Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 5 युग्ममाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 5 युग्ममाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कनकपरीक्षा कथं भवति?
उत्तरम् :
निघर्षणच्छेदनतापताडनैः एतै: चतुर्भिः प्रकारैः कनकपरीक्षा भवति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

प्रश्न आ.
पुरुषपरीक्षा कथं भवति?
उत्तरम् :
पुरुषपरीक्षा श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा (इति) चतुर्भिः प्रकारैः भवति।

2. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न अ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 1
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 2

प्रश्न आ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 3
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 4

श्लोक: 2.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
अल्पधी: कुत्र श्लाघ्यः भवति?
उत्तरम् :
यत्र विद्वज्जन: न अस्ति, तत्र अल्पधी: अपि श्लाघ्यः भवति।

प्रश्न आ.
एरण्डः कुत्र द्रुमायते?
उत्तरम् :
निरस्तपादपे देशे एरण्ड: द्रुमायते।

2. सन्धि-विग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
श्लाघ्यस्तत्र
उत्तरम् :
श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि – श्लाघ्य: + तत्र + अल्पवी: + अपि।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

प्रश्न आ.
अल्पधीरपि ।
उत्तरम् :
अल्पधी: – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः

श्लोक: 3.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
आगतं भयं वीक्ष्य नरः किं कुर्यात् ?
उत्तरम् :
आगतं भयं वीक्ष्य नरः यथोचितं कुर्यात्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
भयाद्धि ।
उत्तरम् :
भयाद्धि – भयात् +हि।

श्लोक: 4.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत

प्रश्न अ.
क: बहु भाषते?
उत्तरम् :
अधम: बहु भाषते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
स्यादधमः ।
उत्तरम् :
स्यादधमो बहु – स्यात् + अथमः + बहु।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोक: 5.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
कर्षक: कीदृशं फलं लभते?
उत्तरम् :
कर्षक: क्षेत्रम् आसाद्य यादृशं बीजं वपते तादृशं फलं लभते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
क्षेत्रमासाद्य
उत्तरम् :
क्षेत्रमासाद्य – क्षेत्रम् + आसाद्य।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

प्रश्न आ.
वाऽपि ।
उत्तरम् :
वाऽपि . वा + अपि।

1. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कनकम्, विद्वान्, पादपः, अधमः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कनकम्, विद्वान्, पादपः, अधमः
उत्तरम् :

  • कनकम् – स्वर्णम्, सुवर्णम्, कनकम्, हिरण्यम, हेम, हाटकम्।
  • विद्वज्जनः – विद्वान, प्राज्ञः।
  • पादपः – वृक्षः, महीरुहः, शाखी, विटपी, तरुः।
  • अधमः – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

2. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
गुणः, विद्वान्, उत्तमः, सुकृतम् ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
गुणः, विद्वान्, उत्तमः, सुकृतम् ।
उत्तरम् :

  • गुणः × दुर्गुणः, अवगुणः, दोषः ।
  • विद्वज्जनः / विद्वान् × मूर्खजनः, अज्ञः।
  • उत्तमः × अनुत्तमः / अधमः।
  • सुकृतम् × दुष्कृतम्।

3. समानार्थकशब्दानां मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दानां मेलनं कुरुत।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 5
उत्तरम् :

सुवर्णम्हेम
उत्तमःश्रेष्ठः
अवलिप्तम्व्याप्तम्
ध्वनिःशब्दः

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

4. अमरकोषात् योग्यं समानार्थक शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
चतुर्भिः कनकं परीक्ष्यते ।।

प्रश्न आ.
कर्षक: बीजं वपते ।

प्रश्न इ.
यत्र एकः अपि पादप: नास्ति तत्र एरण्डः द्रुमायते ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

5. चतुर्थपदं लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. मनः – चेतः :: अवगतम् – …………………
आ. बुधजन: – ज्ञानी :: मूर्ख: – ………………….
इ) नरः – मनुष्यः :: उचितम् – …………………
ई) वीक्ष्य – दृष्टा :: भयम् – ………………….
उत्तरम् :
अ. मनः – अन्त: करणम्, चेतः, चित्तम्।
आ. मूर्खः – मूढः
इ. उचितम् – योग्यम, युक्तम्।
ई. भयम् – भीतिः।

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 5 युग्ममाला Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।

प्रश्न 1.
मनुष्यस्य मदः कदा व्यपगतः?
उत्तरम् :
बदा मनुष्येण बुधजनसकाशात् किन्नित् किञ्जित् अवगतम् तदा सः आत्मानं मूर्खम् अमन्यत तदनन्तरं तस्य मदः व्यपगतः ।

