक्ष्यांच्या घरट्यांचा रंग – [काळाकबरा]

कृती २: (आकलन)

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यांचा तुम्हांला समजलेला अर्थ लिहा:
(i) माधुर्याचा हा थेंब अभिरुचीला पुरेसा वाटतो.
उत्तर:
(i) एखादे लोभसवाणे दृश्य, ते चिमुकले असले तरी, मनाला खिळवून ठेवते. त्या चिमुकल्या रूपातले अल्पस्वरूप दर्शन म्हणजे माधुर्याचा एक थेंब असतो.

प्रश्न 2.
चूक की बरोबर ते लिहा:
(i) चैत्रात फणस फुलांनी डवरतो.
(ii) फणसाला चैत्रात नव्या पालवीचे घोसच्या घोस येतात.
(iii) निसर्गाचा विराट आविष्कार डोळ्यात न मावणारा असतो.
(iv) चिमुकल्या निसर्गदृश्यात निसर्गाच्या विराट आविष्काराचे दर्शन घडते.
उत्तर:
(i) चूक
(ii) चूक
(iii) बरोबर
(iv) बरोबर.

कृती ३: (व्याकरण)

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यातील प्रत्येक शब्दाचा प्रकार लिहा:
माधुर्याचा हा थेंब अभिरुचीला पुरेसा वाटतो.
उत्तर:

• माधुर्य – नाम
• हा – सर्वनाम
• थेंब – नाम
• अभिरुची – नाम
• पुरेसा – विशेषण
• वाटतो – क्रियापद

प्रश्न 2.
सहसंबंध लक्षात घेऊन उत्तर: लिहा:
(i) फुगणे: फुगीर:: पसरणे : [ ]
(ii) दरवळणे: दरवळ:: सांगणे : [ ]
उत्तर:
(i) फुगणे: फुगीर:: पसरणे: [पसरट]
(ii) दरवळणे: दरवळ:: सांगणे: [सांगावा]

कृती ४: (स्वमत / अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
निसर्गाचे प्रतिबिंब साठवण्यास मानवी बुद्धीचे चिमुकले विश्व असमर्थ असते’, या विधानाशी तुम्ही सहमत वा असहमत असल्यास त्याचे स्पष्टीकरण करा.
उत्तर:
हे विश्व अमर्याद आहे. त्याला अंत नाही. म्हणून माणूस कधीही हे संपूर्ण विश्व ओलांडू शकणार नाही. संपूर्ण विश्व पाहिलेच नाही, तर त्याचे स्वरूप कळणार कसे? म्हणजे हे विश्व माणसाच्या आवाक्यात कदापिही येणार नाही. माणसाला माहीत झालेल्या विश्वाच्याही पलीकडे अनंतापर्यंत हे विश्व पसरले आहे. माणूस स्वतः निसर्गापुढे क्षुद्र आहेच, पण त्याला ज्ञात झालेले विश्वसुद्धा या अनंत पसरलेल्या विश्वापुढे क्षुद्रच आहे. म्हणूनच निसर्गाचे प्रतिबिंब साठवण्यास माणसाच्या बुद्धीचे चिमुकले विश्व असमर्थ असते, हे मला मनोमन पटते.

व्याकरण व भाषाभ्यास

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न ४ (अ) आणि (आ) यांसाठी….
अव्याकरण घटकांवर आधारित कृतीः

प्रश्न 1.
समास:
(१) पुढील सामासिक शब्दांवरून समास ओळखा:
(i) स्वर्गवास
(ii) सत्यासत्य
(iii) भाऊबहीण
(iv) पानोपानी
(v) चौकोन
(vi) गंधफुले.
उत्तर:
(i) स्वर्गवास – विभक्ती तत्पुरुष समास
(i) सत्यासत्य – वैकल्पिक द्वंद्व समास
(iii) भाऊबहीण – इतरेतर द्वंद्व समास
(iv) पानोपानी – अव्ययीभाव समास
(v) चौकोन – द्विगू समास
(vi) गंधफुले – समाहास द्वंद्व समास

प्रश्न 2.
सामासिक शब्द व त्यांचे प्रकार यांच्या जोड्या लावा:
(सराव कृतिपत्रिका-१)
‘अ’ – ‘ब’
(i) हरघडी – (अ) द्विगू
(ii) क्रीडांगण – (आ) अव्ययीभाव
(iii) आईवडील – (इ) विभक्ती तत्पुरुष
(iv) पंचप्राण – (ई) वंद्व
उत्तर:
(i) हरघडी – अव्ययीभाव
(ii) क्रीडांगण – विभक्ती तत्पुरुष
(iii) आईवडील – वंद्व
(iv) पंचप्राण – द्विगू

प्रश्न 3.
अलंकार:
पुढील ओळीतले उपमान, उपमेय व अलंकार ओळखून स्पष्टीकरण दया: शाळा म्हणजे दुसरी माता होय!
उत्तर:
उपमेय’- शाळा, उपमान – माता
अलंकार – हा रूपक अलंकार आहे.
स्पष्टीकरण – वरील उदाहरणात उपमेय व उपमान यांत अभेद असून दोन्हींची एकरूपता साधली आहे. म्हणून हा ‘रूपक’ अलंकार आहे.

३. वृत्त:

प्रश्न 1.
पुढील काव्यपंक्तीचा लघु-गुरु क्रम लिहा: (सराव कृतिपत्रिका-२)
रघूनायका मागणे हेचि आता
उत्तर:

प्रश्न 2.
पुढील ओळींचे गण पाडा:
(i) भूपाळ जो मम मनोमुकरी उभासे
(ii) अभंगात गोडी तुझ्या भाकरीची
(iii) गवतहि सुमभूषा दाखवी आज देही
उत्तर:
(i)

४. शब्दसिद्धी:

प्रश्न 1.
चार अभ्यस्त शब्द लिहा → जसे – सळसळ.
उत्तर:
(i) भळभळ
(ii) झळझळ
(iii) खळखळ
(iv) वळवळ,

प्रश्न 2.
‘दुः’ हा उपसर्ग असलेले चार शब्द लिहा:
(i) …………………..
(ii) …………………..
(iii) …………………..
(iv) …………………..
उत्तर:
(i) दुष्काळ
(ii) दुर्दैव
(iii) दुःख
(iv) दुर्दशा.

प्रश्न 3.
पुढील उपसर्ग असलेले दोन शब्द लिहा:
(i) अभि ………………..
(ii) अभि ………………..
उत्तर:
(i) अभिरुची
(ii) अभिमान.

प्रश्न 4.
सामान्यरूप:
• तक्ता पूर्ण करा:
मूळ शब्द + विभक्ती – शब्द – सामान्यरूप
(i) फूल + ने – ………………. – ……………….
(ii) फळ + त – ………………. – ……………….
(iii) पिंपळ + च्या – ………………. – ……………….
(iv) रस्ता + ला – ………………. – ……………….
उत्तर:
मूळ शब्द + विभक्ती – शब्द – सामान्यरूप
(i) फूल + ने – फुलाने – फुला
(ii) फळ + त – फळात – फळा
(iii) पिंपळ + च्या – पिंपळाच्या – पिंपळा
(iv) रस्ता + ला – रस्त्याला – रस्ता

६. वाकप्रचार:
(१) पुढील अर्थासाठी योग्य वाक्प्रचार निवडा:
(i) सुसंगत न वाटणे – ………………………
(१) डोळ्यांत भरणे
(२) विसंगत वाटणे.
उत्तर:
(i) विसंगत वाटणे

(ii) भरभरून मिळणे – ………………………
(१) पेव फुटणे
(२) सहकार करणे.
उत्तर:
(ii) पेव फुटणे

(iii) लक्ष वेधणे —–
(१) शिरोधार्य मानणे
(२) नजरेत भरणे.
उत्तर:
(iii) नजरेत भरणे.

आ – भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा:
(i) जुनी × ………………..
(ii) सुंदर × ………………..
(iii) भडक × ………………..
(iv) पांढरा × ………………..
(v) संपूर्ण × ………………..
(vi) प्रचंड × ………………..
उत्तर:
(i) जुनी × नवी
(ii) सुंदर × कुरूप
(iii) भडक × फिकट
(iv) पांढरा × काळा
(v) संपूर्ण × अपूर्ण
(vi) प्रचंड × चिमुकले.

प्रश्न 2.
गटात न बसणारा शब्द लिहा:
(i) जांभळा, जांभूळ, लाल, शेंदरी, पिवळा. ……………………..
(ii) झाड, वड, पिंपळ, माड, फणस. ……………………..
उत्तर:
(i) जांभूळ
(ii) झाड

प्रश्न 3.
पुढील शब्दांच्या अक्षरांतून चार अर्थपूर्ण शब्द तयार करा:

उत्तर:

प्रश्न 4.
पुढील शब्दाचे दोन अर्थ लिहा: (सराव कृतिपत्रिका-१ व २)

उत्तर:

प्रश्न 5.
लेखननियम:
(१) अचूक शब्द लिहा:
(i) दूर्मीळ / दुर्मिळ / दुर्मिळ / दुर्मीळ. ………………………
(ii) मेत्रीण / मैत्रीण / मैत्रिण / मेत्रिण. ………………………
(iii) उज्ज्वल / ऊज्वल/उज्वल / ऊज्ज्वल. ………………………
(iv) दूष्काळ / दुष्कळ / दुष्काळ / दूश्काळ. ………………………
उत्तर:
(i) दुर्मीळ
(ii) मैत्रीण
(ii) उज्ज्वल
(iv) दुष्काळ,

प्रश्न 6.
पुढील वाक्ये लेखननियमांनुसार लिहा:
(i) ही घरटि म्हणजे वसंताच्या चित्रलीपीतली सूंदर वीरामचीन्हे वाटतात.
(ii) चेत्रातल्या पालविचे रुप कूठेही मनोहर असते.
(iii) हीवाळा नुकताच सुरू झालेला होता. (मार्च १९)
उत्तर:
(i) ही घरटी म्हणजे वसंताच्या चित्रलिपीतली सुंदर विरामचिन्हे वाटतात.
(ii) चैत्रातल्या पालवीचे रूप कुठेही मनोहर असते.
(iii) हिवाळा नुकताच सुरू झालेला होता.

३. विरामचिन्हे:

प्रश्न.
प्रस्तुत वाक्यातील विरामचिन्हे ओळखून चिन्हे व नावे अचूक लिहा:
जांभळा, लाल आणि पांढरा, जांभळा आणि गुलाबी, शेंदरी आणि जांभळा, किती म्हणून झाडाच्या दुरंगी फुलांच्या रंगांचे वर्णन करावे?
उत्तर:

४. पारिभाषिक शब्द:

प्रश्न.
पुढील इंग्रजी पारिभाषिक शब्दांसाठी मराठी प्रतिशब्द लिहा:
(i) Labour Court –
(ii) Zone –
(iii) Show Cause Notice –
(iv) Wall Paper –
उत्तर:
(i) Labour Court – कामगार न्यायालय
(ii) Zone – परिमंडळ/विभाग
(iii) Show Cause Notice – कारणे दाखवा नोटीस
(iv) Wall Paper – भिंतीला चिकटवण्याचा कागद.

५. अकारविल्हे/भाषिक खेळ:

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
रंगांच्या छटा लिहा:

उत्तर:

प्रश्न 3.
पुढील शब्द अकारविल्हेनुसार लिहा:
मोहर → फळ → पान → फूल
उत्तर:
पान → फळ → फूल → मोहर.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 English Solutions Unit 4.3 World Heritage Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 English Kumarbharati Textbook Solutions Unit 4.3 World Heritage

Maharashtra Board Class 10 English Solutions Unit 4.3 Warming Up Questions and Answers

Question 1.
Pair up with your partner and answer the following questions.
(a) Do you like to travel?
(b) Where have you traveled?
(c) Have you heard about the wonders of the world?
(d) Have you heard about UNESCO?
(e) What does UNESCO stand for?
(f) What is meant by Heritage?
(g) Do you know of any Heritage building in your own city?
Answer:
(a) yes, no, sometimes, etc.
(b) Discuss the places, the mode of travel, the sights, etc.
(c) Yes, I have.
(d) Yes, I have, but not much.
(e) UNESCO stands for United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization.
(f) Heritage is something that is valued and preserved because of its historical/cultural/natural importance
(g) Students can find out the heritage buildings in their own towns/cities.

Question 2.
Your teacher will explain the ‘Heritage Cycle’.
→ By understanding (cultural heritage) people value it.
→ By valuing it people want to care for it.
→ By caring for it, it will help people enjoy it.
→ From enjoying it, comes a thirst to understand.
→ By understanding it …………………

Question 3.
Do you know the difference between :
(a) World Heritage
(b) Cultural Heritage
Refer to a dictionary/encyclopedia/reference book/the internet to get the detailed meaning.
Answer:
(a) World heritage means a global heritage that belongs to everyone.
(b) Cultural heritage is the legacy of physical artifacts and intangible attributes of society that are inherited from past generations, maintained in the present and preserved for the benefit of futurft generations. Cultural heritage includes tangible culture (such as buildings, monuments, landscapes, books, works of art, and artifacts), intangible culture (such as folklore, traditions, language, and knowledge), and natural heritage (including culturally significant landscapes, etc.)

Question 4.
With the help of your partner complete the information in the table.

Tourist spot	Favourite	Why?
Park
Mountain
Beach
Sea
Forest
Countryside/Rural site

Question 5.
Heritage Sites – Rank these with your partner. Put the best at the top.

• Great Barrier Reef
• Mount Fuji
• Grand Canyon
• The Pyramids
• Panda Sanctuaries
• Machu Picchu
• Vatican City
• Great Wall of China

World Heritage Class 10 English Workshop Questions and Answers Maharashtra Board

Question 1.
Answer the following questions.
(a) What do heritage sites in the world include?
Answer:
A World Heritage Site should have significant cultural or natural importance to humanity.

(b) What kind of sites are protected and maintained by the International World Heritage Programme?
Answer:
Sites which have significant cultural or natural importance to humanity are protected and maintained by the International World Heritage Programme. They may include forests, lakes, monuments, buildings and cities. They can also be a combination of cultural and natural areas.

(c) How many world Heritage sites were there around the world?
Answer:
World Heritage Sites include forests, lakes, monuments, buildings and cities. They cari also be a combination of cultural and natural areas.

(d) What is the role of World Heritage Committees?
Answer:
World Heritage Sites are those that are significant culturally and naturally. People are interested in seeing such sites and learning the history behind them; hence they are a major tourist attraction, and they draw tourists to a country, boosting the country’s revenue.

(e) What is the texture of World Heritage Committee?
Answer:
The tenure of the World Heritage Committee is six years.

(f) What are our duties towards preservation/conservation of any historical site?
Answer:
We should see that the historical sites are not in any danger due to pollution, tourism, uncontrolled urbanization, etc. Whenever we visit the site we must maintain the cleanliness and purity of the place. We must obey whatever orders and guidelines are put in place by the authorities. We should motivate others to do so too.

(g) Why should we preserve the World Heritage Sites?
Answer:
World Heritage Sites promote tourism. They are a part of the culture of the world, a part of the past. It is essential to preserve the past in order to learn from it. Natural beauty too should be preserved so that everyone today and in future can enjoy it. Hence, we should preserve World Heritage Sites.

(h) What is the role of World Heritage Sites in developing tourism in any country?
Answer:
World Heritage Sites are those that are significant culturally and naturally. People are interested in seeing such sites and learning the history behind them; hence they are a major tourist attraction, and they draw tourists to a country, boosting the country’s revenue.

Question 2.
Complete the following.

Year	Establishment	Role
1954	…………………………………………………	…………………………………………………
1959	…………………………………………………	…………………………………………………
1965	…………………………………………………	…………………………………………………
1968	…………………………………………………	…………………………………………………
1972	…………………………………………………	…………………………………………………

Answer:

Year	Establishment	Role
1954	Egypt starts plans to build Aswan High Dam	Started the momentum for the protection of cultural and natural heritage sites around the world.
1959	International campaign by UNESCO to protect temples and artifacts likely to be destroyed by Aswan High Dam; a draft convention initiated for the same	Protection of natural and cultural sites around the world
1965	A White House Conference in the US called for a World Heritage Trust’.	To protect not only the historic and cultural sites but also the significant natural and scenic sites around the world.
1968	The International Union for Conservation of Nature	Development of goals similar to those of the White House Conference
1972	Convention concerning the protection of World Cultural and Natural Heritage adopted by UNESCO’s General Conference.	To protect not only Are histone and cultural sites but also the significant natural and scenic sites around the world.

Question 3.
Complete the following by giving reasons why World Heritage Sites are in danger.

Answer:

Question 4.
Choose the correct alternative and complete the given sentences.
(a) Mount Huangshan is situated in …………………………. .
(i) Japan
(ii) China
(iii) Philippines
Answer:
(ii) China

(b) The famous dam situated in Egypt on River Nile is …………………………. .
(i) Buzwaa High Dam
(ii) Rizwa High Dam
(iii) Aswan High Dam
Answer:
(iii) Aswan High Dam

(c) The conference based on Human Environment was held at …………………………. .
(i) Athens, Greece
(ii) Mascow, Russia
(iii) Stockholm, Sweden
Answer:
(iii) Stockholm, Sweden

(d) The highest number of world Heritage Sites are located in …………………………. .
(i) France
(ii) Italy
(iii) Germany
Answer:
(ii) Italy

(e) …………………………. can delete/exclude a site from World Heritage list.
(i) World Heritage Committee
(ii) World Peace Committee
(iii) World Health Committee.
Answer:
(i) World Heritage Committee

(f) The tenure of World Heritage Committee is …………………………. years.
(i) Four
(ii) Five
(iii) Six.
Answer:
(iii) Six.

Question 5.
Match the pairs to define different roles of the World Heritage Sites.

	A		B
(i)	Identify cultural and natural sites	a	green, local based, stable and decent jobs.
(ii)	Identify sites of	b	of outstanding universal value across countries.
(iii)	Identify sites that represent	c	preserve outstanding sites and natural resources.
(iv)	UNESCO seeks to	d	tourism.
(v)	World Heritage Sites should have	e	an asset for economic development and investment.
(vi)	World Heritage Sites should	f	protect these sites.
(vii)	World Heritage Sites serve as	g	best examples of world’s cultural and/or natural heritage.
(viii)	World Heritage Sites should ensure	h	special importance for everyone.
(ix)	It should at large develop	i	relevant development plan policies.

Answer:

‘A’	‘B’
(1) Identify cultural and natural sites	(a) green, local based, stable and decent.
(2) Identify sites of	(b) of outstanding universal values across countries.
(3) Identify sites that represent	(c) preserve outstanding sites and natural resources.
(4) UNESCO seeks to	(d) tourism.
(5) World Heritage Sites should have	(e) an asset for economic development and investment.
(6) World Heritage should	(f) protect these sites.
(7) World Heritage Sites serve as	(g) best examples of world’s cultural and or natural heritage.
(8) World Heritage Site should ensure	(h) special importance for everyone.
(9) It should at large develop	(i) relevant development plan policies.

Question 6.
Look at the words and their meanings. Choose the correct alternative.
(a) determine :
(i) think over
(ii) decide
(iii) ask for
(iv) look over
Answer:
(ii) decide

(b) monument :
(i) statue
(ii) pillar
(iii) memorial
(iv) fort
Answer:
(iii) memorial

(c) significant:
(i) clever
(ii) effective
(iii) systematic
(iv) important
Answer:
(iv) important

(d) disaster:
(i) problem
(ii) incident
(iii) calamity
(iv) accident
Answer:
(iii) calamity

Question 7.
Find from the text minimum 8 words related to cultural heritage and make a word register. Arrange them in alphabetical order.
Cultural heritage: Abu Simbel Temples, artifacts, buildings, cilles, Histqric Center of Vienna, Machu Picchu, monuments, Mount Huangshan, Sydney Opera House.