प्रश्न 2.
मनुष्यस्य मदः कथं व्यपगतः?
उत्तरम् :
मनुष्यस्य मद: ज्वर: इव व्यपगतः।

प्रश्न 3.
कदा पर्यन्तं भयात् भेतव्यम्?
उत्तरम् :
यावत् भयम् अनागतं तावत् भयात् भेतव्यम्।

प्रश्न 4.
उत्तमः कीदृशः न स्यात्?
उत्तरम् :
उत्तम: अतिवक्ता न स्यात्।

प्रश्न 5.
सुवर्णे ध्वनिः प्रजायते वा न?
उत्तरम् :
सुवर्णे ध्वनि: न प्रजायते।

प्रश्न 6.
मनुष्यः स्वकर्मणः कीदृशं फलं लभते ?
उत्तरम् :
मनुष्यः सुकृतस्य इष्ट दुष्कृतस्य अनिष्टं फलं लभते।

पृथक्करणम् :

विशेषण – विशेष्य सम्बन्धः ।

विशेषणम्विशेष्यम्
श्लाध्यअल्पधी:
आगतम्भयम्
अनागतम्भयम्

पृथक्करणम्।

जालरेखाचित्रं पुरयत।

1.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 6

2.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 7

3.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 8
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 9

4.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 10

सन्धिविग्रहः

  • किशिविजि बुधजनसकाशादवगतम् – किञ्जित् + किञ्जित् + बुधजनसकाशात् + अवगतम्।
  • मूखोऽस्मीति – मूर्खः + अस्मि + इति ।
  • विद्वज्जनो नास्ति – विद्वज्जनः + न + अस्ति।
  • एरण्डोऽपि – एरण्ड:+ अपि।
  • भयमनागतम् – भयम् + अनागतम्।
  • उत्तमो नातिवक्ता – उत्तम: + न + अतिवक्ता।
  • ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये – ध्वनिः + तादृक् + यादृक् + कांस्ये।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

समासा:

समस्तपदम्अर्थ:समसाविग्रहःसमासनाम
निघर्षणच्छेदनतापताडनैःby rubbing, cutting, heating and hammeringनिघर्षणं च छेदनं च तापं च ताडनं च,तेः।इतरेतर द्वन्द्व समास
किञ्चिज्ज्ञःknows littleकिञ्चित् जानाति इति।उपपद तत्पुरुष समास
अनागतम्not arrivedन आगतम्।नञ् तत्पुरुष समास
अल्पधी:one who has dull intellectअल्पा धी: यस्य सः।बहुव्रीहि समास
यथोचितम् according to proper (deed)उचितम् अनुसत्य।अव्ययीभाव समास
पादपःone who drinks with feetपादैः पिबति इति।उपपद-तत्पुरुषः समासः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दान् लिखत।

  1. पुरुषः – नरः, मानवः, मनुजः, मनुष्यः, मानुष: मर्त्यः ।
  2. कर्षक: – कृषकः, क्षेत्राजीवः, कृषिकः, कृषीवलः।
  3. श्रुतेन – ज्ञानेन, विद्यया।
  4. श्लाघ्यः – प्रशंसनीयः, स्तुत्यः।
  5. अल्पधी: – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः ।
  6. द्विपः – गजः, दन्ती, हस्ती।
  7. मदान्धः – मदोन्मत्तः।
  8. सकाशात् – समीपम्।
  9. मदः – वृथाभिमानः, आटोपः।
  10. वीक्ष्य – अवलोक्य, दृष्ट्वा, विलोक्य।
  11. बहु – भूरि, विपुलम्।
  12. ध्वनिः – रवः, नादः, शब्दः।
  13. अवलिप्तम् – व्याप्तम्।
  14. उत्तमः – श्रेष्ठः ।
  15. अवगतम् – अधीतम् ।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत।

  1. श्लाघ्यः × निन्दनीयः।
  2. अल्पधीः × विचक्षणः।
  3. आगतम् × अनागतम्।
  4. उचितम् × अनुचितम्।
  5. बहु × अल्पम्, स्वल्पम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

युग्ममाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृत साहित्यात अनेक शब्दयुग्मे (शब्दांच्या जोड्या). उदाहरणार्थ – यदा – तदा, यावत् – तावत्, यत्र – तत्र, इ. आढळतात. वाक्य व श्लोकांमध्ये अशी शब्दयुग्मे वापरल्यास वाक्यांचे व श्लोकांचे सौंदर्य वाढते. जसे- यथा राजा तथा प्रजा। युग्ममाला हा अशा श्लोकांचा संग्रह आहे की जेथे श्लोकाचा अर्थ पूर्ण करण्याकरिता तसेच त्याचे भाषिक सौंदर्य वाढविण्यासाठी शब्दयुग्मांचा वापर केलेला दिसून येतो.