Question 8.
Complete the following information from the text.

Answer:
(a) Preservation of any historical site (Duties):
(i) International World Heritage Programme
(ii) UNESCO World Heritage Committee.

(b) Preserving World Heritage Sites (Reasons) :
(i) They have significant cultural and natira Importance to humanity.
(ii) They promote tourism.

(C) Promoting tourism (Role) :
(i) They attract tourists.
(ii) They help one to understand the history of a place.

Question 9.
Write a report on any tourist place/historical place/World Heritage Site you recently visited using the points given below.
(i) Title
(ii) Place/Location
(iii) Background/History
(iv) Features/Specialities
(v) Security policies
(vi) Sign boards and discipline
(vii) Overall scenario.
Answer:
Ajanta – A Masterpiece In Rock
– Rani Iyer
Mumbai, 12 February: The Ajanta Caves, situated in the Deccan in Maharashtra and about 110 km from Aurangabad, are a UNESCO World Heritage Site. A visit to the place reveals a large slice of history.

These rock – cut cave temples and monasteries of Buddhists date back to around 2nd century BCE. Since they were in the jungles, cut into a mountainside, the external world did not know about them for a long time. They were discovered only in the 19th century, The caves include paintings and rock – cut sculptures described as among the finest surviving examples of ancient Indian art. The paintings are expressive and present emotion through gesture, pose and form, According to UNESCO, these are masterpieces of Buddhist religious art that influenced the Indian art I that followed.

Two new visitor centers provide extensive information about the heritage site using audiovisual media. Local staff is employed for security purposes. Though photography is allowed at certain places, with fees for the use of a camera, use of tripods and flash is prohibited. Signboards and brochures/leaflets provide information about the care to be taken to preserve this UNESCO protected heritage site. “The caves are now being looked after by a private company under the Indian government’s ‘Adopt a Heritage Site’ program,” said a senior official.

Question 10.
(A) Use ‘not only but also’ in the following sentences.
(a) UNESCO and the International Council on monuments initiated a draft convention to create an international organisation responsible for protecting cultural heritage.
(b) The state parties are responsible for identifying and nominating new sites.
(c) Opera House in Australia and the Historic Center of Vienna in Austria are cultural sites of World Heritage.
(d) World Heritage Sites can also be a combination of both cultural and natural areas.
Answer:
(a) Not only UNESCO but also the International Council on Monuments and Sites initiated a draft convention to create an international organization responsible for protecting cultural heritage.
(b) The State Parties are responsible for not only identifying but also nominating new sites.
(c) Not only the Opera House in Australia but also the Historic Center of Vienna in Austria are cultural sites of World Heritage.
(d) World Heritage Sites can be a combination of not only cultural but also natural areas.

(B) Rewrite the following sentences replacing ‘as soon as’ by ‘No sooner than’
(Note : The phrase, ‘No sooner’ must always be followed by an auxiliary (helping verb).)
For example : As soon as he came, they all gave an applause.
No sooner did he come, than they all gave an applause.

(a) As soon as the Bill is passed, it will become an Act.
(b) As soon as the thief escaped, the family informed the police.
(c) As soon as you have finished, you can submit your answer- papers.
(d) As soon as they can manage, they should change their house.
(e) As soon as the bell rings, the School Assembly will start.
Answer:
(a) No sooner is the Bill passed, than it will become an Act.
(b) No sooner did the thief escape, than the family informed the police.
(c) No sooner do you finish, than you can submit your answer papers.
(d) No sooner can they manage, than they should change their house.
(e) No sooner does the bell ring, than the School Assembly will start.

Question 11.
Identify whether the following sentences are Simple (One Subject + One Predicate or Complex (One Main Clause + One or more Dependent Clauses) or Compound (Combination of 2 or more Independent/ Co-ordinate Clauses).
(1) They vary in type but they include forests, monuments etc.
(2) The mountain is significant because of its characteristics.
(3) To protect the temples and artefacts, UNESCO launched an international campaign.
(4) If the site meets with this criteria, it can be inscribed on the World Heritage List.
(5) There are 890 World Heritage Sites that are located in 148 countries.
(6) The project cost about US $ 80 million and $ 40 million came from 50 different countries.
Answer:
(1) Compound
(2) Simple
(3) Simple
(4) Complex
(5) Complex
(6) Compound

Question 12.
Following are the ways to preserve ‘World Heritage Sites.’ Transfer these points into a small paragraph. Suggest a title.

• Practical conservation of posterity
• Human/animal trespassing to be prohibited
• Monitored/controlled/restricted access
• Threat of local administrative negligence to be removed

Answer:
Ways to Preserve World Heritage Sites
World Heritage Sites need to be preserved for posterity. The future generations must know about their history and culture. For this purpose, steps have to be taken to preserve these sites. First and foremost, trespassing by either humans or animals should be strictly prohibited. Access to these sites for tourists, vendors, officials and the general public should be restricted or monitored carefully. Another important step is to keep a check on the local administration of the site, so that negligence in the performance of the duties at this level is ruled out.

Question 13.
Read the points given in column ‘A’ specifying Dos towards prevention of any historical site. Write Don’ts in column ‘B’ specifying things that should not be done.

	Dos	Don’ts
(i)	Obey rules and regulations.
(ii)	Maintain discipline and order.
(iii)	Maintain cleanliness.
(iv)	Use dustbins and garbage bags.
(v)	Observe silence.
(vi)	Maintain environmental safety.
(vii)	Protect our country’s heritage.

Answer:

Dos	Don’ts
1. Obey rules and regulations.	1. Don’t dirty the surroundings.
2. Maintain discipline and order.	2. Don’t write on the walls/trees.
3. Maintain cleanliness.	3. Don’t pluck flowers/ destroy plants.
4. Use dustbins and garbage bags.	4. Don’t smoke/ drink alcohol.
5. Observe silence.	5. Don’t play loud music or make a loud noise.
6. Maintain environmental safety.	6. Don’t defecate in the open.
7. Protect our country’s heritage.	7. Don’t trespass.

Question 14.
Complete the following flow chart by choosing the option given below to show how any site of any country can become a World Heritage Site.

Options :
1. Inclusion of the name of site from tentative list to the nomination file.
2. Name of the site is inscribed on the World Heritage List after meeting the criteria.
3. Inclusion of the name of site for the nomination in a tentative list after an inventory in country or State.
4. Decision of the World Heritage Committee after review of the nominated file.
5. A review of the included file by the advisory bodies.
Answer:
Step 1 : Inclusion of the name of the site for nomination in a tentative list after inventory in country or state.
Step 2 : Inclusion of the name of site from tentative list to the nomination file.
Step 3 : A review of the included file by the advisory bodies.
Step 4 : Decision of the World Heritage Committee after review of the nominated file.
Step 5 : Name of the site inscribed on the World Heritage List after meeting the criteria.

Question 15.
Projects :
(a) Make a list of sites from our State which are included in the World Heritage Sites. Try to visit one of them. Write the importance of this World Heritage Site. Also write your impression of it in your notebook.

(b) Write a ‘tourism leaflet’ on any one of the following :
(i) Your home town
(ii) A historical place
(iii) A place of natural beauty
(iv) A place of pilgrimage

→ Make use of the following points :
(i) How to reach there?
(ii) Accommodation facilities
(iii) What to see and visit?/Attractions of the place
(iv) Places of interest nearby
(v) Best time to visit
(vi) Shopping Attractions
Add your own points.
Answer:
MATHERAN: ‘UNSPOILT NATURE’
(1) How to get there:
(a) By train: From Mumbai or Pune to Neral Junction.. From Neral to Matheran by narrow – gauge train that depart at fixed times.
(b) By road: Shared taxis or minibuses from Neral to MTDC Holiday Camp. Cars and other vehicles not allowed beyond a certain point.
(2) Accommodation facilities: Plenty of hotels offering full or half board. MTDC Tourist Camp provides dorm – beds at affordable rates. The ‘camp’ is near the Dasturi car park. You can eat at one of the many thali joints along MG Road.
(3) Best Time of the year to visit: All the year round except the rainy season.
(4) What to see: Viewpoints such as Porcupine, Louisa and Echo have the finest views. On a clear day, one can see Mumbai lying afar from ‘Hart Point’; perpendicular cliffs plunge into steep ravines; monkeys and squirrels.
(5) Shopping Attractions: Locally made chappals, home – made chocolates and chikkis, caps and other items for campers; walking sticks.
(6) Special features: Greenery, nature at its best, trekking, horse riding; good for a day’s group picnic.

(c) Vocabulary Extension – Choose several words from the text. Use a dictionary or internet to build up more associations/collocations of each word.
Answer:
(1) Associations:

(2) Collocations:

(d) World Heritage Sites – Make a poster about World Heritage Sites, specifying some details and specialties about each of them.

(e) Letter – Write a letter to an expert on the environment. Ask him/her five questions about your concern/doubts about World Heritage sites. Give him/her three ideas on how to protect them.
Answer:
Amit Awte
102, Riddhi Vihar
R.N. Road
Aurangabad – 431 001,
12th November, 2020

To
Mr. Avinash Ranade
‘Nisarg’
Shastri Marg
Aurangabad – 431 002.
Sub: Protection of World Heritage Sites

Sir
It was with great interest that I read in our local newspaper about your interest in the protection of World Heritage Sites. I would like to ask you a few questions which have haunted me for some time.

They are:
(1) Does India have enough experts to restore the damage done to our sites by nature/visitors etc.?
(2) Is there enough security to protect the sites from vandalism?
(3) Can there be a restriction on the number of visitors to the sites?
(4) Are the funds allocated to the preservation of the sites by the World Heritage Committee sufficient?
(5) Is there enough information about the sites on tourist websites/ Internet?

I would like to give some suggestions. Can we not impose a limit on the number of tourists visiting these places? We can also have sessions on how to maintain cleanliness and prevent vandalism. Stiff fines must be imposed on all those who break the rules.

I hope to receive a reply from you, as I am also very concerned about the preservation of our heritage sites.

Yours faithfully,
Amit Awte

(f) Article – Write an article for a magazine about the World Heritage sites at risk. Include imaginary interviews with people who are trying to save them. Read your article in front of your class.

Question 16.
The project of dismantling and moving the temples in the valley to higher ground cost $80 million.
(i) $40 million
(ii) $50 million
(iii) $80 million.
Answer:
(iii) $80 million.

Question 17.
Complete the following: (The answers are given directly and underlined.)
(1) A World Heritage Site should have significant …………………
(2) World Heritage Sites include ……………………..
(3) They can also be a ……………………..
(4) The convention concerning the protection of  Cultural Natural Herttage was adopted by ……………………
Answer:
(1) cultural or natural importance to humanity.
(2) combination of cultural and natural areas.
(3) forests, lakes, monuments, buildings and cities.
(4) UNESCO’s General Conference on November 16, 1972.

Question 18.
(a) UNESCO launched an international campaign in 1959.
Answer:
In 1954, Egypt started plans to build the Aswan High Dam. The initial plans for the dam’s construction would have flooded the valley containing the Abu Simbel Temples and scores of ancient Egyptian artifacts. To protect the temples and artifacts, UNESCO launched an international campaign in 1959, that called for the dismantling and movement of the temples to higher ground.

(b) A White House Conference in the United States called for a ‘World Heritage Trust’.
Answer:
A White House Conference in the United States called for a World Heritage Trust’ to protect the world’s historic and cultural sites as well as the significant natural and scenic sites.

(c) convention:
(i) typical
(ii) agreement
(iii) old – fashioned
(iv) persuade
Answer:
(d) agreement

Question 19.
Pick out 4 adjectives from the passage ending with the suffix ‘ – al’.
Answer:
1. educational,
2. cultural,
3. natural,
4. historical.

Question 20.
The World Heritage Committee meets once a year.
(i) once a year
(ii) twice a year
(iii) three times a year
Answer:
(i) once a year

Question 21.
A nominated site has to be first included in a Tentative List.
(i) World Heritage List
(ii) Nomination File
(iii) Tentative List
Answer:
(iii) Tentative List

Question 22.
Explain what the World Heritage Committee is responsible for.
Answer:
The World Heritage Committee is the main group responsible for establishing which sites will be listed as UNESCO World Heritage Sites.

Question 23.
Who makes recommendations to the World Heritage Committee?
Answer:
The recommendations to the World Heritage Committee are made by two Advisory Bodies, the International Council on Monuments and Sites and the World Conservation Union.

Question 24.
(1) Choose the correct noun forms from those given in the brackets:
(1) inscribed (inscription/inscribtion)
(2) responsible (responsive/responsibility)
(3) nominated (nominative/nomination)
(4) included (inclusion/inclution)
Answer:
(1) inscription
(2) responsibility
(3) nomination
(4) inclusion.

Question 25.
Complete the following by choosing the correct nouns from the box:
Bodies Parties List File
(1) Tentative ……………….
(2) Nomination ……………….
(3) Advisory ……………….
(4) State ……………….
Answer:
(1) Tentative List
(2) Nomination File
(3) Advisory Bodies
(4) State Parties.

Question 26.
World Heritage Committee can delete/exclude a site from the World Heritage List
(a) World Heritage Committee
(b) World Peace Committee
(c) World Health Committee
Answer:
(a) World Heritage Committee

Question 27.
There are 890 World Heritage Sites around the World.
(a) 689
(b) 890
(c) 36
Answer:
(b) 890

Question 28.
36 – sites have been included from India.
(a) 176
(b) 44
(c) 36
Answer:
(c) 36

Question 29.
Match the places with the countries:

‘A’	‘B’
(1) Sydney Opera House	(a) Vienna
(2) Historic Center	(b) Peru
(3) Grand Canyon National Park	(c) Australia
(4) Machu Pichhu	(d) United States

Answer:

‘A’	‘B’
(1) Sydney Opera House	(c) Australia
(2) Historic Center	(a) Vienna
(3) Grand Canyon National Park	(d) United States
(4) Machu Pichhu	(b) Peru

Question 30.
Complete the following:
(1) Peru’s Machu Picchu is an example of a ………………….
(2) The World Heritage Committee can choose to delete a site from the list if ……………….
Answer:
(1) mixed site, both cultural as well as natural.
(2) the site loses the characteristics which allowed for it to originally be included on the World Heritage List.

Question 31.
Explain the role of the World Heritage Committee.
Answer:
The World Heritage Committee allocates resources from the World Heritage Fund to a World Heritage Site which is in danger due to any reason or in need of protection or restoration. If a site loses the characteristics which allowed for it to originally be included on the World Heritage List, the World Heritage Committee can choose to delete the site from the list.

Question 32.
Choose the correct meanings:
(a) allocate:
(i) allow
(ii) distribute
(iii) catch
(iv) understand
Answer:
(b) distribute

Question 33.
Fill in the blanks with the correct words from the passage: (The answers are given directly and underlined.)
(a) Many small towns of the previous century have become crowded cities now due to rapid ………………..
(b) We should be well – prepared for …………….. problems like global warming.
Answer:
(a) urbanization.
(b) environmental

Question 34.
(1) Pick out a gerund from the lesson and use – it in your own sentence.
(2) Find out five hidden words from the given word: international
(3) Use the following phrase in your own sentence: a corhbination of
(4) Spot the error/errors and rewrite the correct sentence: The State Parties is then responsible for identifying and nominating new sites.
(5) Identify the type of sentence: Get out of my way.
(6) Punctuate: if however a site loses the characteristics which allowed for it to be originally included on the world heritage list the world heritage committee can choose to delete the site from the list.
(7) From the following verbs, pick out the verb which forms its present and past participle by doubling the last letter. run, lose, trip, quit
(8) Arrange the following words in alphabetical order: Sydney, Vienna, Austria, Peru, Australia, Egypt, China
Answer:
(1) protecting: We should think of various ways of protecting our environment.
(2) internatIonal : natIonal, nation, train, trail, trial.
(3) The rainbow is a combination of seven colours.
(4) The State Parties are then responsible for identifying and nominating new sites.
(5) Imperative sentence.
(6) If however, a site loses the characteristics which allowed for it to be originally included on the World Heritage List, the World Heritage Committee can choose to delete the site from the list.
(7) trip : tripped, trIpping.
(8) Australia, Austria, China, Egypt, Peru, Sydney, Vienna

Question 35.
(1) Use the following word and its homophone in two separate sentences : rain
(2) UNESCO launched an International campaign In 1959. (Rewrite beginning ‘An lnternattonal…..)
(3) DIfferent plans are put Into place. (Rewrite using the future perfect tense of the verb.)
Answer:
(1) (i) There was light rain yesterday evening near my house.
(ii) In the past, a cõuntry progressed dutlng the reign of good kings.
(2) An international campaign was launched by UNESCO in 1959.
(3) Different plans will have been put into place.

Question 36.
(1) Italy has the highest number of World Heritage Sites. (Rewrite using the comparative form.)
(2) The World Heritage Committee meets once a year to review these recommendations. (Rewrite as a compound sentence.)
Answer:
(1) Italy has a higher number of World Heritage Sites than any other country.
(2) The World Heritage Committee meets once a year and (it) reviews these recommendations.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 English Solutions Unit 3.6 The Concert  Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 English Solutions Unit 3.6 The Concert

Maharashtra State Board Class 10 English Solutions Unit 3.6 Warming Up Questions and Answers

Question 1.
Pair up with your partner and ask and answer the following questions.
(a) Do you like music?
(b) What does a concert mean?
(c) Have you ever attended any live concert?
(d) Have you seen a concert on Television?
(e) Whose concert would you love to attend?
Answer:
(a) Yes, I do.
(b) A concert is a musical programme where musicians and classical singers come together to play different pieces of music.
(c) Yes, I have.
(d) Yes, I have.
(e) I would love to attend the concert of A. R. Rahman.

Question 2.
Look at the web diagram given below and study the traits of a good concert organizer.

Answer:

The Concert Class 10 English Workshop Questions and Answers Maharashtra Board

Question 1.
Who said to whom?
(a) “We mustn’t miss the chance.”
(b) “This is not the last time they are going to play.”
(c) “A walk in the park might make you feel better.”
(d) “Tomorrow morning we perform for the boy- Yes?”
Answer:

Statement	Who	To Whom
(a) “We mustn’t miss the chance.’’	The boy	To his sister and mother
(b) “This is not the last time they are going to play.”	the mother	to anant
(c) “A walk in the park will make you feel better.”	Aunt Sushila	to smita
(d) “Tomorrow morning we perform for the boy- Yes?”	Ustad Sahib	to Pandit Ravi Shankar.

Question 2.
Read the following sentences and write which emotions are revealed from these sentences.
(a) Pandit Ravi Shankar is playing tomorrow at the Shanmukhananda auditorium.
(b) It’s the chance of a lifetime.
(c) Will you come to Aunt Sushila’s house and play for him?
(d) Did you…did you hear him?
(e) Is it…It’s not possible?
Answer:
(a) excitement
(b) anticipation, joy, excitement
(c) This sentence expresses the emotion of a sincere plea or entreaty. Smita is practically begging Pandit Ravi Shankar to consider her request.
(d) This sentence expresses the boy’s innermost curiosity, and his desire to confirm if his sister had indeed heard the performances of the musicians whom he so longed to hear.
(e) This sentence expresses the emotion of complete surprise and disbelief. Something the neighbours had thought absolutely impossible was indeed a reality.

Question 3.
Read the text carefully, you will find some words describing a particular specialty of the individuals/personalities in the text. Explain the meaning of the following words given in the table with reference to the particular personality mentioned in the text.

Speciality	Personality	Explanation
Maestro Pandit Ustad Moustachioed	………………….. Ravi Shankar ………………….. …………………..	………………….. ………………….. ………………….. a person having a large or bushy mustache.