शब्दयुग्म, pair of words are noticeable in Sanskrit literature. For example : यदा- तदा, यावत् – तावत, यत्र-तत्र,etc. The usage of such pair of words (शब्दयुग्म) in sentences or in verses increases its beauty eg: यथा राजा तथा प्रजा। युग्ममाला is a collation of those verses wherein शब्दयुग्म is used to complete the meaning of the verse as well as to enhance its linguistic beauty.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोकः 1

यथा चतुर्भि: कनक परीक्ष्यते निघर्षणच्छेदनतापताडनैः। (वृत्तम् – वंशस्थम्)
तथा चतुर्भिः पुरुषः परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा ।।1।। (वद्धचाणक्यशतकात्)

अन्वय:- यथा कनक निघर्षण – छेदन – ताप – ताडनैः (इति) चतुर्भिः परीक्ष्यते, तथा पुरुषः श्रुतेन, शीलेन, गुणेन, कर्मणा (इति) चतुर्भिः परीक्ष्यते।

अनुवाद:

ज्याप्रमाणे सोन्याची परीक्षा (पारख) घासणे, छेदन करणे (तोडणे), तापविणे व (हातोडीने) ठोकणे, (या) चार प्रकारांनी होते. त्याप्रमाणे, ज्ञान, चारित्र्य, सद्गुण व कर्म या चार प्रकारांनी मनुष्याची परीक्षा होते. स्पष्टीकरण – सोन्याची चकाकी तपासण्याकरिता त्याला घासावे लागते, ते काळे पडते का हे पाहण्याकरिता त्याला तापवावे लागते, त्याचा चिवटपणा पाहण्याकरिता त्याला तोडावे लागते व हातोड्याने ठोकून त्याचा मऊपणा हा गुण कसाला लागतो. थोडक्यात, सोन्याची शुद्धता सिद्ध करण्यासाठी त्याला चार कसोट्या लावतात. त्याप्रमाणे मनुष्य ज्ञानी, सदाचरणी व गुणी राहून त्याचा चांगुलपणा सिद्ध करतो.

Just as the gold is tested by four tests – rubbing, cutting, heating, (and) hammering, similarly, a man is tested by four (dimensions) knowledge, character, virtues (and) deeds. Explanation – The gold is scratched to check its shine. It is cut to see elasticity. It is heated to check whether it turns black and its softness can be examined by striking with the hammer. In brief, the gold has to undergo four tests to prove its purity. Likewise, a man proves his goodness by being knowledgeable, (righteous, and virtuous.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोकः 2

यत्र विद्वज्जनो नास्ति श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि। (वृत्तम् – अनुष्टप)
निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते ।।2।। (सङ्ग्रहात्।)

अन्वयः- यत्र विद्वज्जनः न अस्ति, तत्र अल्पधी: अपि श्लाघ्यः (भवति)। (यथा) निरस्तपादपे देशे एरण्डः अपि दुमायते।

अनुवादः

जेथे विद्वान नसतो तेथे अल्पबुद्धीचा माणूसही प्रशंसनीय ठरतो. (स्तुतीस पात्र ठरतो.) वृक्षहीन (वैराण) प्रदेशात एरंडही वृक्ष होतो (ठरतो.)

स्पष्टीकरण-दबळया समहावर अंकुश ठवणान्या लाकाना उप्पसून वरील श्लोकाची रचना केली आहे. अल्प क्षमता असलेल्या लोकांच्या समूहामध्ये किचित अधिकतर क्षमता असलेलाही स्तुतीस पात्र ठरतो.।

(In a place) where there is no learned one, even a dull-witted person becomes praiseworthy. In a place where there is no vegetation, even a castor – plant becomes a tree.