Answer:

Specialty	Personality	Explanation
Ustad	Allah Rakha	title for an expert tabla player
Moustachioed	Name unknown	someone who sports ’ a prominent bushy mustache
Maestro	Pandit Ravi Shankar	a distinguished performer of classical music
Pandit	Ravi Shankar	a talented musician (used as a respectful title or form of address)

Question 4.
Describe the condition of Smita when she was going towards the stage. Read the text again and complete the boxes given below. One is done for you.

Answer:

Question 5.
The whole story revolves around Anant. Write a short paragraph on Anant. Take help of the following points to develop the paragraph.
1. Health
2. Disease
3. Early interests
4. Intense desire/wish
5. Fulfillment of desire/wish.
Answer:
Anant was a fifteen-year-old boy, living in a village named Gaganpur with his sister and parents. Very active in his school days, he was a good athlete, the best table-tennis player, could play the sitar very well and had even been composing his own tunes. Suddenly, he was struck with cancer and came to Mumbai for treatment. Then one day, his sister read in the newspaper that Pandit Ravi Shankar would be performing at the Shanmukhananda auditorium.

It was his earnest desire to watch the performance, but due to his sickness, his mother forbade him. Finally, his sister, in a very daring move, went to the concert and after the concert had ended, went backstage and requested Pandit Ravi Shankar to come to their home and play for her brother. The great generous maestro along with Ustad Allah Rakha agreed and did exactly that. As the beautiful soulful music wafted around the room where Anant lay, Anant breathed his last.

Question 6.
The story has three important characters- Anant, Smita and Aunt Sushila. Go through the story again and complete the following table that highlights their special traits of character. You can put X mark if that trait is not mentioned in the text.

Special traits	Smita	Anant	Aunt Sushila
Strength Weaknesses Dreams Motivation

Answer:

Special traits	Smita	Anant	Aunt Sushila
Strength	daring	courage	concern, generosity
Weakness	given to emotion	physical health	X
Dreams	that her brother would get cured	that he would hear Pandit Ravi Shankar play	X
Motivation	love for her brother	love for music	love for the children

Question 7.
The two contradictory pictures are depicted in the story. Discuss in pairs and describe them in your words in front of the class.
Answer:
The brother and sister seem excited about Pandit Ravi Shankar’s upcoming performance. The girl expresses excitement and the boy’s eyes are shining. The mother, however, is more worried about the physical condition of her son, who is on oxygen and apparently out of breath. The mother’s voice breaks when she speaks and her lips utter unbidden prayers. These are the contradictory images presented in this passage.

Question 8.
The text has a big collection of Indian words in it. Using words from another language in a write up is called Code-mixing. Make a list of all the Indian words in table A and their meanings in table B. One is done for you.

‘A’ Indian word	‘B’ Meaning
1. Raga	(a) piece of Indian classical music based on one of the six basic musical modes.
2.	(b)
3.	(c)
4.	(d)
5.	(e)
6.	(f)

Answer:

‘A’ (Indian word)	‘B’ (Meaning)
1. Raga	(a) piece of Indian classical music based on one of the six basic musical modes.
2. Pandit	(b) a talented musician (used’as a respectful title or form of address)
3. sitar	(c) a large, long-necked Indian lute with movable frets, played with a wire pick
4. Ustad	(d) a highly skilled musician
5. Pandit	(e) address for a talented classical musician
6. divan	(f) a long low sofa without a back or arms

Question 9.
(A) Choose the appropriate Adverb or Adjective form to fill in the gaps.
(1) She spoke in an …………………….. tone. (excited / excitedly)
(2) Smita accepted the suggestion …………………….. (grateful / gratefully)
(3) They gave him whatever made him …………………….. (happy/ happily)
(4) He ran very …………………….. (fast / fastly)
(5) He would become a …………………….. sitarist some day. (great / greatly)
(6) Life went out of him …………………….. (gentle / gently)
Answer:
(1) excited
(2) softly
(3) happy
(4) fast
(5) great
(6) gently

(B) Rewrite in Indirect speech
1. “Please”, she begged him, “Please come”.
……………………………………………………………………

2. He said, “What shall we do, Ustad Sahib?”
……………………………………………………………………

3. Her brother said, “Enjoy yourself”. He added, “Lucky you!”
……………………………………………………………………

4. ‘Yes’ Panditji replied. “It’s settled then. Tomorrow morning we shall perform, for the boy.”
……………………………………………………………………
Answer:
(1) She begged him repeatedly to come.
(2) He asked the Ustad Sahib what they should do.
(3) Her brother told her to enjoy herself and then added that she was indeed lucky.
(4) The Panditji replied in the affirmative and added that the matter was then settled. He further added that they would perform for the boy the following morning.

Question 10.
The text mentions names of stalwarts like Pandit Ravi Shankar and Ustad Allah Rakha. Both have earned world wide name and fame for their outstanding contribution to the field of music. Form groups of 5 students each and write a brief note on other stalwarts in this (music) field. You can take help of your school library or search the relevant information on the internet.
Take help of the following points.
1. Name :
2. Field : Music
3. Specialisation : Tabla/Sitar/Violin etc.
4. Guru :
5. Early life :
6. Education :
7. Early success :
8. Contribution to the field and world :
9. Awards:
10. Any special incident that has occurred in his/her life :
Answer:
Pandit Hariprasad Chaurasia
Hariprasad Chaurasia is an Indian classical flutist. He plays the bansuri, an Indian bamboo flute in the Hindustani classical tradition.

His Guru was Bholanath Prasanna of Varanasi. He studied with him for eight years. In 1957, he joined the All India Radio, Cuttack, Odisha. He worked as composer and performer. Much later, he received guidance from the reclusive Annapurna Devi, daughter of Baba Allaudin Khan. Legend has it that she agreed to teach him only if he played with the left hand. True or not, up till today, Hariprasad plays the bansuri with the left hand.

Apart from classical music, Hariprasad has collaborated with Shivkumar Sharma, the santoor exponent forming an association called Shiv-Hari. He has collaborated with world musicians, including the fusion group Shakti, in experimental cross-cultural performances.

He is at present the artistic director of the World Music Department at the Rotterdam Music Conservatory in the Netherlands. In 2006, he founded the Vrindavan Gurukul in Mumbai and in 2010, the Vrindavan Gurukul in Bhubaneshwar. Both of these institutes are schools dedicated to training students in bansuri in the Guru-shishya tradition.

He has collaborated with several western musicians, including John McLaughlin, Jan Garbarek, and Ken Lauber, and has composed music for Indian films.

Chaurasia also played on The Beatles’ 1968 B-side ‘The Inner Light’, which was written by George Harrison.

Question 11.
Imagine you are the monitor of your class. You are assigned the task to invite a classical singer as a chief guest for the Annual Day Programme. Write a letter of invitation to a famous classical singer. Take help of the following points.
Write in short –
1. About your school.
2. About the Annual Day Programme
3. Interest and love of students for music.
4. Motivation.
Answer:
Dilip Rane
Sulochana Devi High School
Mahatma Phule Chowk
Dhule – 424 001,
Date: 20 November, 2020

Shri Gangadin Murkathe
Govardhan Society
Videhi Nagar
Dhule – 424 003.

Subject: Invitation as Chief Guest for the Sulochana Devi High School Annual Function

Dear Sir,
As monitor of Std. X A, Sulochana Devi High School, it is my privilege to invite you to our School Annual Day Function on 15th January, 2021 as Chief Guest.

It will be an evening filled with song and dance, and the first person we thought of was you, as you are an eminent classical singer in your own right. Most of us know about you and have heard your songs either on DVD or on FM.

Our students are highly interested in the classical genre and many are under training at various local i classes. Your presence will serve as motivation for our budding talent and give us pointers as to future careers in music.

Please confirm your presence; for us it will be an honour.

Yours truly,
Dilip Rane,
Monitor (Std. X A)

Question 12.
Write who said to whom:
Answer:

statements	Who	To whom
(a) You’ll wake him up.	The mother	To her daughter
(a) “The chance of a lifetime.”	Anant	to his mother
(c) “Your father will take you.”	Smita’s mother	to Smita

Question 13.
Complete the following web:
Answer:

Question 14.
Why was Smita excited?
Answer:
Smita was excited because she read in the newspaper that Pandit Ravi Shankar was to play the next day at the Shanmukhananda auditorium.

Question 15.
What was the chance of a lifetime for Anant?
Answer:
To be able to hear and see Pandit Ravi Shankar perform was the chance of a lifetime for Anant.

Question 16.
Give reasons: Smita became nervous.
Answer:
Smita became nervous because she remembered that her brother was very ill and that the doctors had given up hope. The truth that Anant was going to die frightened her.

Question 17.
Write from the passage antonyms for the following words:
(a) bored
(b) forget
(c) worse
(d) worst
Answer:
(a) bored x excited
(b) forgot x remembered
(c) worse X better
(d) worst X best

Question 18.
(1) Choose the appropriate Adverb or Adjective form to fill in the gaps:
(b) I wished the noise would stop. It seemed to go on ……………, (endless, endlessly)
Answer:
(b) endlessly

Question 19.
Add question tags:
(a) You know he needs all the sleep and rest he can get.
(b) You’ll wake him up.
(c) His eyes were shining.
(d) We mustn’t miss the chance.
Answer:
(a) You know he needs all the sleep and rest he can get, don’t you?
(b) You’ll wake him up, won’t you?
(c) His eyes were shining, weren’t they?
(d) We mustn’t miss the chance, must we?

Question 20.
The boy on the bed was not asleep: (Rewrite without ‘not’.)
Answer:
The boy on the bed was awake.

Question 21.
How would you feel and react if you came to know that someone closely known to you was suffering from cancer?
Answer:
If I came to know that someone closely known to me was suffering from cancer, I would feel very bad. I would visit the person, spend time, make the person happy in every way possible and most of all pray to God, to relieve the person from suffering.

Question 22.
Say whether the following are True or False: (The answers are given directly and underlined.)
Answer:
(a) In Bombay, the family stayed with their aunt.
(b) The doctors told the family directly that Anant did not have many days to live.
(c) The family voiced their fears to Anant.
(d) Anant was well enough to take part in the forthcoming table tennis tournament.
Answer:
True
False
False
False

Question 23.
Why was everyone from the family trying to keep Anant happy?
Answer:
Everyone from the family was trying to keep Anant happy because they knew he did not have many days to live. They did not wish to voice their fears but rather wanted him to be surrounded by whatever made him happy.

Question 24.
Why was Smita not ready to go for the concert?
Answer:
Smita was not ready to go for the concert because she and her brother, Anant, had always done things together.

Question 25.
Write from the passage phrases that mean:
(a) participate
(b) feeling that something good will happen
(c) express their worries
(d) a rare opportunity
Answer:
(a) take part In
(b) high hopes
(c) voice their fears
(d) a chance of a
(e) lifetime.

Question 26.
Match the columns:

A	B
(a) choked (b) roasted (c) Yogic (d) daring	(i) exercises (ii) thought (iii) gram (iv) voice

Answer:

A	B
(a) choked (b) roasted (c) Yogic (d) daring	(iv) voice (iii) gram (i) exercises (ii) thought

Question 27.
Complete the sentence with proper option: Smita accepted the suggestion (grateful/gratefully)
Answer:
Smita accepted the suggestion gratefully.

Question 28.
Frame Yes-No questions to get the sentences as the answer:
(a) There’s no harm in trying it.
(b) It would be nice to go to the concert.
Answer:
(a) Is there any harm in trying it?
(b) Wouldn’t it be nice to go to the concert?

Question 29.
*Two contradictory pictures are depicted in the story.
Answer:
On the one hand, the family is aware that Anant does not have many days to live. They are worried. They have fears but they suppress them. Instead they laugh and smile and talk. They surround Anant with whatever makes him happy. They fulfil his every need and give him whatever he asks for.

Question 30.
(1) Complete the following flow-chart:
Answer:

Question 31.
Write whether the following statements are True or False:
(a) Smita dreamt that she was at the concert.
(b) Anant had said, ‘The chance of a lifetime’ the previous evening.
(c) At the end of the concert, the artistes stood and clapped for the audience.
(d) A man with a long moustache was one of the artistes.
Answer:
(a) False
(b) True
(c) False
(d) False

Question 32.
(1) Arrange the following sentences chronologically according to their occurrence in the passage:
(a) The first notes came over the air.
(b) The audience gave the artistes a standing ovation.
(c) The audience gave the great master a thundering welcome.
(d) The ragas unfolded.
Answer:
(c) The audience gave the great master a thundering welcome.
(a) The first notes came over the air.
(d) The ragas unfolded.
(b) The audience gave the artistes a standing ovation.

Question 33.
How did Smita enjoy the concert?
Answer:
Smita felt as if the gates of a land of enchantment and wonder were opening. She listened spellbound to the unfolding ragas.

Question 34.
Give one example of code-mixing (Indian word) from the passage and explain its meaning.
Answer:
raga – a musical mode in Indian classical music

Question 35.
Pick the odd man out from the following based on the passage and give reasons:
(a) sitting, thundering, unfolding, twinkling
(b) slow, boring, plaintive, twinkling
Answer:
(a) sitting (verb – all the others are adjectives)
(b) boring (describes the noun ‘speech’ – all the others describe the ‘ragas’)

Question 36.
Underline the adverbs:
(a) The curtain came down.
(b) The plan remained firmly in her mind.
(c) The plan she had decided on the evening before remained firmly in her mind.
Answer:
(a) The curtain came down.
(b) The plan remained firmly in her mind.
(c) The plan she had decided on the evening before remained firmly in her mind.

Question 37.
Have you ever attended any concert? How was your experience there?
Answer:
Yes, I have attended a concert in which A. R. Rahman was the main performer. When I heard the first few notes being sung, I was thrilled. Never before had I heard such music or singing. I felt as if I were transported to a wonderland where only music reigned. Every beat, every note filled me with delight. I began wondering if I were in heaven!

Question 38.
Who said this to whom?
“Tomorrow morning we perform for the boy – Yes?”
Answer:
Ustad Sahib said this to Pandit Ravi Shankar.

Question 39.
Write whether the following statements are True or False:
(1) When Smita returned home, Anant was awake.
(2) Both Ravi Shankar and Ustad Allah Rakha came to Aunt Sushila’s house.
(3) Anant’s room was on the ground floor.
(4) Anant survived the sickness.
Answer:
(1) True
(2) True
(3) False
(4) False

Question 40.
What was Smita’s plan?
Answer:
It was Smita’s plan to plead with Pandit Ravi Shankar to come to her aunt’s house and play the sitar for her brother, Anant, who was suffering from cancer.

Question 41.
Why were the neighbours surprised?
Answer:
The neighbours were surprised to see the two great musicians Pandit Ravi Shankar and Ustad Allah Rakha, getting out of a taxi which pulled up outside their block.

Question 42.
Give one word for each of the following:
(a) a soft compressed lump – …………………..
(b) twist or turn the body with quick – …………………..
(c) an expert at music – …………………..
(d) unseen backstage area on the sides of a stage – …………………..
Answer:
(a) wad
(b) wriggle movements
(c) wizard
(d) wings

Question 43.
(1) State the tense of the underlined verbs in the sentences:
(a) A small crowd had gathered
(b) Her knees felt weak.
(c) “Will you come to Aunt Sushila’s house?”
(d) “Its settled then.”
Answer:
(a) Past Perfect
(b) Simple Past
(c) Simple Future
(d) Simple Present.

Question 44.
Choose the appropriate Adverb or Adjective form to fill in the gaps.
(a) Smita spoke ………………. to Anant. (excited/excitedly)
Answer:
(a) excitedly

Question 45.
Music can calm the mind. Share your views.
Answer:
This is very true. Music has the profound effect of calming the mind, filling the soul of the listener with peace and transporting the devotee to a state of mind that is almost heaven.

Question 46.
(1) Pick out the gerund and use it in a sentence: She had been so excited at seeing the announcement.
(2) Arrange the words in alphabetical order: wooden, word, would, wonder
(3) Make a meaningful sentence by using the phrase: catch the attention of
(4) Write two smaller words hidden in the given word: table-tennis
(5) Identify the kind of sentence: Lucky you!
(6) Spot the errors and correct the sentence: Her knees were felt weak and her tongue being dry.
(7) Write the past participle forms of the given verbs: (1) die (2) stay
(8) Punctuate the sentence: did you hear him he whispered
Answer:
(1) Gerund: seeing Sentence: Seeing is believing.
(2) wonder, wooden, word, would
(3) Sentence: One of the girls in the dance caught the attention of the chief guest.
(4) tablet, table (tennis, able)
(5) Exclamatory Sentence
(6) Her knees felt weak and her tongue was dry.
(7) (1) died (2) stayed
(8) “Did you hear him?” he whispered.

Question 47.
(a) Write sentences using the word ‘rest’ with two different meanings.
(b) Rewrite the sentences beginning with the underlined word: The audience gave the artistes a standing ovation.
(c) Write a word register of 8 words for the word ‘concert’.
Answer:
(a) (1) Those who have finished may leave. The rest will please stay back, (the remaining ones)
(2) You may rest in the afternoon, (stop work in order to relax, sleep or gather strength)
(b) The artistes were given a standing ovation (by the audience).
(c) concert: programme, stage, audience, music, dance, box office, venue, band, (performance, recital, show, gig)

Question 48.
(1) State the kind of sentence and pick out the clause, if any: They knew then that the boy had not many days to live.
(2) Use the two given words in one meaningful sentence: cured, sitar
Answer:
(1) Kind of sentence: Complex Clause: that the boy had not many days to live – Noun clause
(2) The doctor told him that after he was cured he could play the sitar.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Hindi Solutions Lokbharti Chapter 11 समता की ओर Notes, Textbook Exercise Important Questions, and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Hindi Lokbharti Chapter 11 समता की ओर

Hindi Lokbharti 10th Std Digest Chapter 11 समता की ओर Textbook Questions and Answers

कृति

(कृतिपत्रिका के प्रश्न 2 (अ) तथा प्रश्न 2 (आ) के लिए)

सूचना के अनुसार कृतियाँ कीजिए :

प्रश्न 1.
कृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

प्रश्न 2.
जीवन शैली में अंतर स्पष्ट कीजिए :

धनी	दीन- दरिद्र
…………………….. …………………….. …………………….. ……………………..	…………………….. …………………….. …………………….. ……………………..

उत्तर:

धनी	दीन- दरिद्र
(i) रात दिन मौज, आनंद ही आनंद (ii) हलुवा-पूड़ी, दूध-मलाई का भोजन	शिशिर ऋतु के सारे दुख. सूखी रोटी और भाजी का भी अभाव।

प्रश्न 3.
तालिका पूर्ण कीजिए:

ऋतुएँ	अंग्रेजी माह	हिंदी माह
१. वसंत	मार्च, अप्रैल	चैत्र, बैसाख
२. ग्रीष्म	…………………..	…………………..
३. वर्ष	…………………..	…………………..
४. शरद	…………………..	…………………..
५. हेमंत	…………………..	…………………..
६. शिशिर	…………………..	…………………..

उत्तर:

ऋतुएँ	अंग्रेजी माह	हिंदी माह
१. वसंत	मार्च, अप्रैल	चैत्र, बैसाख
२. ग्रीष्म	मई–जून	ज्येष्ठ–आषाढ़
३. वर्ष	जुलाई–अगस्त	श्रावण–भाद्रपद
४. शरद	सितंबर–अक्तूबर	आश्विन–कार्तिक
५. हेमंत	नवंबर–दिसंबर	मार्गशीर्ष–पौष
६. शिशिर	जनवरी–फरवरी।	माघ–फाल्गुन

प्रश्न 4.
निम्न मुद्दों के आधार पर पद्य विश्लेषण कीजिए :
1. रचनाकार
2. रचना का प्रकार
3. पसंदीदा पंक्ति
4. पसंदीदा होने का कारण
5. रचना से प्राप्त संदेश
उत्तर:
1. रचनाकार का नाम → मुकुटधर पांडेय।
2. रचना का प्रकार (विधा) → नई कविता।

3. पसंद की पंक्तियाँ →
‘हमको भाई का करना उपकार नहीं क्या होगा,
भाई पर भाई का कुछ अधिकार नहीं क्या होगा’।

4. पसंद होने का कारण → जन्म से सभी मनुष्य एक जैसे होते हैं, ऊँच-नीच, बड़ा-छोटा, धनवान-गरीब तो मनुष्य अपनी-अपनी उपलब्धियों से बनता है। मनुष्य का आपस में भाई-भाई का नाता है। प्रस्तुत पंक्तियों में कहा गया है कि मनुष्य में आपस में एक-दूसरे का उपकार करने की भावना होनी चाहिए।

5. रचना से प्राप्त संदेश → सभी मनुष्य समान होते हैं। कोई अपने को बड़ा या छोटा न समझे। मनुष्य को एक-दूसरे का उपकार करना चाहिए। (विद्यार्थी अपनी पसंद की पंक्ति लिखेंगे।)

प्रश्न 5.
अंतिम दो पंक्तियों से मिलने वाला संदेश लिखिए।
उत्तर:
कवि कहते हैं कि मनुष्य-मनुष्य में कोई अंतर नहीं होता। सभी का आपस में भाई-भाई का नाता है। एक भाई का दूसरे भाई पर कुछ-न-कुछ अधिकार होता है। इसलिए हमारे, मन में एक-दूसरे का उपकार करने की भावना होनी चाहिए।

उपयोजित लेखन

प्रश्न.
विश्वबंधता वर्तमान युग की माँग’ विषय पर अस्सी से सौ शब्दों में निबंध लिखिए।
उत्तर:
वैज्ञानिक प्रगति और उपलब्धियों के बल पर आज विश्व सिमटकर बहुत छोटा हो गया है। विभिन्न देशों के लोग आज एक-दूसरे के बहुत करीब आ गए हैं। किसी भी देश में कोई घटना होती है, तो उससे दूसरे देश भी प्रभावित होते हैं। आज लोगों का एक-दूसरे के देशों में आना-जाना और व्यापारव्यवहार बहुत सुलभ हो चुका है। लोगों में आपसी प्रेम-भाव भी बहुत है। पर कुछ शक्तियाँ ऐसी हैं, जिनके कारण लोगों के बीच वैसा सौमनस्य स्थापित नहीं हो पा रहा है, जैसा होना चाहिए। इसके कारण कई देशों में अशांति का वातावरण है।

आतंकवाद और युद्ध का भय उनमें से एक है। विश्व में लोगों में आपसी भाईचारे के प्रयास पहले भी होते रहे हैं और आज तो बहुत तेजी से जारी हैं। आज के युग में विश्वबंधुता की सबसे अधिक आवश्यकता है। आज विश्व विस्फोटकों के ढेर पर बैठा हुआ है। तरह-तरह के विनाशक अस्त्र-शस्त्रों का भय लोगों को सता रहा है, जिसकी चपेट में सारा विश्व आ सकता है। इसलिए आज सभी देशों के बीच आपसी प्रेम-भाव और सौहाय की अत्यधिक आवश्यकता है। इस बात को अब सभी देश समझने लगे हैं और इस दिशा में प्रयास भी शुरू हो गए हैं। विश्वबंधुता की भावना से ही विश्व में शांति और सौहाय स्थापित हो सकता है।

Hindi Lokbharti 10th Textbook Solutions Chapter 11 समता की ओर Additional Important Questions and Answers

पद्यांश क्र. 1
प्रश्न. निम्नलिखित पठित पद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

कृति 1: (आकलन)

प्रश्न 1.
एक शब्द में उत्तर लिखिए:
(i) पद्यांश में आए एक फूल का नाम –
(ii) श्वेत कणों के रूप में पृथ्वी पर गिरने वाली हवा में मिली भाप –
(iii) लंबे-चौड़े प्राकृतिक गड्ढे के लिए प्रयुक्त शब्द जिसमें बरसाती पानी जमा होता है –
(iv) शिशिर ऋतु से पहले आने वाली ऋतु –
उत्तर:
(i) पद्यांश में आए एक फूल का नाम – पद्म (कमल)।
(ii) श्वेत कणों के रूप में पृथ्वी पर गिरने वाली हवा में मिली भाप – तुषार (बर्फ)।
(iii) लंबे-चौड़े प्राकृतिक गड्ढे के लिए प्रयुक्त शब्द जिसमें बरसाती पानी जमा होता है – ताल।
(iv) शिशिर ऋतु से पहले आने वाली ऋतु – हेमंत ऋतु।

प्रश्न 2.
उचित जोड़ियाँ मिलाकर लिखिए: (बोर्ड की नमूना कृतिपत्रिका)
‘अ’ – ‘आ’
(i) प्रकृति – ताल
(ii) अवनि – युतिहीन
(iii) पद्मदल – नृप
(iv) अन्यायी – कुंझटिका लोग
उत्तर:
(i) प्रकृति – युतिहीन
(ii) अवनि – कुंझटिका
(iii) पद्मदल – ताल
(iv) अन्यायी -नृप।

प्रश्न 3.
आकृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

कृति 2: (शब्द संपदा) (बोर्ड की नमूना कृतिपत्रिका)

प्रश्न 1.
लिंग पहचानकर लिखिए:
(i) नृप –
(ii) प्रकृति –
(iii) अवनि –
(iv) निशा –
उत्तर:
(i) नृप – पुल्लिग
(ii) प्रकृति – स्त्रीलिंग
(iii) अवनि – स्त्रीलिंग
(iv) निशा – स्त्रीलिंग।

प्रश्न 2.
वचन परिवर्तन कीजिए:
(i) ऋतु –
(ii) घर –
उत्तर:
(i) ऋत – ऋतुएँ
(ii) घर – घर।

कृति 3: (सरल अर्थ)

प्रश्न.
प्रस्तुत पद्यांश की प्रथम चार पंक्तियों का सरल अर्थ 25 से 30 शब्दों में लिखिए। (बोर्ड की नमूना कृतिपत्रिका)
उत्तर:
निशा काल में लोग घरों में निज-निज जा सोते हैं। बाहर श्वान, स्यार चिल्लाकर बार-बार रोते हैं। कवि कहते हैं कि शिशिर ऋतु के भाई हेमंत का समय बीत गया है। अब शिशिर ऋतु का आगमन हो गया है। शिशिर ऋतु की कँपा देने वाली ठंड के कार प्रकृति की आभा खत्म हो गई है और वह कांति रहित हो गई है। पृथ्वी पर धुंधलका छां गया है।

ठंड के कारण खूब बर्फ गिर रही है। इससे तालाबों में खिले हुए कमल के फूलों को बहुत कष्ट हो रहा है। कवि कहते हैं यह कष्ट कुछ उसी तरह का है, जैसे किसी निर्दयी और अन्यायी राजा के तरह-तरह के दंडों से उसके राज्य की प्रजा दुखी होती है।

पद्यांश क्र. 2
प्रश्न, निम्नलिखित पठित पद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

कृति 1: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

प्रश्न 2.
एक शब्द में उत्तर लिखिए:
(i) रात के एक हिस्से का नाम –
(ii) घर के भीतर खुला छोड़े गए भाग का नाम –
(iii) देखने के अर्थ में आया हुआ शब्द –
(iv) सौर मंडल के एक उपग्रह का नाम –
उत्तर:
(i) रात के एक हिस्से का नाम – अर्धरात्रि।
(ii) घर के भीतर खुला छोड़े गए भाग का नाम – आँगन।
(iii) देखने के अर्थ में आया हुआ शब्द – ‘लख’।
(iv) सौर मंडल के एक उपग्रह का नाम – चंद्रमा।

प्रश्न 3.
संजाल पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

कृति 2: (शब्द संपदा)

प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों के वचन बदलकर लिखिए:
(i) रोटी
(ii) दुशाले
उत्तर:
(i) रात-दिन
(ii) दूध-मलाई।

कृति 3: (सरल अर्थ)

प्रश्न.
पद्यांश की अंतिम चार पंक्तियों का सरल अर्थ 25 से 30 शब्दों में लिखिए।
उत्तर:
कवि कहते हैं कि शिशिर ऋतु की कष्टदायी ठंड में धनी वर्ग के व्यक्तियों को आनंद ही आनंद है। वे रात-दिन मौज-मजा करते हैं और प्रसन्न रहते हैं। लेकिन गरीबों और दरिद्रों के लिए शिशिर ऋतु की ठंड में दुख ही दुख है।

धनिक वर्ग के लोग हलुवा-पूड़ी और ताजी दूध-मलाई खाते हैं और ठंडक का आनंद लेते हैं। लेकिन गरीबों और दरिद्रों को सुखी रोटी और सब्जी भी नसीब नहीं होती (यानी उन्हें उपवास करना पड़ता है)।

पयांश क्र. 3
प्रश्न. निम्नलिखित पठित पद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

कृति 1: (आकलन)

प्रश्न 1.
जीवन-शैली में अंतर स्पष्ट कीजिए:
घनी – दीन-दरिद्र
(i) …………… – ………………
(ii) ………….. – ……………….
उत्तर:
धनी – दीन-दरिद्रमा
(i) वे रंगीन कीमती शाल – दुशाले ओढ़ते हैं – इनके काँपते हुए शरीर पर रोज पाला गिरता है
(ii) ये सुविधा-संपन्न मकानों में रहते हैं, – ये टूटे-फूटे घरों में रहते हैं जहाँ हमेशा उदासी छाई रहती हैं

प्रश्न 2.
आकृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

प्रश्न 3.
एक शब्द में उत्तर लिखिए:
(i) पहले इन्हें इसकी चिंता नहीं सताती थी –
(ii) यह इनका माता की तरह भरण-पोषण करती थी –
उत्तर:
(i) पहले इन्हें इसकी चिंता नहीं सताती थी – उदर की।
(ii) यह इनका माता की तरह भरण-पोषण करती थी – प्रकृति।

कृति 2: (शब्द संपदा)

(1) निम्नलिखित शब्दों के समानार्थी शब्द लिखिए:
(i) उदर =
(ii) माता =
उत्तर:
(i) उदर = पेट
(ii) माता = माँ

(2) निम्नलिखित शब्दों के विरुद्धार्थी शब्द लिखिए:
(i) सुख x
(ii) उपकार x
उत्तर:
(i) सुख x दुख
(ii) उपकार x अपकार

भाषा अध्ययन (व्याकरण)

प्रश्न. सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

1. शब्द भेद:

अधोरेखांकित शब्दों के शब्दभेद पहचानकर लिखिए:
(i) वे हलुवा-पूड़ी और ताजी दूध-मलाई खाते हैं।
(ii) वे कीमती शाल-दुशाले ओढ़ते हैं।
उत्तर:
(i) ताजी – गुणवाचक विशेषण।
(ii) वे – पुरुषवाचक सर्वनाम।

2. अव्यय:

निम्नलिखित अव्ययों का अपने वाक्यों में प्रयोग कीजिए:
(i) रात-दिन
(ii) उधर।
उत्तर:
(i) वह रात-दिन गरीबों की सेवा में लगा रहता है।
(ii) विधि उधर मत जाओ।

3. संधि:

कृति पूर्ण कीजिए:

संधि शब्द	संधि विच्छेद	संधि भेद
सदैव	……………………	……………………
अथवा
……………………	निः + रज	……………………

उत्तर:

संधि शब्द	संधि विच्छेद	संधि भेद
सदैव	सदा + एव	स्वर संधि
अथवा
नीरज	निः + रज	विसर्ग संधि

4. सहायक क्रिया पहचानना:

निम्नलिखित वाक्यों में से सहायक क्रियाएँ पहचानकर उसका मूल रूप लिखिए:
(i) अब वह अपने नए मकान में रहने लगा।
(ii) वे शाल-दुशाले ओढ़े रहते हैं।
उत्तर:
सहायक क्रिया – मूल रूप
(i) लगा – लगना
(ii) हैं – होना

5. प्रेरणार्थक क्रिया का रूप लिखना:

निम्नलिखित क्रियाओं के प्रथम प्रेरणार्थक और द्वितीय प्रेरणार्थक रूप लिखिए:
(i) गिरना
(ii) खाना।
उत्तर:
क्रिया – प्रथम प्रेरणार्थक रूप – द्वितीय प्रेरणार्थक रूप
(i) गिरना – गिराना – गिरवाना
(ii) खाना। – खिलाना – खिलवाना

6. मुहावरे:

प्रश्न 1.
निम्नलिखित मुहावरों का अर्थ लिखकर वाक्य में प्रयोग कीजिए:
(i) पौ-बारह होना
(i) नाच नचाना।
उत्तर:
(i) पौ-बारह होना।
अर्थ – लाभ का अवसर मिलना।
वाक्य: आई.ए.एस. परीक्षा में यदि वह लड़का पास हो गया, तो उसके पौ-बारह हो जाएंगे।

(ii) नाच नचाना।
अर्थ: खूब परेशान करना।
वाक्य: वह शैतान लड़का अपनी माँ को रात-दिन नाच नचाता रहता है।

प्रश्न 2.
अधोरेखांकित वाक्यांशों के लिए कोष्ठक में दिए गए उचित मुहावरे का चयन करके वाक्य फिर से लिखिए: (जाल बिछाना, राह देखना, भनक पड़ना)
(i) पुलिस ने बदमाश को गिरफ्तार करने के लिए पूरे इलाके की घेराबंदी कर दी।
(ii) बोर्ड की परीक्षा हो जाने पर विद्यार्थी परिणाम की प्रतीक्षा करने लगे।
उत्तर:
(i) पुलिस ने बदमाश को गिरफ्तार करने के लिए पूरे इलाके में जाल बिछा दिया।
(ii) बोर्ड की परीक्षा हो जाने पर विद्यार्थी परिणाम की राह देखने लगे।

7. कारक:

निम्नलिखित वाक्यों में प्रयुक्त कारक पहचानकर उसका भेद लिखिए:
(i) चंद्रमा ने पांडुवर्ण पाया है।
(ii) वे सुख से अपने घरों में रहते हैं।
उत्तर:
(i) चंद्रमा ने – कर्ता कारक।
(ii) सुख से – करण कारक।

8. विरामचिह्न:

निम्नलिखित वाक्यों में यथास्थान उचित विरामचिह्नों का प्रयोग करके वाक्य फिर से लिखिए:
(i) वाह आपने तो कमाल कर दिया
(ii) क्रिकेट खिलाड़ी की प्रशंसा करते हुए उन्होंने कहा एक दिन तुम देश का नाम रोशन करोगे।
उत्तर:
(i) वाह! आपने तो कमाल कर दिया।
(ii) क्रिकेट खिलाड़ी की प्रशंसा करते हुए उन्होंने कहा, “एक दिन तुम देश का नाम रोशन करोगे।”

9. काल परिवर्तन:

निम्नलिखित वाक्यों का सूचना के अनुसार काल परिवर्तन कीजिए:
(i) वे सुंदर मकानों में रहते हैं। (अपूर्ण वर्तमानकाल)
(ii) इनके बदन पर नित पाले गिरते हैं। (सामान्य भविष्यकाल)
उत्तर:
(i) वे सुंदर मकानों में रह रहे हैं।
(ii) इनके बदन पर नित पाले गिरेंगे।

10. वाक्य भेद:

प्रश्न 1.
निम्नलिखित वाक्यों का रचना के आधार पर भेद पहचान कर लिखिए:
(i) रात के समय लोग अपने-अपने घरों में सो जाते हैं।
(ii) हेमंत ऋतु बीत गई और शिशिर ऋतु आ गई।
उत्तर:
(i) सरल वाक्य
(ii) संयुक्त वाक्य।

प्रश्न 2.
निम्नलिखित वाक्यों का अर्थ के आधार पर दी गई सूचना के अनुसार वाक्य परिवर्तन कीजिए:
(i) उन्हें काँपते हुए रात काटनी पड़ती है। (निषेधवाचक वाक्य)
(ii) ठंड भरे मौसम में आकाश के तारे धुंधले से दिखाई देते हैं। (प्रश्नवाचक वाक्य)
उत्तर:
(i) उन्हें काँपते हुए रात नहीं काटनी पड़ती है।
(ii) क्या ठंड भरे मौसम में आकाश के तारे धुंधले दिखाई देते हैं?

11. वाक्य शुद्धिकरण:
निम्नलिखित वाक्य शुद्ध करके फिर से लिखिए:
(i) पहले प्रक्रिति हमारे माता के समान थी।
(ii) इनकी बदन पर पाला गिरती है।
उत्तर:
(i) पहले प्रकृति हमारी माता के समान थी।
(ii) इनके बदन पर पाला गिरता है।

समता की ओर Summary in Hindi

विषय-प्रवेश : शिशिर ऋतु की ठंडक समूचे वातावरण को प्रभावित कर देती है। उसका प्रभाव प्रकृति, पृथ्वी, वनस्पतियों, जीवजंतुओं, मनुष्यों तथा आकाश में स्थित चाँद-तारों पर भी पड़ता है।
यह ऋतु धनिक वर्ग जैसे सुविधा-संपन्न लोगों के लिए जहाँ आनंददायी होती है, वहीं दीन-दरिद्र जैसे सुविधा-विहीन लोगों के लिए कष्टदायी होती है।

प्रस्तुत कविता में कवि ने शिशिर ऋतु में पड़ने वाली अत्यधिक ठंड से परेशान प्राणियों तथा साधन-संपन्न एवं अभावग्रस्त व्यक्तियों के जीवनयापन का सजीव वर्णन किया है। अंत में कवि कहता है कि धनवान और निर्धन दोनों भाई-भाई हैं। इसलिए धनी वर्ग के लोगों को अपने दीन-दरिद्र भाइयों की भलाई के लिए प्रयास करना चाहिए।

समता की ओर कविता का सरल अर्थ

1. बीत गया हेमंत ………………………….. बार-बार रोते हैं।

कवि कहते हैं कि शिशिर ऋतु के भाई हेमंत का समय बीत गया है। अब शिशिर ऋतु का आगमन हो गया है। शिशिर ऋतु की कँपा देने वाली ठंड के कारण प्रकृति की आभा खत्म हो गई है और वह कांति रहित हो गई है। पृथ्वी पर धुंधलका छा गया है।

ठंड के कारण खूब बर्फ गिर रही है। इससे तालाबों में खिले हुए कमल के फूलों को बहुत कष्ट हो रहा है। कवि कहते हैं कि यह कष्ट कुछ उसी तरह का है, जैसे किसी निर्दयी और अन्यायी राजा के तरहतरह के दंडों से उसके राज्य की प्रजा दुखी होती है।

रात्रि के समय बहुत ठंड होती है। ऐसे समय लोग अपने-अपने घरों में जाकर सो जाते हैं। पर ठंड के मारे बाहर कुत्तों और सियार जैसे जानवरों का बुरा हाल है। ये असहाय प्राणी चिल्ला-चिल्लाकर सारी रात रोते रहते हैं।

2. अर्धरात्रि को घर से ………………………….. और न भाजी।

आधी रात को यदि कोई व्यक्ति घर के आँगन में आकर निर्जन आकाश-मंडल की ओर देखता है, तो वहाँ का दृश्य देखकर उसे डर लगने लगता है।

ठंड भरे इस मौसम में आकाश के तारे भी धुंधले दिखाई देते हैं और चंद्रमा का रंग पीलापन लिए हुए सफेद हो गया है। इन्हें देखकर ऐसा लगता है, जैसे किसी राज्य पर कोई राष्ट्रीय संकट आ गया हो।

कवि कहते हैं कि शिशिर ऋतु की कष्टदायी ठंड में धनी वर्ग के व्यक्तियों को आनंद ही आनंद है। वे रात-दिन मौज-मजा करते हैं और प्रसन्न रहते हैं। लेकिन गरीबों और दरिद्रों के लिए शिशिर ऋतु की ठंड में दुख ही दुख है।