Explanation – The poet takes a dig at people that are in power in a weak setup. When everyone around is of mediocre capacity, one with every few accolades becomes the hero.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोकः 3

यदा किजिज्ञोऽहं द्विप इव मदान्धः समभवं
तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदलिप्तं मम ममः।
यदा किजिकिशिद् बुधजनसकाशादवगतं (वृत्तम् – शिखरिणी)
तदा मूर्योऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः ।।3।। (नीतिशतकात)

अन्वय:- यदा अहं किजिजः (रादा) (अहं) द्विपः इव मदान्धः समभवम् । तदा मम मनः ‘सर्वज्ञ: अस्मि’ इति अवलिप्तम् अभवत्। यदा बुधजनसकाशात् किंचित् किक्षित् अवगतम् तदा (अह) मूर्खः अस्मि (इति ज्ञात्वा) में मद; ज्वर: इव व्यपगतः।

अनुवादः

जेव्हा मला थोडेसे ज्ञान प्राप्त झाले, तेव्हा मदाने आंधळा झालेल्या हत्तीसारखा मी (आंधळा) झालो आणि माझे मन ‘मी सर्वज्ञ आहे’ या कल्पनेने वेढले गेले. (पण) जेव्हा ज्ञानी माणसांकडून मला थोडे थोडे कळू लागले, तेव्हा मी मूर्ख आहे’ असे मला जाणवले व तापाप्रमाणे माझा गर्व नाहीसा झाला (उतरला.)
स्पष्टीकरण – स्वत:च्या ज्ञानाचा कधीही गर्व बाळगू नये कारण ज्ञानी माणसांच्या सहवासाने अल्पज्ञानात भर पडते.

When I had scanty knowledge, I was blinded with pride, like and elephant (in a rut) (and) my mind got conceited thinking that I know everything. (But) When I began to acquire knowledge, little by little, from the learned, I learned that ‘I am a fool and my (false) pride disappeared like fever.

Explanation – Never be proud of little knowledge as it continues to upgrade when one comes into contact with a more knowledgeable person.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोकः 4

तावद् भवाद्धि भेतव्यं यावद्भयमनागतम्। (वृत्तम् – अनुष्टप)
आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः कुर्याद् यथोचितम् ।।4।। (पञ्चतन्त्रात्)

अन्वय:- यावत् भयम् अनागतं तावत् हि भयात् भेतव्यम्। (तथापि) आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः यथोचितं कुर्यात्।

अनुवादः

जोपर्यंत भयाने (माणसाला) ग्रासले नाही (संकटात पकडले नाही) तोपर्यंत (माणसाने) भयाला घाबरावे. (परंतु) भयाला आलेले पाहून मनुष्याने जे योग्य आहे तेच आचरावे

(योग्य ते करावे.) As long as fear has not arrived (a person is not caught in the calamity) till then one should be scared of fear. (But) Having seen fear approaching, a man should do what is proper/right.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोकः 5

उत्तमो नातिवक्ता स्यादधमो बहु भाषते।
सुवर्णे न ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये प्रजायते ।।5।। (वृत्तम् – अनुष्टुप)

अन्वयः- उत्तमः अतिवक्ता न स्यात्, अधम: बहु भाषते। यादृक् कांस्ये (ध्वनिः) प्रजायते तादृक् सुवर्णे ध्वनिः न (प्रजायते)।

अनुवादः

उत्तम व्यक्ती फार बोलत नाही (वायफळ गोष्टींमध्ये सहभाग घेत नाही) (बुद्धीने व ज्ञानाने) सामान्य लोक खूप बडबड करतात. ज्याप्रमाणे, काश्याच्या भांड्याचा आवाज होतो तसा सोन्याचा होत नाही.
स्पष्टीकरण: ज्ञानी माणसे वायफळ बोलत नाहीत; ज्यांचे ज्ञान अल्प आहे, अशी माणसे नेहमी बडबड करत राहतात.

An excellent person does not talk much (does not indulge in loose talks), inferior person talks much (unnecessarily). Just as gold (best and expensive metal) does not produce (loud) sound like bronze (base metal) makes.
Explanation: Knowledgeable people do not indulge in unnecessary and loose talk, whereas those who have less knowledge always chatter.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोकः 6

यादृशं वपते बीज क्षेत्रमासाद्य कर्षकः।
सुकृते दुष्कृते वाऽपि तादृशं लभते फलम् ।।6।। (वृत्तम् – अनुष्टुप्)

अन्वय:- कर्षक: क्षेत्रम् आसाद्य यादृशं बीजं वपते (तादृशं फलं लभते)। (तथैव मनुष्यः) सुकृते वा दुष्कृते वा अपि तादृश (इष्टम् अनिष्ट वा) फलं लभते।

अनुवादः

शेतकरी शेतात जाऊन ज्या त-हेचे बीज पेरतो, त्या तमेचे फळ त्याला मिळते. कृती चांगली वा वाईट (जशी असेल) त्यानुसार मनुष्यास त्याचे फळ मिळते. (चांगल्या कृतीचे आनंददायी तर वाईट कृतीचे क्लेशकारक फळ मिळते.) स्पष्टीकरण – पेरावे तसे उगवते.