धनिक वर्ग के लोग हलवा-पूड़ी और ताजी दूध-मलाई खाते हैं और ठंडक का आनंद लेते हैं। लेकिन गरीबों और दरिद्रों को सूखी रोटी और सब्जी भी नसीब नहीं होती (यानी उन्हें उपवास करना पड़ता है)।

3. वे सुख से रंगीन ………………………….. नहीं क्या होगा।

घनिक वर्ग के लोगों पर ठंड का कोई असर नहीं होता। वे रंगीन और मूल्यवान शाल-दुशाले ओढ़ते हैं इससे उन पर जाड़े का तनिक भी असर नहीं होता। मगर ऐसे समय गरीबों की बुरी हालत होती है। उन्हें काँपते हुए दिन-रात काटनी पड़ती है और ऊपर से उन्हें ओस और पाले का भी सामना करना पड़ता है। धनिक वर्ग के पास सुख के तरह-तरह के साधन होते हैं और वे सुंदर-सुंदर घरों में रहते हैं। दूसरी ओर गरीबों और दरिद्रों के घर टूटे फूटे, झुग्गी-झोपड़ियोंवाले होते हैं और उनमें किसी तरह की कोई सुविधा नहीं होती। वहाँ सदा उदासी का माहौल होता है।

कवि कहते हैं कि पहले सब लोग प्रकृति पर निर्भर करते थे। किसी को पेट भरने यानी क्षुधा-पूर्ति की कोई चिंता करने की आवश्यकता नहीं थी। प्रकृति से ही सारी आवश्यकताएं पूरी हो जाती थीं। वह माता की तरह हमारा पालन-पोषण किया करती थी।

कवि कहते हैं कि मनुष्य-मनुष्य में कोई अंतर नहीं होता। सभी का आपस में भाई-भाई का नाता है। एक भाई का दूसरे भाई पर कुछ-नकुछ अधिकार होता है। इसलिए हमारे मन में एक-दूसरे का उपकार करने की भावना होनी चाहिए।

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 English Solutions Unit 3.3 Stephen Hawking Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 English Kumarbharati Textbook Solutions Unit 3.3 Stephen Hawking

Maharashtra Board Class 10 English Solutions Unit 3.3 Warming Up Questions and Answers

Question 1.
Get into pairs and match the prominent personalities with the disabilities they had :

‘A’	‘B’
(1) John Milton	(a) The great German composer and musician who became deaf at the age of 28 years.
(2) Beethoven	(b) The great English poet who became blind at the age of 43 years.
(3) Stephen Hawking	(c) An American entrepreneur, animator, voice actor, had a learning disability.
(4) Walt Disney	(d) Famous scientist of the 20th century who was paralyzed.
(5) Albert Einstein	(e) Great inventor who has over 1000 patents had a learning disability and became deaf.
(6) Thomas Edison	(f) Great 20th Century scientist and noted physicist who had a learning disability.
(7) Hellen Keller	(g) Dancer whose leg had to be amputated because of an accident.
(8) Sudha Chandran	(h) Was blind and deaf.
(9) Tanay Grey-Thompson	(i) Had polio and was elected as the President of the United States for four terms.
(10) Franklin Roosevelt	(j) Is a wheelchair racer.

Answer:

A	B
(1) John Milton	(b) The great English poet who became blind at the age of 43 years.
(2) Beethoven	(a) The great German composer and musician who became deaf at the age of 28 years.
(3) Stephen Hawking	(d) Famous scientist of the 20th century who was paralyzed.
(4) Walt Disney	(c) An American entrepreneur, animator, voice actor, had a learning disability.
(5) Albert Einstein	(f) Great 20th Century scientist and noted physicist who had a learning disability.
(6) Thomas Edison	(e) Great inventor who has over 1000 patents had a learning disability and became deaf.
(7) Hellen Keller	(h) Was blind and deaf.
(8) Sudha Chandran	(g) Dancer whose leg had to be amputated because of an accident.
(9) Tanay Grey-Thompson	(j) Is a wheelchair racer.
(10) Franklin Roosevelt	(i) Had polio and was elected as the President of the United States for four terms.

Question 2.
Word Building.
(a) Reduplication : The root/stem of a word is repeated exactly the same or with a slight change.
For example,

• tweet-tweet,
• pitter-patter,
• chit-chat,
• bang-bang,
• riff-raff.

Answer:
(a) Reduplication : bow-wow; hee-haw; cheep! cheep; chomp-chomp; ping-pong

(b) Blending : Parts of two or more words combine to form a new one.
For example,

• breakfast + lunch = brunch
• smoke + fog = smog
• motor + hotel = motel

Answer:
(b) Blending : bionic, carjack, Chunnel, cineplex, cyborg, emoticon, infotainment, internet, liger (lion + tiger), netizen, telethon, vidiot, workaholic

(c) Clipping : Reducing a word to one of its syllables or a part of it.
For example, l Mathematics – Maths

• Advertisement – Ad
• Laboratory – Lab

Answer:
(c) Clipping : exam, gym (gymnasium), ‘flu (influenza), gas (gasoline), memo (memorandum)

(d) Acronym : Words formed from the first letter of each of the words involved.
For example, l radar, scuba, Unicef, Nasa

• BBC, CID, USA, ATM, VIP
• DOB, KYC, PM, GN, TY etc.

Answer:
(d) Acronym : laser, CD-ROM, IOU, K9, PIN

In your notebook, write five examples of each of the above types of word-building devices. (You may take the help of a Dictionary/Internet)

Night of the Scorpion Class 10 English Workshop Questions and Answers Maharashtra Board

Question 1.
Observe the time line and search the occurances according to it. Prepare a chart.

Answer:

Question 2.
Make a list of books written by Stephen Hawking.

Name of the book	What’s in it? (topics covered)	His contribution to the world
1. …………………………..	(a) …………………………..
2. …………………………..	(b) …………………………..
3. …………………………..	(c) …………………………..
4. …………………………..	(d) …………………………..

Answer:

His Name of the What’s in it?	contribution book (topics covered)	His contribution to the world
1. A Brief History of Time	overview of space and time, existence of God and the future	an account of cosmology for the masses
2. The Universe in a Nutshell	guide to cosmology’s big theories	illustrated, easier to understand
3. A Briefer History of Time	touched upon the newest developments in the field like the String theory	simplified the original work’s core concepts

Question 3.
Make a list of Hawking’s physical inabilities after 1963.
(a) …………………………..
(b) …………………………..
(c) …………………………..
(d) …………………………..
(e) …………………………..
(f) …………………………..
Answer:
Hawking’s physical inabilities after 1963
(a) could not go anywhere except on a wheelchair
(b) an ever-worsening physical state
(c) needed someone 24/7 to manage his care and. work
(d) except for feeding himself and getting out of bed, had need of assistance for virtually everything else
(e) speech increasingly slurred, finally lost his voice for good
(f) ability to do his work in peril

Question 4.
Shape your mind. Complete the network of cluster diagram with the name of great personalities and their contribution.

Answer:

Question 5.
Complete the following web.

Answer:

Question 6.
Explain how the life of Stephen Hawking proves the proverb ‘Every cloud has a silver lining’. Write it down in your notebook.
Answer:
Every cloud has a silver lining.
This proverb ‘Every cloud has a silver lining’ means that you should never feel hopeless because difficult times always lead to better days. Difficult times are like dark clouds that pass overhead and block the sun. But at the same time, on the outer edge of the clouds you will invariably observe a silver lining that provides some measure of light and hope.

The problems and difficulties that we face in life are like those dark clouds. Stephen Hawking started experiencing problems with his health while he was barely 21, a student at Oxford. On occasion he would trip and fall, or slur his speech. Later on, he was diagnosed with ALS, Amyotrophic Lateral Sclerosis. It was a disease in which the nerves that controlled his muscles were shutting down. He was given two and a half years to live. But as we know -he went on to live more than a half century beyond.

Thanks to an early diagnosis, advanced medical treatment and complete support from family, friends and students, he lived a full life and made major contributions to existing theories in physics and cosmology. These, in fact, were the silver linings that brightened what would otherwise have been a lacklustre life.

The life of Stephen Hawking proves that even though the difficulty we face might seem enormous, there is always hope, there are always ways to circumvent them and to keep on achieving and contributing to the world.

Question 7.
Do you agree or disagree with the following statements? Justify your stand/answer by quoting a line from the text.
(a) Stephen Hawking was diagnosed with Alzheimer’s disease.
(b) Hawking believed that man cannot live on other planets in the future.
(c) Though Hawking lost control over his body, he writes with a prolific rate with the help of assistants.
(d) Hawking has written or co-written more than 25 books.
Answer:
(a) No, I do not agree.
The line from the text justifying this stand is Eventually, however, doctors did diagnose Hawking with the early stages of ALS.

(b) No, I do not agree.
The line from the text justifying this stand is He’s convinced that time travel is possible and that humans may indeed colonize other planets in the future,

(c) Yes, I do agree.
The line from the text justifying this stand is Through the program and the help of assistants, Stephen Hawking has continued to write at a prolific rate.

(d) No, I do not agree.
The line from the text justifying this stand is Over the years, Stephen Hawking has written or co-written a total of 15 books.

Question 8.
The following incidents in Stephen Hawking’s life are given in jumbled order. Arrange the incidents in proper sequence as per their order of occurrence in Hawking’s life.
(a) Hawking’s book ‘The Universe in a Nutshell’ offered an illustrated guide to cosmology’s big theories.
(b) Hawking published the book ‘A Brief History of Time’ that offered an overview of space and time.
(c) Hawking was unable to attend a conference in Arizona.
(d) Hawking was diagnosed with ALS while studying cosmology at the University of Cambridge.
(e) Hawking published ‘A Brief History of Time’ that contained the newest development.
Answer:
(c) Hawking’s book ‘The Universe in a Nutshell’ offered an illustrated guide to cosmology’s big theories,
(d) Hawking published the book ‘A Brief History of Time’ that offered an overview of space and time.
(b) Hawking was unable to attend a conference in Arizona.
(a) Hawking was diagnosed with ALS while studying cosmology at the University of Cambridge.
(e) Hawking authored ‘A Briefer History of Time’ that contained the newest developments.

Question 9.
Fill in the blanks with the proper form of the Verbs as per the Subject :
(1) Mother ………………………………… a good meal. (cook/cooks)
(2) Mother and her daughter ………………………………… a good meal. (cook/cooks)
(3) The rise and fall of the Empire ………………………………… recorded in History. (is/are)
(4) Neither Ritesh nor Alok ………………………………… well. (play/plays)
(5) Either of the two ………………………………… guilty. (is/are)
(6) Everyone ………………………………… mistakes. (make/makes)
(7) That news ………………………………… published today. (is/are)
(8) Eight lakh rupees ………………………………… a big amount. (was/were)
(9) The Committee ………………………………… approved of it. (has/have)
(10) The cost of all the goods ………………………………… risen. (has/have)
Answer:
(1) cooks
(2) cook
(3) is
(4) plays
(5) is
(6) makes
(7) is
(8) was
(9) has
(10) has

Question 10.
From the following sentences, underline the Nouns and encircle their Determiners that specify the noun in a noun phrase.
(articles/possessive pronouns/demonstratives or quantifiers)
(1) He lost his voice for good.
(2) Over the years, Hawking has written 15 books.
(3) These three books articulate his search for science’s Holy Grail.
(4) A few events prevented him from despondency.
(5) That dream made him realize it.
Answer:

Question 11.
Complete the information from following graphic organiser and prepare summary.

Summary Maker

Title of the text :
(a) Name of the personality : ………………………………………………..
(b) Age : ………………………………………………..
(c) Books (As Author) : ………………………………………………..
(d) Field of Excellence : ………………………………………………..
(e) Achievements : ………………………………………………..
Answer:

Title of the text	Stephen Hawking
Name of the personality	Stephen Hawking
Age	born 8 January 1942
Books as author	‘A Brief History of Time’ ‘The Grand Design’ ‘The Universe in a Nutshell’ ‘A Briefer History of Time’ ‘Black Holes and Baby Universes’
Film	‘The Theory of Everything’
Field of excellence	Theoretical Physics, Cosmology
Achievements	Albert Einstein Award, 1978; Co-founder of Microsoft Research

Question 12.
You have come to know from the text that ‘The Theory of Everything’ is a film describing the life and work of Stephen Hawking. Watch the film on internet and write a complete review of it. You can take help of the following points while writing the review of the film.
(1) Title
(2) Characters
(3) Story
(4) Dialogues
(5) Picturisation
(6) Music
(7) Special features (if any)
(8) Opinion / Views
(9) Message/Moral values.
Answer:
The Theory of Everything – Movie Review
The movie ‘The Theory of Everything’ is based on ! the life of Stephen Hawking. He was diagnosed with ALS at the age of 21, but because of the love of fellow Cambridge student, Jane Wilde, whom he married, he went on to secure achievement after achievement and began to be called the successor to Einstein.

He and Jane defy terrible odds and break new ground In the fields of medicine and science, achieving more than either could hope to Imagine. Hawkings physical decline weakens his already frail body. His mind, on the other hand, remains sharp, always in pursuit of that single equation that would explain the elusive ‘Theory of Everything’. Right up to his mid-seventies, Stephen Hawking has no plans to retire.

The dialogue smoothly carries the narrative forward, at times Indulging In monosyllabic repartee, which, at times, provides crisp tongue-in-cheek humour. It is a very enjoyable film. It is tasteful and engaging and beautiful visually.

The music, which is quite haunting, was nominated for the best musical score at the Oscars.

The film has been criticised for harping on the theme of ‘Time’ throughout, and for being too sentimental!

However, its message that a person can accomplish much in one’s lifetime despite being afflicted with a severe physical disability is universally relevant. Moral values of love and loyalty permeate the film and thus makes it a’treat to watch.

Question 13.
Answer in one word
(1) At what age was Stephen diagnosed with amyotrophic lateral sclerosis?
(2) Over the years, how many books has Stephen written or co-written?
(3) When did Stephen catapult to international prominence?
(4) In which year was his life story depicted?
Answer:
21
15
1988
2014

Question 14.
(a) Hawking’s book ‘A Brief History of Time’ spent more than four years atop the ‘London Sunday Times’.
Answer:
(a) Hawking’s book ‘A Brief History of Time’ spent more than four years atop the ‘London Sunday Times’.

Question 15.
Observe the timellne and search from the passage the occurrences according to It. (The answers are given directly and underlined.)
Answer:

Question 16.
Complete the table with relevant information about Hawking: (The answer is given directly.)
Answer:

Books	Films
(1) A Brief History of Time	The Theory of everything
(2) The Universe in a Nutshell
(3) A Briefer History of Time

Question 17.
Write from the passage words for
(a) status
(b) summary
(c) people
(d) immediate.
Answer:
(a) status – prominence
(b) summary – overview
(c) people – masses
(d) immediate – instant.

Question 18.
Find out the antonyms from the passage for the following
(i) worst
(ii) exclude
(iii) duplicate
(iv) oldest
Answer:
(i) worst x best
(ii) exclude xinclude
(iii) duplicate x original
(iv) oldest x newest

Question 19.
(1) He was diagnosed with amyotrophic lateral sclerosis. (Rewrite using the present perfect tense of the underlined part.)
Answer:
He has been diagnosed with amyotrophic lateral sclerosis.

Question 20.
It has sold millions of copies worldwide and been translated into more than 40 languages. (Change into a simple sentence)
Answer:
Having sold millions of copies worldwide, it has been translated into more than 40 languages.

Question 21.
The short informative book became an account of cosmology. (Add a question tag.)
Answer:
The short informative book became an account of cosmology, didn’t it?

Question 22.
Stephen Hawking wps a versatile personality. Justify.
Answer:
Stephen Hawking was a versatile personality. He has not only done groundbreaking work in physics and cosmology but also written or co-written 15 books. He worked as a professor of mathematics for a long time. He used to attend various conferences and could think in 11 dimensions.

Question 23.
Fill in the blanks (The answers are given directly and underlined.)
(a) Hawking claimed that he could think in …………… dimensions.
(b) ……………. is the study of the big. …………….. is the study of the small.
(c) ………………. is a single unifying theory that can combine cosmology with quantum mechanics.
Answer:
(a) 11
(b) Cosmology, Quantum Mechanics
(c) Science’s Holy Grail

Question 24.
*(1) Record the occurrence according to the time chart (The answer is given directly and underlined.)
Answer:

Question 25.
Complete the table
Answer:

Name of Hawking’s book	Central Idea	Conclusion
The Grand Design	God could not have created the universe.	The Big Bang was the inevitable consequence of laws of physics and nothing more.

Question 26.
Complete the following: What is Hawking convinced of?
Answer:

Question 27.
(1) Write words ending in ‘-ity’ using the words given
(a) unify
(b) possible
(c) compatible
(d) inevitable.
Answer:
(a) unify – unity
(b) possible – possibility
(c) compatible – compatibility
(d) inevitable – inevitability.

Question 28.
Match the words in Column A with their meanings in Column B

‘A’	‘B’
(a) unifying	(a) agreeable
(b) compatible	(b) unavoidable
(c) inevitable	(c) unplanned
(d) spontaneous	(d) joining

Answer:

(a) unifying	(d) joIning
(b) compatible	(a) agreeable
(c) inevitable	(b) unavoidable
(d) spontaneous	(c) unplanned

Question 29.
Write sentences using the given phrases
(a) lay out
(b) be the consequence of
(c) is compatible with.
Answer:
(a) I want you to lay out your plans for the future before you graduate.
(b) Your present sad condition is the consequence of your past bad habits.
(c) “The king’s view on this topic is compatible with mine,” said the queen.

Question 30.
Hawking spoke against the idea. (Rewrite using ‘did not’.)
Answer:
Hawking did not speak in favour of the idea,

Question 31.
State the function of the underlined auxiliaries
(a) Humans may colonize other planets in the future.
(b) The universe can create itself from nothing.
(c) The universe will create itself from nothing.
Answer:
(a) may – possibility
(b) can – ability
(c) will – future action/prediction.

Question 32.
Add question tags
(a) The Big Bang was the inevitable consequence of the laws of physics.
(b) There is something rather than nothing.
Answer:
(a) The Big Bang was the inevitable consequence of the laws of physics, wasn’t it?
(b) There is something rather than nothing, isn’t there?

Question 32.
Do you believe that there is a God? Why?
Answer:
I believe that there is a God. This world had to have had a Creator. There is infinite variety of creation all around us and it is not possible that all of it came on its own.

Question 33.
The Big Bang was a natural occurrence.
Answer:
In the context of the passage, yes, I agree. The line from the text justifying this stand is The Big Bang was the inevitable consequence of the laws of physics and nothing more.

Question 34.
Arrange the following in order of occurrence
(a) Hawking is admitted into a medical clinic.
(b) Hawking notices problems with his physical health while at Oxford and later at Cambridge.
(c) Hawking undergoes a series of tests.
(d) Hawking’s father takes him to see a doctor.
(e) Hawking’s father takes notice of the condition.
Answer:
(b) Hawking notices problems with his physical health while at Oxford and later at Cambridge,
(e) Hawking’s father takes notice of the condition,
(d) Hawking’s father takes him to see a doctor.
(a) Hawking is admitted into a medical clinic.
(c) Hawking undergoes a series of tests.

Question 35.
Fill in the blanks in the boxes (The answers are given directly.)
(a) Two scientists other than Stephen Hawking mentioned in this passage are ………………….. and Lou Gehrig.
(b) Hawking was ……………… years old when he was admitted Into a medical clinic.
(c) Hawking first began to notice problems with his physical health while he was at …………………..
Answer:
(a) Sir Isaac Newton
(b) 21
(c) Oxford

Question 36.
Complete the following map:
Answer:

Question 37.
Complete the following:
(a) A decade is a period of ………………….
(b) ……………. refers to the formless matter supposed to have existed before the creation of the universe.
(c) To ……………. one’s speech is to speak (words) indistinctly so that the sounds run into one another.
Answer:
(a) 10 years.
(b) Chaos
(c) slur

Question 38.
The Grand Design was Hawking’s first major publication in almost a decade.
Answer:
The Grand Design was Hawking’s first major publications in almost a decade.

Question 39.
Hawking first began to notice problems with his physical health while he was at Oxford.
(Frame a ‘Wh-’ question to get the underlined part as answer.)
Answer:
When did Hawking first begin to notice problems with his physical health?

Question 40.
He would trip and fall or slur his speech. (Rewrite using ‘not only … but also …’.)
Answer:
He would not only trip and fall but also slur his speech.

Question 41.
He didn’t look into the problem until 1963. (Rewrite without ‘didn’t’.)
Answer:
He avoided looking into the problem until 1963.

Question 42.
(1) You must have suffered from some illness or sickness. Mention two or three symptoms.
That I was an atypical case.
Answer:
Once I suffered from a viral infection of the throat. It began with a slight irritation in the throat. Then there was pain and I found difficulty in swallowing food and even water. I developed high fever, a runny nose and even had fits of shivering. I visited a doctor’ who confirmed the illness and who prescribed tablets for the cure.

(2) Explain in your own words the following statement made by Stephen Hawking
That I was an atypical case.
Answer:
Stephen Hawking describes how after undergoing a series of tests at the hospital, it became clear that he had a physical condition called Amyotrophic Lateral Sclerosis (ALS). In fact, the doctors made it clear that his was a very unusual case, and not representative of a type, group or class.

Question 43.
(1) The following incidents in Stephen Hawking’s life are given in jumbled order. Arrange the incidents in proper sequence as per their order of occurrence in Hawking’s life
(a) At college, Hawking was bored with life.
(b) Hawking reflected on the condition of the boy suffering from leukemia.
(c) After the diagnosis, Hawking went on to became a noted scientist.
Answer:
(a) Hawking reflected on the condition of the boy suffering from leukemia.
(b) At college. Hawking was bored with life.
(c) After the diagnosis, Hawking went on to became a noted scientist.

Question 44.
In the mid-1970’s what did the Hawking’s family do?
Answer:
In the mid-1970’s, the Hawking family had taken in one of Hawking’s graduate students to help manage his care and work.

Question 45.
What effect did the incidents mentioned below have on Hawking?

(a) Hawking saw a boy in the same room he was in suffering from leukemia.
Answer:
Hawking reflected that his situation seemed more tolerable.

(b) Hawking had a dream that he was going to be executed.
Answer:
Hawking realized that there were still things to do with his life.

Question 46.
Why was Hawking forced to use a wheelchair?
Answer:
Hawking was forced to use a wheelchair because physical control over his body had diminished becoming completely despondent.

Question 47.
Only those who knew him well could understand him. (Rewrite using ‘no one’.)
Answer:
Other than (Apart from) those who knew him well, no one could understand him.

Question 48.
The resulting situation required 24-hour nursing care for the acclaimed physicist. (Underline the words used as adjectives.)
Answer:
The resulting situation .required 24-hour nursing care for the acclaimed physicist.

Question 49.
Fill in the blanks (The answers are given directly and underlined.)
(a) For 30 years, Stephen Hawking held the post of ………………….
(b) Stephen Hawking selected his words with a ………………..
(c) Stephen Hawking failed to appear at the conference because of a ………………
(d) ……………… remains a constant anxiety.
Answer:
(a) Lucasian Professor of Mathematics at Cambridge.
(b) hand-held clicker.
(c) chest infection.
(d) Hawking’s health

Question 50.
The following incidents in Stephen Hawking’s life are given in jumbled order. Arrange the incidents in proper sequence as per their order of occurrence in Hawking’s life
(a) Hawking was rushed to hospital.
(b) Hawking’s predicament caught the attention of a California computer programmer.
(c) Hawking announced that he was retiring.
Answer:
(a) Hawking’s predicament caught the attention of ; a California computer programmer.
(b) Hawking announced that he was retiring.
(c) Hawking was rushed to hospital.

Question 51.
What do Stephen Hawking’s works include?
Answer:
Stephen Hawking’s works include numerous scientific papers as well as information for the non- scientific community.

Question 52.
Complete the following.
Answer:

Question 53.
Record the occurrence according to the time chart (The answer is given directly.)
Answer:
2009 – Hawking failed to appear at a conference in Arizona because of a chest infection.

Question 54.
Find evidences of Stephen Hawking’s special life.
Answer:
(a) Hawking used a computer speaking program to select words on a screen that were then passed through a speech synthesizer.
(b) Hawking directed the program through a cheek muscle attached to a sensor.
(c) Hawking had virtually lost all control of his body.

Question 55.
Explain the life of Stephen Hawking with reference to the following statement:
Hawking’s health, of course, remains a constant concern.
Answer:
Due to his physical condition, Hawking’s health is always a source of worry. There are times when his body is not able to cope with the physical challenges of a routine day. There are times when his health deteriorates to such an extent that he has to be rushed to hospital. Despite all this, he continues to share his ideas with the world.

Question 56.
Guess the meaning of predicament.
Answer:
a difficult or unpleasant situation.

Question 57.
Write the adjective forms of:
(a) infection
(b) office.
Answer:
(a) infectious
(b) official.

Question 58.
Write from the last paragraph phrases that give an indication of Stephen Hawking’s health situation.
Answer:
a constant concern, a worry, rushed to the hospital, ‘gravely ill’, make a full recovery

Question 59.
Underline the determiners. (The answers are given directly and underlined.)
Today, with virtually …………. control of ………….. body gone, Hawking directs ……………. program through ………….. cheek muscle attached to ………… sensor.
Answer:
all
his
the
a
a

Question 60.
Pick out the verbs and state the tense.
(a) Stephen Hawking has continued to write at a prolific rate.
(b) He had already announced he was retiring.
Answer:
(a) has continued – Present perfect
(b) had – announced – Past perfect.

Question 61.
He failed to appear at a conference. (Rewrite using ‘not’.)
Answer:
He did not appear at a conference.

Question 62.
Pick out the prepositions
(a) Hawking directs the program through a cheek muscle attached to a sensor.
(b) He was rushed to the hospital for being what ! the university officials described as being ‘gravely ill’.
Answer:
(a) through, to
(b) to, for, as.

Question 63.
(1) Write two compound words of your own
(2) Pick out the present participle and use it in a sentence He has done groundbreaking work in physics and cosmology.
(3) Spot the errors in the sentence and rewrite the sentence It been translated into many than 40 languages.
(4) Frame a sentence using the given phrase to look into
(5) Identify the sentence Hawking’s health, of course, remains a constant concern.
(6) Write the present participle verb form of the given words (a) simplify, (b) argue
(7) Arrange the words in alphabetical order speech, spontaneous, space, spine
(8) Write two hidden words in the word international
Answer:
(1) noteworthy, worldwide (humankind, handheld)
(2) Present Participle groundbreaking Sentence C V Raman carried out groundbreaking work in the field of light scattering.
(3) It has been translated into more than 40 languages.
(4) The teacher said he would look into the matter of the missing chocolates.
(5) Assertive Sentence.
(6) (a) simplifying (b) arguing
(7) space, speech, spine, spontaneous
(8) inter, intern (nation, national)

Question 64.
(1) Write a word that sounds the same as the given word and make sentences with both the words allowed
(2) Complete the word chain of nouns from the lesson. cosmology y………….. …………… …………..
(3) Prepare a word register of 4 words for the given word time.
(4) Rewrite using the indirect form of narration. “Because there is a law such as gravity, the universe can and will create itself from nothing,” Hawking said.
Answer:
(1) allowed – He allowed the students to take a break. aloud – He was angry when the student spoke aloud.
(2) cosmology, years, scientist, time, existence
(3) time age, day, date, year, (month, clock, tide, moment, second, present, past, future, term, hour, era, century, interval, tempo, week)
(4) Hawking said that because there was a law such as gravity, the universe could and would create itself from nothing.

Question 65.
(1) Change to the comparative degree It is the highest civilian award in the US.
(2) Use the given word as a noun and verb in sentences focus
Answer:
(1) It is the higher than any other civilian award in the US.
(2) focus (a) After Std. X, you must focus on your career, (verb)
(b) Never lose focus of your goals in life, (noun)

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Hindi Solutions Lokbharti Chapter 7 खुला आकाश Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Hindi Lokbharti Chapter 7 खुला आकाश

Hindi Lokbharti 10th Std Digest Chapter 7 गिरिधर नागर Textbook Questions and Answers

सूचना के अनुसार कृवियाँ कीविए:
(1) प्रहवलका पूण् कीविए:

उतर:

(2) कृवि पूण् कीविए:

उतर:

(3) आकृवि मे वलखिए:

उतर:

(4)

उतर:

(5) लखिए:
a.

उतर:

b.

उतर:

भाषा हबंदु
(1) हनम्हलखखत संहध हिचछेद की संहध कीहजए और भेद हलखखए:

उतर:

संधि शब्द	संधि विच्छेद	संधि भेद
(i) सज्जन	सत् + जन	व्यंजन संधि
(ii) नमस्ते	नमः+ ते	विसर्ग संधि
(iii) स्वागत	सु + आगत	स्वर संधि
(iv) दिग्दर्शक	दिक् + दर्शक	व्यंजन संधि
(v) यद्यपि	यदि + यपि	स्वर संधि
(vi) दुस्साहस	दुः + साहस	विसर्ग संधि

(2) हनम्हलखखत शब् का संहध हिचछेद कीहजए और भेद हलखखए:

उतर:

संधि विच्छेद	संधि शब्द	संधि भेद
(i) दुः +  लभ	दुर्लभ	विसर्ग संधि
(ii) महा +  आत्मा	महात्मा	स्वर संधि
(iii) अन् +  आसक्त	अनासक्त	स्वर संधि
(iv) अंतः +  चेतना	अंतश्चेतना	विसर्ग संधि
(v) सम् +  तोष	संतोष	व्यंजन संधि
(vi) सदा + एव	सदैव	स्वर संधि

(3) हनम्हलखखत आकृहत मे हदए गए शब् का हिचछेद कीहजए और संहध का भेद हलखखए:

उतर:

संधि शब्द	संधि विच्छेद	संधि भेद
(i) दिग्गज’	दिक् + गज	व्यंजन संधि
(ii) सप्ताह	सप्त + अह	स्वर संधि
(iii) निश्चल	निः + चल	विसर्ग संधि
(iv) भानूदय	भानु + उदय	स्वर संधि
(v) निस्संदेह	निः + संदेह	विसर्ग संधि
(vi) सूर्यास्त	सूर्य + अस्त	स्वर संधि

(4) पाठो मे आए संहध शब् छाँटकर उनका हिचछेद कीहजए और संहध का भेद हलखखए।

संधि शब्द	संधि विच्छेद	संधि भेद
(i) निर्जीव	निः + जीव	विसर्ग संधि
(ii) संभव	सम् + भव	व्यंजन संधि
(iii) उज्ज्व	लउत् + ज्वल	व्यंजन संधि

Hindi Lokbharti 10th Textbook Solutions Chapter 7 खुला आकाश Additional Important Questions and Answers

गद्यांश क्र.1
कृति 1: (आकलन)
(1) आकृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

(2) उत्तर लिखिए: (बोर्ड की नमूना कृतिपत्रिका)

उत्तर:

कृति 2: (स्वमत अभिव्यक्ति)

‘बढ़ती हुई जनसंख्या का मनुष्य जीवन पर प्रभाव’ के बारे में आपके विचार 25 से 30 शब्दों में लिखिए। (बोर्ड की नमूना कृतिपत्रिका)
उत्तर:
आज लगभग सभी देशों की जनसंख्या में बढ़ोत्तरी हो रही है। यह जनसंख्या वृद्धि आज संसार के समक्ष एक समस्या बन गई है। सभी देशों के संसाधन सीमित हैं और बढ़ी हुई जनसंख्या की माँग विशाल है, जिसकी पूर्ति करना संभव नहीं है। इसी का परिणाम है कि आज लोगों के सामने बेकारी की समस्या उत्पन्न हो गई है। जनसंख्या वृद्धि के कारण कृषि पर आधारित लोग परेशान हैं। खेती योग्य जमीन बँटती जा रही है।

अब वह इतने लोगों को रोटी देने में असमर्थ हो गई है। गाँवों की आबादी का बोझ शहरों पर आ पड़ा है। यहाँ शहरों में बेकारी की समस्या है। यहाँ भी लोग रोटी, कपड़ा, मकान की समस्याओं से जूझ रहे हैं। लोग गंदी बस्तियों में रहने के लिए मजबूर हैं। न इतने लोगों के लिए ढंग की शिक्षा व्यवस्था उपलब्ध हो पा रही है और न ही चिकित्सा व्यवस्था।

बढ़ती जनसंख्या ने देश की अर्थव्यवस्था बिगाड़ दी है। इस पर अंकुश लगाकर ही इस समस्या से छुटकारा पाया जा सकता है। तभी मनुष्य के जीवन स्तर में भी सुधार हो पाएगा।

गद्यांश क्र.2
प्रश्न.
निम्नलिखित पठित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

कृति 1: (आकलन)
(2) सही विकल्प चुनकर वाक्य फिर से लिखिए:
(i) बिलकुल चुपचाप बैठकर सिर्फ ………………………… बारे में सोचें। (मेरे/अपने/सबके)
(ii) दूसरों की सोच-समझ पर ………………………… रखें। (भरोसा/प्रेम/संदेह)
(iii) ………………………… अन्य नहीं, अंतमय है, हमारे ही प्रतिरूप, हमसे अलग या भिन्न नहीं। (दूसरा /सब/वह)
(iv) ………………………… तरह सारे मनुष्य केवल मनुष्य होते और कुछ नहीं। (इसी/उसी/किसी)
उत्तर:
(2) (i) बिलकुल चुपचाप बैठकर सिर्फ अपने बारे में सोचें।
(ii) दूसरों की सोच-समझ पर भरोसा रखें।
(iii) दूसरा अन्य नहीं, अंतमय है, हमारे ही प्रतिरूप, हमसे अलग या भिन्न नहीं।
(iv) उसी तरह सारे मनुष्य केवल मनुष्य होते और कुछ नहीं।

कृति 2: (स्वमत अभिव्यक्ति)

‘आत्मचिंतन के लाभ’ विषय में अपने विचार 25 से 30 शब्दों में लिखिए।
उत्तर:
आत्मचिंतन यानी स्वयं के विषय में चिंतन करना। आत्मचिंतन का अर्थ है किसी कार्य को करने या होने के बाद उसे करने के लिए अपनाई. गई क्रिया और विचार पद्धति का विश्लेषण। आत्मचिंतन के द्वारा हमें अपनी गलतियों से सीखने, साथ ही अपने किए गए कार्य को और बेहतर ढंग से करने का मौका मिलता है। किसी भी व्यक्ति को कोई दूसरा जितना सिखा सकता है, उससे कहीं अधिक वह अपने स्वाध्याय एवं आत्मचिंतन के द्वारा सीख सकता है। इस प्रक्रिया में हम शांत भाव से बैठकर किसी समस्या या मुद्दे के बारे में चिंतन कर सकते हैं।

छात्र जीवन में तो इसकी और भी अधिक आवश्यकता है। अपनी क्षमताओं के विषय में अच्छी तरह जाने-समझे बिना हम लक्ष्य निर्धारित कर लेते हैं। शीघ्रातिशीघ्र उसे प्राप्त कर लेना चाहते हैं और बाद में भटक जाते हैं। इसलिए पहले आत्मचिंतन करें, स्वयं को जानें, फिर लक्ष्य प्राप्ति का प्रयास करें।

गद्यांश क्र. 3
प्रश्न.
निम्नलिखित पठित गद्यांश पढकर दी गई ‘सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

कृति 1: (आकलन)
(1) उत्तर लिखिए:

उत्तर:

कृति 2: (स्वमत अभिव्यक्ति)

‘जीवन की सार्थकता के विषय में अपने विचार 25 से 30 शब्दों में लिखिए।
उत्तर:
ईश्वर ने हमें सर्वश्रेष्ठ योनि अर्थात मानव योनि में जन्म दिया है। हमारा कर्तव्य है कि हम मानव जाति के लिए कुछ अच्छा कार्य करें। हमें जितनी आयु मिली है, वह समय हम अच्छे कार्यों को करने में लगाएँ। कुछ ऐसा काम करें जिससे समाज और देश का हित हो।

कुछ लोग समय की कमी की बात करते हैं। लेकिन यदि कुछ करने की लगन हो तो समय आड़े नहीं आता। स्वामी विवेकानंद 40 वर्ष की आयु से भी पहले इस संसार से चले गए। ईसा मसीह का 30 वर्ष की आयु में ही प्राणांत हो गया। रामानुजम, रानी लक्ष्मीबाई, नेपोलियन, सिकंदर और अन्य अनेक अल्पायु में ही इस असार संसार को छोड़ गए, फिर भी मानव इतिहास में, ये महापुरुष अपनी छाप छोड़ गए।

सीमित समय में भी जितना अधिक-से-अधिक अच्छा हो सके, हमें देश व समाज के कल्याण के लिए कुछ सकारात्मक अवश्य करना चाहिए।

गद्यांश क्र. 4
प्रश्न.
निम्नलिखित पठित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

कृति 1: (आकलन)
(1) आकृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

(2) जोड़ियाँ मिलाइए:

अ	आ
(i) शौक	भविष्य
(ii) एकनिष्ठ	गुलाम
(ii) उज्ज्वल	रास्ते
(iv) दरजनों	सेवा

उत्तर:

अ	आ
(i) शौक	रास्ते
(ii) एकनिष्ठ	सेवा
(iii) उज्ज्वल	भविष्य
(iv) दरजनों	गुलाम

कृति 2: (स्वमत अभिव्यक्ति)

→ ‘जो हम शौक से करना चाहते हैं, उसके लिए रास्ते निकाल लेते हैं, इसका सोदाहरण अर्थ 25 से 30 शब्दों में लिखिए।
उत्तर:
जिन कामों या चीजों का हमें शौक होता है, जिसमें हमारी रुचि होती है, उसके लिए हम समय, विधा सब निकाल लेते हैं। रुचि सफलता की वाहक है। हम सभी अपनी रुचि के कामों को करते समय उसमें डूब जाते हैं। उसी का परिणाम होता है सफलता। शिक्षा काल में जिस विषय में हमारी रुचि होती है, उसे पढ़ने में हम सारी रात भी जग लेते हैं, जबकि किसी ऐसे विषय की पुस्तक खोलते ही आँखें नींद से भर आती हैं, जो हमें पसंद न हो।

व्यायाम, तैराकी, बागवानी, चित्रकला, गायन, वादन आदि ऐसे अनेक कार्य हैं, जिनका यदि शौक हो तो मनुष्य घंटों बिताने पर भी उनसे ऊब अनुभव नहीं करता। किसी भी काम में सफलता प्राप्त करने के लिए उसमें रुचि होना परम आवश्यक है। बिना रुचि के आगे बढ़ने की संभावना बहुत कम होती है। जिस काम में हमारी रुचि होती है, उसे करने के लिए हम अपनी सारी ऊर्जा लगा देते हैं। न दिन देखते हैं, न ही रात। थकान शब्द तो मानो हमारे शब्दकोश में कभी था ही नहीं।

→ ‘कंप्यूटर ज्ञान का महासागर’ विषय पर तर्कपूर्ण चर्चा कीजिए।
उत्तर:
कंप्यूटर इस पृथ्वी पर कल्पवृक्ष के समान है। जीवन का कोई भी ऐसा क्षेत्र नहीं है, जहाँ इसका महत्व न हो। सूचना के क्षेत्र में कंप्यूटर के कारण अद्भुत क्रांति आ गई है। इंटरनेट इसकी अनुपम देन है। दुनियाभर की जानकारी हम मिनटों में प्राप्त कर सकते हैं। यह एक सेकंड में दस हजार करोड़ गणितीय गणना कर सकता है।