Just as the farmer obtains the fruit based on what he sows, (similarly, a man) acquires a fruit in good or bad deeds. (through pleasurable and painful experiences.)
Explanation – As you sow, so shall you reap.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

शब्दार्थाः

  1. निघर्षण – rubbing – घर्षण
  2. छेदन – cutting – तोडणे
  3. ताप – heating – तापवणे
  4. कनकम् – gold – सोने
  5. शीलेन – by character – चारित्र्याने
  6. गुणेन – by virtues – गुणांनी
  7. कर्मणा – by deeds – कर्माने
  8. श्रुतेन – by learning/ knowledge – ज्ञानाने
  9. ताडनैः – by hammering – ठोकून
  10. चतुर्भिः – by four (ways) – चार (प्रकारे)
  11. परीक्ष्यते – is tested – तपासले जाते
  12. यथा – तथा – just as – similarly – ज्याप्रमाणे – त्याप्रमाणे
  13. विद्वज्जनः – learned – विद्वान
  14. श्लाघ्यः – praiseworthy – स्तुतीस पात्र/प्रशंसनीय
  15. एरण्ड : – castor plant – एरंड
  16. अल्पधी: – dull-witted person – अल्पबुद्धी असलेला
  17. निरस्तपादपे – no tree – वृक्षहीन
  18. दुमायते – becomes a tree – वृक्ष मानला जातो
  19. यत्र – तत्र – where-there – जेथे – तेथे
  20. किञ्चिज्ञ – having scanty knowledge – अल्पज्ञान असलेला
  21. मदान्धः – blinded with pride – मदाने आंधळा
  22. व्यपगतः – disappeared – नाहीसा झाला
  23. द्विपः इव – like an elephant – हतीसारखा
  24. ज्वर: इव – like fever – तापासारखा
  25. अवलिप्तम् – conceited – बेडले गेले
  26. अवगतम् – learnt – समजले
  27. बुधजनसकाशात् from learned – ज्ञानी मानसांकडून
  28. समभवम् – I became – मी झालो
  29. सर्वज्ञः अस्मि – know everything – मी सर्वज्ञ आहे
  30. यदा-तदा – when-then – जेव्हा तेव्हा
  31. भेतव्यम् – should frighten – घाबरून रहावे
  32. अनागतम् – not arrived – आले नाही
  33. वीक्ष्य – seeing carefully – काळजीपूर्वक पाहून
  34. यथोचितं – should do what is – योग्य ते करावे
  35. कुर्यात् – proper
  36. यावद्-तावद् – as long as-till then जोपर्यंत – तोपर्यंत
  37. उत्तमः – excellent
  38. अधमः – inferior
  39. कांस्य – bronze
  40. उत्तम – अधम काशे
  41. प्रजायते – is produced – निर्माण होतो
  42. यादृक् – तादृक् – just as-likewise – जसा – तसा
  43. न अतिवक्ता स्यात् – does not talk much – जास्त बोलत नाही
  44. कर्षक: – farmer – शेतकरी
  45. सुकृते – in good or bad – चांगल्या वा
  46. दुष्कृते वा – deed – वाईट कृतीमध्ये
  47. बीजं वपते – Sows seeds – धान्य पेरतो
  48. फलं लभते – obtains a fruit – फळ मिळते
  49. क्षेत्रमासाद्य – going to the fields – शेतात जाऊन
  50. यादृशम् – just as – जसे
  51. तादृशम् – likewise – तसे

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 नदीसूक्तम्

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 8 नदीसूक्तम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 नदीसूक्तम्

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 8 नदीसूक्तम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
विश्वामित्र: नद्यौ किं प्रार्थयते ?
उत्तरम् :
विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

विश्वामित्र ऋषी बियास व सतलज नद्यांच्या संगमाजवळ पोहोचले. तेव्हा त्यांनी नद्यांना आदरयुक्त शुभेच्छा दिल्या. त्यांनी नद्यांना ‘माता’ असे संबोधून त्यांना उथळ होण्याची विनंती केली. याचप्रमाणे विश्वामित्रांनी नद्यांना त्यांचे प्रवाह कमी करण्यासाठी प्रार्थना केली.

विश्वामित्र – नदी संवाद is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships river asa mother and pleases her with the assurance to take care of her and serve her.

विश्वामित्र, reached the union of Bias and Sutlej river. Then he greeted the rivers with respect. He termed rivers as mother and requested them to become shallow. He requested them to moderate the flow.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 नदीसूक्तम्

प्रश्न आ.
मानवानां जीवनं नदीनां साहाय्येन कथं समृद्धं जातम् ?
उत्तरम् :
विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

संपूर्ण पृथ्वीवर नदीजल हा पाण्याचा उपयुक्त स्रोत आहे. पुष्कळ वर्षांपासून नद्या या शेतीमध्ये शेतकऱ्यांना उपयुक्त ठरतात. केवल शेतांचीच नव्हे तर संपूर्ण पृथ्वीची पाण्यामुळे भरभराट झाली. पाण्याचा योग्य प्रकारे संचय करुन वीजनिर्मितीकरता जनित्र (जनरेटर) सुद्धा लावले गेले व मानवाचे जीवन पाण्यामुळे प्रकाशमान झाले. या प्रकारे नद्यांच्या साहाय्याने मानवी जीवन समृद्ध झाले.

विश्वामित्र – नदी संवाद is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships river as a mother and pleases her with the assurance to take care of her and serve her.

River water is a useful source. Since many years, rivers are helpful to the farmers in agriculture. Not only the fields but the earth is prospered due to rivers. River water was well-restored. Even the generator was placed for creating electricity, thus water illuminated lives of.people. In this way human lives were flourished with the assistance of rivers.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 नदीसूक्तम्

नदीसूक्तम् Summary in Marathi and English

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 नदीसूक्तम् 1

प्रस्तावना :

ऋग्वेद संस्कृत साहित्यातील अतिशय प्राचीन वेद मानला जातो. पौराणिक प्रसंग, काव्य, प्रार्थना यांनी युक्त अशा दहा मंडलांनी तो समृद्ध आहे. ऋग्वेदाच्या विविध सूक्तांतून देव, देवता व नैसर्गिक शक्ती यांचे स्तवन केलेले दिसून येते.

विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

पाण्याचा उत्तम स्रोत असलेल्या नद्यांच्या तीरावर मानवी संस्कृती विकसित होत गेली. पाण्याच्या प्राणवाहक तत्त्वामुळे, धार्मिक कार्यातील त्याच्या विनियोगामुळे व स्वच्छतेवर दिला गेलेला भर, यामुळे भारतीय संस्कृतीमध्ये पाण्याला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. यास्तव, आपण सर्वांनी नद्यांचे रक्षण करावयास हवे.

नेमका हाच विचार महोदया डॉ. मंजूषा गोखले यांनी ऋग्वेदातील नदीसूक्तावर आधारित संवादपाठात मांडला आहे.

ऋग्वेद is considered to be the most ancient perhaps the foremost literature in Sanskrit. It is comprised of ten HUSE is filled with liturgical material as well as mythological accounts, poetry and prayers.

Gods, goddesses, natural elements are praised through hymns of in a poetic form. विश्वामित्र – नदी संवाद, is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships नदी (river) as a mother and pleases her with the assurance to care and serve her.

Human civilisation expanded on the banks of the river. Indeed, water is of special significance in Indian culture for its life-sustaining properties as well as its use in rituals and because of the stress given to cleanliness.

Hence, we should take care of the rivers. This thought is appropriately brought out through the dialogue based on नदीसूक्तम् from ऋग्वेद written by respectable Dr. Manjusha Gokhale.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 नदीसूक्तम्

अनुवादः

व्यासपीठावर – कीर्तनकार कीर्तन करत आहे, श्रोतृगण ऐकण्यात तल्लीन झाला आहे.)

गंगे, यमुने, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदे, सिंधु, कावेरी (सर्व नद्यांनो) पृथ्वीवर (तुमचा) संगम होवो. (हिंदू पंचांगाप्रमाणे) ज्येष्ठ महिन्यात, शुक्लपक्षातील दशमीला गंगादशहरा उत्सवाचा प्रारंभ होतो. या उत्सवामध्ये नदीची पूजा करावी.

(टीप : पवित्र असणाऱ्या गंगानदीचे स्वर्गातून पृथ्वीवर याच दिवशी अवतरण झाले, असे मानतात. म्हणून हा दिवस गङ्गादशहरा किंवा गङ्गावतरणम् या नावाने साजरा केला जातो.) श्रोतृगण – नदीचे पूजन? नदीचे पूजन कशासाठी (करायचे)?

कीर्तनकार – खरोखर, नदी जीवन देणारी आहे. म्हणून या प्रसंगी, कृतज्ञता दर्शविण्यासाठी लोक पाण्यामध्ये दीपदान करतात. द्रोणामध्ये दिवे लावून नदीच्या पाण्यामध्ये अर्पण करतात. (पाण्यात सोडतात).