चाहे मौसम का पूर्वानुमान हो या प्राकृतिक गैस और खनिज भंडारों का पता लगाना हो, रेलगाड़ियों और हवाईजहाजों का आरक्षण कराना हो या संसारभर की जानकारी प्राप्त करनी हो, कंप्यूटर के द्वारा घर बैठे हम मिनटों में कर सकते हैं। यह समय-समय पर भौगोलिक सूचनाओं से संबंधित जानकारी भी देता है। मुद्रण व प्रसारण के क्षेत्र में इसका योगदान असीमित है।

कंप्यूटर एक चालक की भाँति वायुयान का संचालन करता है। चालक के बटन दबाते ही कंप्यूटर स्वयं गति और दिशा का निर्धारण कर लेता है। शिक्षा के क्षेत्र में तो आज कंप्यूटर एक अनिवार्यता बन गया है।

→ महानगरीय/ग्रामीण दिनचर्या के लाभ तथा हानि के बारे में अपने अनुभव के आधार पर लिखिए।
उत्तर:
गाँवों में आज भी खुला आसमान है। वहाँ का वातावरण शुद्ध, प्रकृति की गोद में है, जबकि महानगरों में आसमान दिखाई नहीं पड़ता। बड़े पैमाने पर वाहनों से होने वाला प्रदूषण, लगातार होने वाला शोर, भीड़ और धुआँ असहज महसूस कराता है। भीड़भाड़, ट्रैफिक जाम, और अपराध महानगरों में रोज की बात है। गाँवों में एक प्रकार का ठहराव है। शाम ढलते ही चारों ओर एक प्रकार का सन्नाटा पसर जाता है।

जबकि, महानगरों में जीवन हर समय गतिमान रहता है। देर रात तक ऑफिस, दुकानें खुली रहती हैं। बस, ट्रेन, टैक्सियाँ, स्कूटर्स सड़कों पर दौड़ते रहते हैं। गाँवों में धूप, हरियाली और शांति का आनंद प्राप्त कर सकते हैं। लोग आज भी गर्मजोशी से मिलते हैं। एक-दूसरे के दुख-तकलीफ में काम आते हैं। महानगरों में बहुत-से लोग पड़ोसी तक को नहीं पहचानते। दोस्तों, रिश्तेदारों के लिए समय नहीं निकाल पाते।

यहाँ लोगों के पास पैसा है, सुविधाएँ हैं, पर शांति कोसों दूर है। ग्रामीण लोगों का जीवन महानगरों की भागदौड़ से दूर एवं प्रकृति के करीब होता है। दूसरी ओर महानगरों में लोग हमेशा समय को पकड़ने के लिए दौड़ते रहते हैं। अति व्यस्तता के कारण तनाव, फिर स्वास्थ्य। संबंधी विभिन्न परेशानियाँ उन्हें घेर लेती हैं।

अपवठि ग‍दयांश

नम्वलखिि पररचछे‍ पढ़कर सूचना के अनुसार कृवियाँ कीविए:

हर फकसी को आतमरक् करनी होगी, हर फकसी को अपना कत्यय करना होगा। मै फकसी की सहायता की प्राशा नही करता। मै फकसी का भी प्राह नही करता। इस दुफनया से मदद की प्र्या करने का मुझे कोई अफधकार नही है। अतीत मे फिन लोगो ने मेरी मदद की है या भफ‍व् मे भी लोग मेरी मदद करें, मेरे प्र उन सबकी करुण मौिूद है, इसका दा‍व कभी नही फकया सकता। इसीफलए मै सभी लोगो के प्र फचर कक तज ञँ।

तुमहारी पररफस्फत इतनी बुरी देखकर मै बेहद फचंफतत हँ। लेफकन यह लो फक-‘तुमसे भी जयादा दुखी लोग इस संसार मे है। मै तुमसे भी जयादा बुरी पररफस्फत मे हँ। इंग् मे सब कुछ के फलए मुझे अपनी ही िेब से खच् करना पड़ता है। आमदनी कुछ भी नही है। लंदन मे एक कमरे का फकराया हर सप्ह के फलए तीन पाउंड होता है। ऊपर से अनय कई खच् है। अपनी तकलीिो के फलए मै फकससे फशकायत करू? यह मेरा अपना कम्यल है, मुझे ही भुगतना होगा।’

(फ‍ववकानंद की आतमकथा से)

(1) कृवि पूण् कीविए:
1.

2.

(2) उतिर वलखिए:
1. पररचछेद मे उखलिखत देश – [ ]
2. हर फकसी को करना होगा – [ ]
3. लेखक की तकलीिे – [ ]
4. हर फकसी को करनी होगी – [ ]

(3) वन‍देानुसार हल कीविए:
(अ) वनम्वलखिि अर् से मेलनेला शब् उपयु्थ् पररचछे‍ से ढूँढ़कर वलखिए ः
1. स्वं की रक् करना – …………………………….
2. दूसरो के उपकारो को मानने ‍वला – …………………………….

(4) लंग पहचानकर वलखिए:
1. जेब [ ]
2. साहित्य [ ]
3. दावा [ ]
4. सेवा [ ]

खुला आकाश Summary in Hindi

विषय-प्रवेश : प्रस्तुत पाठ डायरी विधा का एक उदाहरण है। कुँवर नारायण जी ने इस पाठ के माध्यम से नगरों की भीड़, वहाँ की जीवन-शैली, जीवन के संघर्ष, आत्मचिंतन आदि पर प्रकाश डाला है। लेखक मानते हैं कि व्यक्ति के विकास में आत्मचिंतन का बड़ा महत्त्व है। इसके द्वारा हम अपनी क्षमताओं के बारे में और अधिक जान सकेंगे। साथ ही अपनी गलतियों से सीख ले सकेंगे।

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Hindi Solutions Chapter 9 जब तक जिंदा रहूँ, लिखता रहूँ Notes, Textbook Exercise Important Questions, and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Hindi Chapter 9 जब तक जिंदा रहूँ, लिखता रहूँ

Hindi Lokbharti 10th Std Digest Chapter 9 जब तक जिंदा रहूँ, लिखता रहूँ Textbook Questions and Answers

कृति-स्वाध्याय एवं उत्तर

कृतिपत्रिका के प्रश्न 1(अ) तथा 1(आ) के लिए

सूचना के अनुसार कृतियाँ कीजिए :

प्रश्न 1.
कृति पूर्ण कीजिए:

अमृतलाल नागर जी के साहित्य सृजन में सहायक	लेखक	१. ……………………	१. ……………………
	पत्रिकाएँ	२. ……………………	२. ……………………

उत्तर:

अमृतलाल नागर जी के साहित्य में सहायक सृजन	लेखक	1. सनेही जी	2. अयोध्यासिंह उपाध्याय
	पत्रिकाएँ	1. सरस्वती	2. गृहलक्ष्मी

प्रश्न 2.
उत्तर लिखिए :
(i) नागर जी की पहली कविता को प्रस्फुटित करने वाला अनुभव – – – – – – – – – – – –
(ii) नागर जी अपने पिता जी के इस गुण से प्रभावित थे – – – – – – – – – – – –
उत्तर:
(i) सन 1928 – 1929 में साइमन कमीशन के बहिष्कार के समय किए गए लाठी चार्ज के अनुभव ने नागर जी की पहली कविता को प्रस्फुटित किया।
(ii) किसी के दुख-दर्द में तुरंत पहुँचने का गुण।

प्रश्न 3.
कोष्ठक में दी गई नागर जी की साहित्य कृतियों का वर्गीकरण कीजिए:
[कब लौं कहीं लाठी खाय, खंजन नयन, अपशकुन, नाच्यो बहुत गोपाल, महाकाल, प्रायश्चित, गदर के फूल]

कहानी	उपन्यास	कविता	अन्य
…………	…………	…………	…………

उत्तर:

कहानी	उपन्यास	कविता	अन्य
अपशकुन	नाच्यो बहुत गोपाल	कब लौं कहौं लाठी खाय	गदर के फूल
प्रायश्चित	महाकाल
	खंजन नयन

प्रश्न 4.
कृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

प्रश्न 5.
लिखिए :

उत्तर:

प्रश्न 6.
एक शब्द में उत्तर लिखिए :
(i) नागर जी के प्रिय लेखक –
(ii) नागर जी के प्रिय आलोचक –
(iii) अपनी इस रचना के लिए नागर जी को बहुत लोगों से मिलना पड़ा –
(iv) नागर जी का पहला उपन्यास –
उत्तर:
(i) नागर जी के समय के लेखकों में उनकी पसंद के लेखक – रामविलास शर्मा।
(ii) नागर जी के प्रिय आलोचक – [पाठकीय – प्रतिक्रियाएँ देने वाले पत्र लेखक]
(iii) अपनी इस रचना के लिए नागर जी को बहुत लोगों से मिलना पड़ा – गदर के फूल’।

प्रश्न 7.
लिखिए:
(अ) तद्धित शब्दों का मूल शब्द :
(i) साहित्यिक = _____________
(ii) विलायती = _____________
उत्तर:
(i) साहित्यिक – साहित्य
(ii) विलायती – विलायत

(ब) कृदंत शब्दों का मूल शब्द :
(i) खिंचाव = _____________
(ii) लिखावट = _____________
उत्तर:
(i) खिंचाव – खिंच + आव
(ii) लिखावट – लिख + आवट

प्रश्न 8.
उचित जोड़ियाँ मिलाइए:

‘अ’ रचना	उत्तर	‘ब’ रचनाकार
१. देसी और विलायती	१. _____________	अमृतलाल नागर
२. अपशकुन	२. _____________	तुलसीदास
३. आनंद मठ	३. _____________	प्रभात कुमार मुखोपाध्याय
४. रामचरितमानस	४. _____________	बंकिमचंद्र चटर्जी सूरदास

उत्तर:

‘अ’ रचना	उत्तर	‘ब’ रचनाकार
१. देसी और विलायती	१. प्रभातकुमार मुखोपाध्याय।	अमृतलाल नागर
२. अपशकुन	२. अमृतलाल नागर	तुलसीदास
३. आनंद मठ	३. बंकिमचंद्र चटर्जी	प्रभात कुमार मुखोपाध्याय
४. रामचरितमानस	४. रामचरितमानस	बंकिमचंद्र चटर्जी सूरदास

अभिव्यक्ति

‘ज्ञान तथा आनंद प्राप्ति का साधन : वाचन’ पर अपने विचार लिखिए।
उत्तर:
कहते हैं, पुस्तक मनुष्य का सबसे बड़ा मित्र होती है। पुस्तकों में ज्ञानभरी बातें होती हैं। किताबों में संचित ज्ञान हमारे लिए सहायक होता है। विभिन्न विचारकों, लेखकों तथा महान व्यक्तियों के विचार पुस्तकों में ही संग्रहित होते हैं। हमारे यहाँ साहित्य, तकनीक, विज्ञान, धर्म, राजनीति आदि सभी विषयों से संबंधित पुस्तकें उपलब्ध हैं। आवश्यकता है इन्हें पढ़ने में रुचि रखने की। पुस्तकें पढ़ने से ज्ञान प्राप्ति के साथ-साथ अद्भुत आनंद की प्राप्ति होती है। कोई भी मनुष्य हर दृष्टि से परिपूर्ण नहीं होता। मनुष्य बहुत सारी बातें देख-सुन और पढ़कर सीखता है।

विद्यार्थी पाठ्यपुस्तकों से ज्ञानार्जन करता है। बड़े होने पर इन पुस्तकों से उसका काम नहीं चलता। उसे ज्ञानार्जन के लिए और खुराक की आवश्यकता होती है। वह अपने पसंद वाले विषयों की पुस्तकें पढ़ता है। आई.सी.एस., आई.पी.एस. तथा आई.ए.एस. जैसी बड़ी-बड़ी परीक्षाओं की तैयारी करने के लिए भी वाचन की आवश्यकता होती है। पुस्तकों में क्या नहीं है? इसमें जो जितने गोते लगाता है, उसे उतना ही ज्ञान प्राप्त होता है।

भाषा बिंदु

प्रश्न 1.
निम्न वाक्यों में आई हुई मुख्य और सहायक क्रियाओं को रेखांकित करके दी हुई तालिका में लिखिए :

	सहायक क्रिया	मुख्य क्रिया
उनके रीति रिवाजों का अध्ययन करना पड़ा।	1. ……………………	……………………
माता पिता का यह रंग देखकर तो वे बूढ़ी काकी को और सताने लगे।।	2. ……………………	……………………
उसकी ननद रूठ गई।	3. ……………………	……………………
वे हड़बड़ा उठे।	4. ……………………	……………………
वे पुस्तक पकड़े न रख सके।	5. ……………………	……………………
उन्होंने पुस्तक लौटा दी।	6. ……………………	……………………
समुद्र स्याह और भयावह दीखने लगा।	7. ……………………	……………………
मैं गोवा को पूरी तरह नहीं समझ पाया।	8. ……………………	……………………
काकी घटनास्थल पर आ पहुँची।	9. ……………………	……………………
अवश्य ही लोग खा पीकर चले गए।	10. ……………………	……………………

उत्तर:

प्रश्न 2.
पाठों में प्रयुक्त सहायक क्रियाओंवाले दस वाक्य ढूँढ़कर मुख्य और सहायक क्रियाएँ चुनकर लिखिए।
उत्तर:

प्रश्न 3.
निम्नलिखित वाक्यों के रिक्त स्थानों की पूर्ति उचित कारक चिह्नों से कीजिए तथा संबंधित कारक और कारक चिहन तालिका में वाक्य के सामने लिखिए :

उत्तर:

प्रश्न 4.
पाठ में प्रयुक्त विभिन्न कारकों का एक-एक वाक्य छाँटकर उनसे कारक और कारक चिह्न चुनकर लिखिए।
उत्तर:

उपयोजित लेखन

प्रश्न 1.
निम्नलिखित परिच्छेद पढ़कर इसपर आधारित ऐसे पाँच प्रश्न तैयार उपयोजित लेखन कीजिए, जिनके उत्तर एक-एक वाक्य में हों :

विख्यात गणितज्ञ सी.वी. रमण ने छात्रावस्था में ही विज्ञान के क्षेत्र में अपनी प्रतिभा का सिक्का देश में ही नहीं विदेशों में भी जमा लिया था।

रमन का एक साथी छात्र ध्वनि के संबंध में कुछ प्रयोग कर रहा था। उसे कुछ कठिनाइयाँ प्रतीत हुईं, संदेह हुए। वह अपने अध्यापक जोन्स साहब के पास गया परंतु वह भी उसका संदेह निवारण न कर सके। रमण को पता चला तो उन्होंने उस समस्या का अध्ययन-मनन किया और इस संबंध में उस समय के प्रसिद्ध लॉर्ड रेले के निबंध पढ़े और उस समस्या का एक नया ही हल खोज निकाला। यह हल पहले हल से सरल और अच्छा था। लॉर्ड रेले को इस बात का पता चला तो उन्होंने रमण की प्रतिभा की भूरि-भूरि प्रशंसा की। अध्यापक जोन्स भी प्रसन्न हुए और उन्होंने रमण से इस प्रयोग के संबंध में लेख लिखने को कहा। रमण ने लेख लिखकर श्री जोन्स को दिया, पर जोन्स उसे जल्दी लौटा न सके। कारण संभवतः यह था कि वह उसे पूरी तरह आत्मसात न कर सके।

प्रश्न :
1. ________________________
2. ________________________
3. ________________________
4. ________________________
उत्तर:
1. विज्ञान के क्षेत्र में देश में ही नहीं, विदेशों में भी बचपन में अपना सिक्का किसने जमा लिया था?
2. रमण का साथी किसके संबंध में प्रयोग कर रहा था?
3. रमण ने समस्या के संबंध में किसका निबंध पढ़ा?
4. रमण की प्रतिभा की प्रशंसा किसने की?

प्रश्न 2.
अंतरजाल’ से ‘मेक इन इंडिया’ योजना संबंधी जानकारी प्राप्त करके इसे बढ़ावा देने हेतु विज्ञापन तैयार कीजिए : – मुद्दे

उत्तर:

Hindi Lokbharti 10th Textbook Solutions Chapter 9 जब तक जिंदा रहूँ, लिखता रहूँ Additional Important Questions and Answers

गद्यांश क्र.1
प्रश्न. निम्नलिखित पठित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

कृति 1: (आकलन)

प्रश्न 1.
उत्तर लिखिए:
(i) नागर जी का साइमन कमीशन के बहिष्कार की घटना के बाद राजनीति की ओर न जाना –
उत्तर:
(i) नागर जी के पिता सरकारी कर्मचारी थे। सरकारी कर्मचारी के परिवार के किसी सदस्य का सरकार के खिलाफ विद्रोह करने का अर्थ उसका नौकरी से हाथ धोना था। इसलिए नागर जी राजनीति की ओर नहीं गए।

प्रश्न 2.
संजाल पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

प्रश्न 3.
आकृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

कृति 2: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृति पूर्ण कीजिए:
(i) नागर जी के सामने इनका साहित्य था – [ ]
(ii) नागर जी ने शुरू में इन्हें पढ़ा – [ ]
(iii) नागर जी का पहला मित्र यह था – [ ]
(iv) नागर जी की पहली कविता का शीर्षक यह था – [ ]
उत्तर:
(i) नागर जी के सामने इनका – प्रेमचंद और कौशिक का साहित्य था
(ii) नागर जी ने शुरू में इन्हें पढ़ा – बंकिम के उपन्यास।
(iii) नागर जी का पहला मित्र यह था – छापे का अक्षर
(iv) नागर जी की पहली कविता का शीर्षक यह था – कब लौं कहौं लाठी खाय!

प्रश्न 2.
ऐसे दो प्रश्न बनाकर लिखिए, जिनके उत्तर निम्नलिखित शब्द हों:
(i) 1933 में
(ii) चंडीप्रसाद हृदयेश।
उत्तर:
(i) नागर जी की पहली कहानी ‘अपशकुन’ किस सन में छपी ?
(ii) नागर जी को किसकी लेखन शैली ने बहुत प्रभावित किया?