पिण्यासाठी पाणी (उपयोगात येते.) शेतीची वाढ होण्यासाठी (पाण्याचा उपयोग होतो.) वीज निर्माण करण्यासाठी (पाणी वापरले जाते.) (खरोखरच), पाणी जीवन जगण्यासाठी (महत्त्वाचे ठरते.) सजीवांसाठी नदी देवीतुल्य आहे. नदी ही मातृतुल्य आहे. यास्तव, आज सर्व प्रकारे नदीसूक्त ऐकण्याजोगे व स्मरणीय आहे.

श्रोतृगण – अहो पुराणिकवर्य, नदी आपली माता कशी म्हणता येईल? नदीचे (आपल्यावर) उपकार कसे काय?

कीर्तनकार – सज्जनहो ऐका. ही कथा फार जुनी आहे. कुशिकांचे पुत्र विश्वामित्र नावाचे एक श्रेष्ठ मुनी होते. कुटुंबासहित व गोधनासहित ते दूरवरुन आले होते. मार्ग चालत चालत ते बियास व शुतुद्री (सतलज) या नद्यांच्या संगमाजवळ पोहोचले.
(त्यानंतर विश्वामित्र प्रवेश करतो. नदीला प्रणाम करुन / नमस्कार करुन)

विश्वामित्र – मी नदीचा प्रवाह कसा पार करू? गोधनाचे कसे रक्षण करू? (दुसऱ्या तीरापर्यंत) ओलांडून जाण्यासाठी मार्गाची याचना कशी करू? नद्यांकरिता शुभेच्छांची प्रार्थना कशी करू?

नदी (बियास) – हा माणूस कोण आहे? हा कशासाठी आपल्याला वंदन करत आहे व (आपली) प्रशंसा करत आहे? आर्य, (आपले) तुमचे नाव काय आहे? आम्हांला कोवून बोलावत आहेस?

विश्वामित्र – माते, मी विश्वामित्र आहे. मी रथ व गाड्यांसहीत दूरवरून आलो आहे. आम्ही सर्व दुसऱ्या तीरावर जाण्यासाठी उत्सुक आहोत.

नदी (सतजल) – हे ब्राह्मणश्रेष्ठा, तुझी वाणी खरोखर गोड आहे. (ती)
आम्हाला आनंदित करत आहे. (आम्हांला) सांग, आम्ही तुला कसे साहाय्य करू?

विश्वामित्र – माते, माझी विनंती ऐक तू माझ्यासाठी उथळ होशील का? कृपया पाण्याचा ओघ कमी कर. ज्यामुळे आम्ही सर्व दुसऱ्या तीरावर सहज जाऊ शकतो.

नदी (बियास) – खरचं, इंद्रदेवाने मला. हा मार्ग दिला आहे. वृत्रासुराला मारुन इंद्राने(च) नदीचा प्रवाह मोकळा करुन दिला आहे. मी त्याची अवज्ञा करू शकत नाही, (अन्यथा) इंद्रदेव माझ्यावर रुष्ट होतील / रागावतील (म्हणून) हे विश्वामित्रा, मला क्षमा कर. (मी) कधीही विराम घेऊ शकत नाही.

दोन्ही नद्या – हे विश्वमित्रा, आम्ही तुझ्यासाठी थांबू शकत नाही. इंद्रदेवाच्या कार्यात अधिक्षेपही करू शकत नाही.

विश्वामित्र – हे माते, इंद्रदेवाची अवज्ञा (अपमान) नको (च) करू, आम्ही केवळ दुसऱ्या तीरावर जाण्याची इच्छा करतो. माते, कृपा कर, आम्ही सर्व तुझीच मुले आहोत. / तुझेच पुत्र आहोत. तुझे उपकार आम्ही कधीही विसरणार नाही. आम्ही असे काही करणार नाही ज्याने तुझा अवमान होईल. ही माझी प्रतिज्ञा आहे.

नदी (बियास) – काय? हा माणूस मला माते असे संबोधत आहे?

नदी (सतजल) – आई स्वत:च्या पुत्राला मदत कशी नाही करणार? हे मानवश्रेष्ठा, फारच छान. पण, तुझे वंशज जर हे वचन विसरले तर?

विश्वामित्र – नाही माते, हे शक्य नाही. (असे होणार नाही) सगळ्या नद्या सुखाने वाहू देत. सर्व लोक सुखी असू देत. (विश्वामित्र जातात).