कृति 3: (शब्द संपदा)

प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों का लिंग परिवर्तन कीजिए:
(i) लेखक – …………………….
(ii) कवि – …………………….
(iii) पितामह – …………………….
(iv) मित्र – …………………….
उत्तर:
(i) लेखक – लेखिका
(ii) कवि – कवयित्री
(iii) पितामह – पितामही
(iv) मित्र – सहेली।

प्रश्न 2.
उचित उपसर्ग जोड़कर सार्थक शब्द बनाइए: (अभि, आ, अनु, उप)
(i) …………………………… शासन
(ii) …………………………… वन
(iii) …………………………… जीवन
(iv) …………………………… मान
उत्तर:
(i) अनु + शासन = अनुशासन
(ii) उप + वन = उपवन
(iii) आ + जीवन = आजीवन
(iv) अभि + मान = अभिमान।

कृति 4: (स्वमत अभिव्यक्ति)

प्रश्न.
‘पत्र-पत्रिकाओं का महत्त्व’ विषय पर अपने विचार 25 से 30 शब्दों में लिखिए।
उत्तर:
भाषा के विकास में पत्र-पत्रिकाओं का बहुत योगदान होता है। इनसे तरह-तरह की जानकारियाँ तो मिलती ही हैं, लेखन में होने वाली नई-नई प्रवृत्तियों की भी जानकारी मिलती है। पत्र-पत्रिकाओं में साहित्य, समाज, देश, राजनीति, विज्ञान, शिल्प, फिल्म, कला, मनोरंजन, कार्टून, व्यापार आदि सभी क्षेत्रों की जानकारी मिलती है। हमारे देश में विभिन्न भाषाओं में अनेक पत्र-पत्रिकाएँ प्रकाशित होती हैं और उनका बड़ा बाजार है। पढ़े-लिखे लोगों के घर में पत्र-पत्रिकाएँ आना आवश्यक माना जाता है। इनसे घर बैठे विभिन्न क्षेत्रों के बारे में जानकारी मिलती है। इनमें परिवार के हर आयु के लोगों के लिए . कुछ-न-कुछ होता है।

दूरदर्शन की लोकप्रियता के पहले पत्र-पत्रिकाएँ ही जानकारियों और मनोरंजन का एकमात्र साधन थीं। आज मोबाइल फोन तथा दूरदर्शन के युग में पत्रिकाओं की लोकप्रियता में थोड़ी कमी जरूर आई है, पर अखबारों की लोकप्रियता पहले जैसी ही कायम है। समझदार लोग पत्र-पत्रिकाओं के दीवाने हैं। कुछ लोग तो पत्रिकाओं के पुराने अंकों की जिल्दसाजी करवाकर रखते हैं। पत्र-पत्रिकाओं की हर युग में माँग रहेगी और इनका महत्त्व हमेशा बना रहेगा।

गद्यांश क्र. 2
प्रश्न. निम्नलिखित पठित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

कृति 1: (आकलन)

प्रश्न 1.
उत्तर लिखिए:
(i) नागर जी के पिता जी ने उन्हें इनमें भाग लेने से रोका –
उत्तर:
(i) क्रांतिकारी आंदोलनों में

प्रश्न 2.
आकृति पूर्ण कीजिए:
(i) गद्यांश में आए दो महान नेताओं के नाम – [ ]
(ii) नागर जी के लेखन की एक विशेषता – [ ]
(iii) नागर जी की पहली कहानी का नाम – [ ]
(iv) परिच्छेद में उल्लिखित स्वतंत्रता आंदोलन से संबंधित एक महत्त्वपूर्ण घटना – [ ]
उत्तर:
(i) परिच्छेद में आए दो महान नेताओं गांधी जी, जवाहरलाल के नाम नेहरू
(ii) नागर जी के लेखन की एक विशेषता – गरीबों के प्रति करुणा का भाव होना
(iii) नागर जी की पहली कहानी का नाम – प्रायश्चित
(iv) परिच्छेद में उल्लिखित स्वतंत्रता आंदोलन से संबंधित एक महत्त्वपूर्ण घटना – काकोरी बमकांड

प्रश्न 3.
संजाल पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

कृति 2: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

प्रश्न 2.
दो ऐसे प्रश्न बनाकर लिखिए जिनके उत्तर निम्नलिखित शब्द-समूह हों:
(i) 1933 में
(ii) सामाजिक आंदोलनों में।
उत्तर:
(i) जवाहर लाल नेहरू से नागर जी की पहली बार किस सन में भेंट हुई थी?
(ii) नागर जी के पिता जी ने उन्हें किस तरह के आंदोलनों में जाने से कभी नहीं रोका?

कृति 3: (शब्द संपदा)

प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों के विरुद्धार्थी शब्द लिखिए:
(i) निश्चित x …………………….
(ii) दुख x …………………….
(iii) तेज x …………………….
(iv) पहला x …………………….
उत्तर:
(i) निश्चित x अनिश्चित
(ii) दुख x सुख
(iii) तेज x मद्धिम
(iv) पहला x अंतिम।

प्रश्न 2.
तद्धित शब्दों का मूल शब्द लिखिए:
(i) प्रभावित – …………………….
(ii) सामाजिक – …………………….
उत्तर:
(i) प्रभावित – प्रभाव
(ii) सामाजिक – समाज।

गद्यांश क्र. 3
प्रश्न. निम्नलिखित पठित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

कृति 1: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

(ii)

प्रश्न 2.
आकृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

कृति 2: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृति पूर्ण कीजिए:
(i) नागर जी ने अपनी इस कृति में सूरदास के चमत्कारों का वर्णन किया है – [ ]
(ii) नेत्रहीनों के चमत्कार के बारे में नागर जी की धारणा – [ ]
(ii) नागर जी सात साल तक प्रतिवर्ष जिस लेखक से एक शहर में मिलते रहे वे – [ ]
उत्तर:
(i) नागर जी ने अपनी इस कृति में सूरदास के चमत्कारों का वर्णन किया है – [खजन नयन]
(ii) नेत्रहीनों के चमत्कार के बारे में नागर जी की धारणा – [नेत्रहीनों की भविष्यवाणियाँ कभी-कभी सच होती हैं]
(iii) नागर जी सात साल तक प्रतिवर्ष जिस लेखक से एक शहर में मिलते रहे वे – [शरतचंद्र]

प्रश्न 2.
आकृति पूर्ण कीजिए:
(i)
(ii)
उत्तर:

प्रश्न 3.
वाक्य पूर्ण कीजिए:
(i) तुलसीदास को तो …………………….।
(ii) सूरपंचशती के अवसर पर काफी विवाद चला था कि …………………….।
उत्तर:
(i) तुलसीदास को तो मुझे घुट्टी में पिलाया गया है।
(ii) सूरपंचशती के अवसर पर काफी विवाद चला था कि सूर जन्मांध थे या नहीं।

कृति 3: (शब्द संपदा)

प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों के समानार्थी शब्द लिखिए:
(i) नयन =
(ii) पुराना =
(iii) सच =
(iv) मौका =
उत्तर:
(i) नयन = नेत्र
(ii) पुराना = प्राचीन
(iii) सच = सत्य
(iv) मौका= अवसर।

प्रश्न 2.
निम्नलिखित कृदंत शब्दों के मूल शब्द लिखिए:
(i) लगाव – …………………….
(ii) मिलावट – …………………….
उत्तर:
(i) लगाव – लग + आव
(ii) मिलावट – मिल + आवट।

कृति 4: (स्वमत अभिव्यक्ति)

प्रश्न.
‘आँख देखने का माध्यम है, देखने वाला मन है’ विषय पर अपने विचार 25 से 30 शब्दों में लिखिए।
उत्तर:
प्रत्येक प्राणी की दो आँखें होती हैं, जिनके द्वारा वह इस पृथ्वी की समस्त चीजें देखने में समर्थ होता है। मनोरंजक दृश्य देखकर वह प्रसन्न होता है और दुखद दृश्य देखकर दुखी और बेचैन होता है। यह आँखों से दिखाई देने वाले प्रत्यक्ष दृश्यों पर मनुष्य की प्रतिक्रिया होती है। पर मनुष्य की एक दृष्टि और होती है – उसके मन की यानी उसकी कल्पना की। वह प्रत्यक्ष दृष्टि से भी तेज होती है। जब वह किसी घटित – अघटित दृश्य की कल्पना करता है तो वह दृश्य उसकी कल्पना में उसके सामने दिखाई देने लगता है।

किसी व्यक्ति की इच्छित घटित अथवा अघटित घटना फिल्म की रील की तरह उसे दिखाई देती है। यह दृश्य उसकी आँखें नहीं देखती हैं। यह दृश्य देखता है उसका मन। मनुष्य को सपने में दिखाई देने वाले दृश्य भी उसकी आँखें नहीं, उसका मन देखता है। इस प्रकार मनुष्य को क्या देखना है और क्या नहीं, इसका आदेश मनुष्य का मन ही उसे देता है। हाँ, देखने-देखने में अंतर अवश्य है। प्रत्यक्ष दृश्य वास्तविक आँखें देखती हैं, जब कि मन के काल्पनिक दृश्य मन की आँखें देखती हैं।

गद्यांश क्र. 4
प्रश्न, निम्नलिखित पठित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:
कृति 1: (आकलन)

प्रश्न 1.
उत्तर लिखिए:
(i) नागर जी को इस पुस्तक को फिर से पढ़ने की उत्कंठा है –
(ii) नागर जी के पास संग्रह है इनका –
उत्तर:
(i) नागर जी को इस पुस्तक को फिर से पढ़ने की उत्कंठा है – प्रभातकुमार मुखोपाध्याय का संग्रह ‘देशी और विलायती’।
(ii) नागर जी के पास संग्रह है इनका – पत्रों और प्रत्येक जाति के रीति-रिवाजों का।

प्रश्न 2.
संजाल पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

कृति 2: (आकलन)

प्रश्न 1.
लिखिए:

उत्तर:

प्रश्न 2.

उत्तर:

कृति 3: (शब्द संपदा)

प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों के वचन बदलकर लिखिए:
(i) बूढ़े – ……………….
(ii) कहानियों – ……………….
(iii) जाति – ……………….
(iv) रचनाएँ – ……………….
उत्तर:
(i) बूढ़े – बूढ़ा
(ii) कहानियों – कहानी
(iii) जाति – जातियाँ
(iv) रचनाएँ – रचना।

प्रश्न 2.
उचित उपसर्ग चुनकर सार्थक शब्द बनाकर लिखिए: (अव, दुर्, अप, दुर्)
(i) ………………. गुण
(ii) ………………. बल
(iii) ………………. मन
(iv) ………………. भाग्य
उत्तर:
(i) गुण – अवगुण
(ii) बल – दुर्बल।
(iii) मान – अपमान
(iv) भाग्य – दुर्भाग्य।

कृति 4: (स्वमत अभिव्यक्ति)

प्रश्न.
‘लेखन में वास्तविकता लाने के लिए विषय की तह में जाना आवश्यक है’ इसके बारे में अपने विचार 25 से 30 शब्दों में लिखिए।
उत्तर:
किसी विषय पर लिखने के लिए उस विषय की पूर्ण जानकारी होना जरूरी होता है। लिखने वाले का विषय के बारे में जितना अच्छा गृहकार्य होगा, लेखन उतना ही अच्छा होगा। उदाहरण के लिए समाज के किसी वर्ग के बारे में कुछ लिखना है, तो सबसे पहले उसके बारे में पूरी जानकारी एकत्र करनी चाहिए। उसके रहन-सहन, रीति-रिवाज तथा मान्यताओं का नजदीकी परिचय प्राप्त करना चाहिए। पूरी जानकारी हो जाने पर ही लिखने की शुरुआत करनी चाहिए। लेखक के पास जितनी अच्छी जानकारी होगी, उतनी ही अच्छी उसकी रचना तैयार होगी। अच्छे लेखक पूरी जानकारी प्राप्त किए बिना किसी कृति की रचना नहीं करते। ऐसे लेखकों की रचनाएँ ही पाठक को बाँधे रखती हैं। उनमें पाठक को वास्तविकता के दर्शन: होते हैं।

भाषा अध्ययन (व्याकरण)
प्रश्न. सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

1. शब्द भेद:
अधोरेखांकित शब्दों का शब्दभेद पहचानकर लिखिए:
(i) उस समय नागर जी के सामने प्रेमचंद का साहित्य था।
(ii) मेरा छोटा भाई भी मेडिकल कालेज में दाखिल था।
उत्तर:
(i) प्रेमचंद – व्यक्तिवाचक संज्ञा।
(ii) छोटा – गुणवाचक विशेषण।

2. अव्यय:
निम्नलिखित अव्ययों का अपने वाक्यों में प्रयोग कीजिए:
(i) भी
(ii) बहुत।
उत्तर:
(i) नागर जी ने पत्रों का भी बहुत संकलन किया है।
(ii) चंडीप्रसाद की लेखन शैली ने नागर जी की लेखन शैली को बहुत प्रभावित किया।

3. संधि:
कृति पूर्ण कीजिए:

संधि शब्द	संधि विच्छेद	संधि भेद
………………….	नदी + ईश	………………….
अथवा
………………….	सत् + मार्ग	………………….

उत्तर:

संधि शब्द	संधि विच्छेद	संधि भेद
नदीश	नदी + ईश	स्वर संधि
अथवा
सन्मार्ग	सत् + मार्ग	व्यंजन संधि।

4. सहायक क्रिया:
निम्नलिखित वाक्यों में से सहायक क्रियाएँ पहचानकर उसका मूल रूप लिखिए:
(i) ‘देशी और विलायती’ संग्रह अगर मिले तो फिर पढ़ना चाहूँगा।
(ii) तुम लोग यह मनाओ कि जब तक जिंदा रहूँ , लिखता रहूँ।
उत्तर:
सहायक क्रिया – मूल रूप
(i) चाहूँगा – चाहना
(ii) रहूँ – रहना

5. प्रेरणार्थक क्रिया:
निम्नलिखित क्रियाओं के प्रथम प्रेरणार्थक और द्वितीय प्रेरणार्थक रूप लिखिए:
(i) चमकना
(ii) लिखना।
उत्तर:
क्रिया – प्रथम प्रेरणार्थक रूप – द्वितीय प्रेरणार्थक रूप
(i) चमकना – चमकाना – चमकवाना
(ii) लिखना – लिखाना – लिखवाना

6. मुहावरे:

प्रश्न 1.
निम्नलिखित मुहावरों का अर्थ लिखकर वाक्य में प्रयोग कीजिए:
(i) फूला न समाना
(i) तिलिस्म टूटना।
उत्तर:
(i) फूला न समाना।
अर्थ – अत्यधिक प्रसन्न होना
वाक्य: परीक्षा में अच्छे अंकों से पास होने पर अशोक फूला न समाया।

(ii) तिलिस्म टूटना।
अर्थ: करामात का भेद खुल जाना
वाक्य: ढोंगी साधु की सच्चाई प्रकट होते ही उसका तिलिस्म टूट गया।

प्रश्न 2.
अधोरेखांकित वाक्यांश के लिए उचित मुहावरे का चयन करके वाक्य फिर से लिखिए: (एकटक देखना, दम भरना, गले मिलना)
(i) दर्शनार्थी मंदिर में देवी जी की मूर्ति को लगातार देख रहे थे।
(ii) किसी काम को करने का दावा करना और उसे कर दिखाना, दोनों में बड़ा अंतर है।
उत्तर:
(i) दर्शनार्थी मंदिर में देवी जी की मूर्ति को एकटक देख रहे थे।
(ii) किसी काम को करने का दम भरना और उसे कर दिखाना, दोनों में बड़ा अंतर है।

7. कारक
निम्नलिखित वाक्यों में प्रयुक्त कारक पहचानकर उसका भेद लिखिए:
(i) नेत्रहीनों के चमत्कार हमने बहुत देखे हैं।
(ii) लिखने से पहले नागर जी ने पढ़ना शुरू किया था।
उत्तर:
(i) नेत्रहीनों के – संबंध कारक।
(ii) नागर जी ने – कर्ता कारक।

8. विरामचिह्न:
निम्नलिखित वाक्यों में यथास्थान उचित विरामचिह्नों का
प्रयोग करके वाक्य फिर से लिखिए:
(i) नहीं कोई आदर्श नहीं
(ii) यहाँ कश्मीरी लोगों को छोड़कर कोई आता जाता नहीं था
उत्तर:
(i) नहीं, कोई आदर्श नहीं।
(ii) यहाँ कश्मीरी लोगों को छोड़कर कोई आता-जाता नहीं था।

9. काल परिवर्तन:
निम्नलिखित वाक्यों का सूचना के अनुसार काल परिवर्तन लिखिए:
(i) नागर जी, आपने भ्रमण तो काफी किया है। (पूर्ण भूतकाल)
(ii) मेरे पास बहुत पत्र आते हैं। (अपूर्ण वर्तमानकाल)
उत्तर:
(i) नागर जी, आपने भ्रमण तो काफी किया था।
(ii) मेरे पास बहुत पत्र आ रहे हैं।

10. वाक्य भेद:

प्रश्न 1.
निम्नलिखित वाक्यों का रचना के आधार पर भेद पहचानकर लिखिए:
(i) लिखने के पहले मैंने पढ़ना शुरू किया था।
(ii) पत्रों का संग्रह बहुत है, लेकिन यह व्यवस्थित नहीं है।
उत्तर:
(i) सरल वाक्य
(ii) संयुक्त वाक्य।

प्रश्न 2.
निम्नलिखित वाक्यों का अर्थ के आधार पर दी गई सूचना के अनुसार वाक्य परिवर्तन कीजिए:
(i) नागर जी के पिता जी सरकारी कर्मचारी थे। (निषेधवाचक वाक्य)
(ii) नागर जी ने नेहरू जी की माता जी के पास रोज जाते थे। (प्रश्नवाचक वाक्य)
उत्तर:
(i) नागर जी के पिता जी सरकारी कर्मचारी नहीं थे।
(ii) क्या नागर जी नेहरू जी की माता जी के पास रोज जाते थे?

11. वाक्य शुद्धिकरण:

निम्नलिखित वाक्य शुद्ध करके फिर से लिखिए:
(i) नेत्रहीनों के भविष्यवाणियाँ कभी-कभी. सच होते हैं।
(ii) आपने कभी आपके लिखने की सार्थकता की परख किया है।
उत्तर:
(i) नेत्रहीनों की भविष्यवाणियाँ कभी-कभी सच होती हैं।
(ii) आपने कभी अपने लिखने की सार्थकता की परख की है।

भाषा बिंदु

(3) निम्नलिखित वाक्यों के रिक्त स्थानों की पूर्ति उचित कारक चिह्नों से कीजिए तथा संबंधित कारक और कारक चिह्न तालिका में वाक्य के सामने लिखिए:

उपक्रम/कृति/परियोजना

श्रवणीय
किसी बुजुर्ग से स्वतंत्रतापूर्व भारत की विस्तृत जानकारी सुनिए और मित्रों को सुनाइए।

पठनीय
प्रसिद्ध व्यक्तियों के भाषण पढ़िए और चर्चा कीजिए।

लेखनीय
किसी खिलाड़ी का साक्षात्कार लेने हेतु प्रश्नों की सूची बनाइए।
उत्तर:

• आपको इस खेल में रुचि कैसे हुई?
• आपने इसे सीखने के लिए क्या-क्या किया?
• क्या आपने इसके लिए विशेष प्रशिक्षण लिया? किससे? इससे आपको क्या लाभ हुआ?
• क्या आपने किसी प्रतियोगिता में भाग लिया है?
• क्या कभी कोई पुरस्कार, प्रशंसा मिला/मिली है?
• आपका लक्ष्य क्या है?
• आप अपना आदर्श किसे मानते हैं?
• आगे चलकर आपकी क्या योजनाएँ है?
• क्या आप अपने इस प्रयास से संतुष्ट हैं?
• आप इस खेल से जुड़े खिलाड़ियों को क्या संदेश देना चाहते हैं?

संभाषणिय
‘आज के समय में पत्र लेखन की सार्थकता’ पर अपने विचार व्यक्त कीजिए।

जब तक जिंदा रहूँ, लिखता रहूँ Summary in Hindi

विषय-प्रवेश : साक्षात्कार साहित्य की एक महत्त्वपूर्ण विधा है। साक्षात्कार में प्रश्न उत्तर के माध्यम से किसी व्यक्ति से साक्षात्कारकर्ता उसके कार्यों एवं जीवन के विविध पक्षों के बारे में समुचित जानकारी प्राप्त करता है। साक्षात्कार में व्यक्ति के बारे में हर प्रकार की जानकारी आईने में दिखाई देने वाली तस्वीर की भाँति झलकने लगती है। __प्रस्तुत साक्षात्कार में विश्वनाथ प्रसाद तिवारी ने प्रसिद्ध लेखक अमृतलाल नागर से उनके साहित्य-सृजन, साहित्य, उनकी लेखन प्रक्रिया, उनके समकालीन साहित्यकारों, तत्कालीन राजनैतिक एवं सामाजिक परिस्थितियों तथा उनकी कुछ प्रमुख कृतियों के बारे में अनेक |. प्रश्न पूछे हैं और उन्होंने उनका बेबाक उत्तर दिया है।