कीर्तनकार – अशा रितीने, नद्यांना आनंदित करुन विश्वामित्र दुसऱ्या तीरावर गेला, श्रोत्यांनो, अशा प्रकारे, नद्यांनी व लोकांनी परस्परांना संतुष्ट करुन संस्कृतीचे संवर्धन केले. नदी वाहत आहे.

संस्कृती विकसित झाली आहे (आणि) नदीच्या कृपेने मानव आनंदित झाले आहेत.

शेतकरी आनंदित झाले आहेत, पृथ्वी आनंदली आहे. (ही) पृथ्वी, अन्नदात्री असून समृद्ध झाली आहे. नद्यांचे पाणी नियंत्रित केले आहे. व सेतूंनी (योग्यपणे) रोखले आहे. येथे जनित्र चालविण्यात आले आहे. (एकंदरीतच) आयुष्य प्रकाशित झाले
आहे.

श्रोत्यांनो, या रितीने नद्यांच्या साहाय्याने मानवी जीवन नद्यांच्या काठावर समृद्ध झाले आहे. आता सांगा, विश्वामित्राचे वंशज असलेले आपण सर्व मानव, आजही त्याचे वचन पाळतो का?

(On the stage, कीर्तनकार, a person is singing कीर्तन (spiritual teaching through story telling), audience is engrossed in listening to it.) 0 गङ्गा, यमुना, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदा, सिन्धु (Indus), कावेरी. May (you all) unite on the earth.

The festival of TSTARTET commences on the tenth day of the waxing moon, in the month of ज्येष्ठ (according to Hindu calendar).

The river should be worshipped on this festival. (Note: It is believed that the holy river गङ्गा descended from the heaven on the earth on this day. Thus, this day is celebrated as गङ्गावतरणम्)

Audience – Worshipping the river? Why we should worship the river?

कीर्तनकार – Indeed, the river gives (us) life. Therefore, On this occasion, people release lamps in the river to express gratitude. By lighting the small lamp in a leaf-bowl, people offer it to the river -water.

Water (can be used) for drinking. (it is used) to prosper the agriculture (It is used) to create the electricity (Indeed) the water is for (sustaining) life. The river is like goddess for living beings. The river is like mother. Hence, today by all means नदीसूक्त is worth-listening and remembering.

Audience – O great पुराणिक, How the river can be considered as our mother? How has she favoured us?

कीर्तनकार – O noble people, please listen.

Indeed this story is very old. There was a great sage named विश्वामित्र, the son of कुशिक, He had come from afar with his family and cows. Following the way, he reached the union of bias and Sutlej river. (Then enters विश्वामित्र. Saluting the river.)

विश्वामित्र – How to cross the river-flow? How to save cows? How shall I ask them a path for crossing? How shall I pray for well-being of rivers.

River (Bias) – Who is this man? Why does he salute and praise us? O noble one, What is the name of the respected one? From where are you calling us?

विश्वामित्र – Omother, I am विश्वामित्र. I have come from a far along with chariots and carts. We all are eager to go to the other bank.

River (Sutlaj) – O great brahmin, your speech is really sweet. It pleases us. Please tell, how shall we assist you?

विश्वामित्र – O mother, please listen to my request. Will you please become shallow for me? Please attenuate (moderate) the water force by which we can go to the other bank easily.

River (Bias) – Indeed, the Lord इंद्र has given me the path having killed the demon, released the flow of the river. I should not insult it, (or else) the Lord will be displeased / angry with us. (Hence), O विश्वामित्र, forgive me. There can’t be cessation ever.

Both rivers – O विश्वामित्र, We can’t stop for you. We can’t interfere in the Lord’s task.

विश्वामित्र – O mother, please do not disregard the Lord Indra’s words. We just wish to go to the other bank. O mother, please favour me. We all are your sons. We shall never forget your favour. We will not behave (wrong) due to which you will be discredited. This (indeed) is my pledge.

River (Bias) – What? Does this man call me mother?

River (Sutlej) – How would a mother not help her child? O, great man, very good. But what if your descendants forget this promise?

विश्वामित्र – No mother. This is not possible. (This won’t happen) may all rivers flow happily? May all people be happy. (विश्वामित्र exits).

कीर्तनकार – In this way, विश्वामित्र, pleasing both rivers went to the other bank. O listeners, In this way, rivers and people having gratified each other, expanded the culture. The river flows, The culture is developed and People are risen up (advanced) due to favour of the river.

Farmers are happy, The earth is delighted. The earth is independent in terms of food grains (because of fertility) and bountiful. The river water is obstructed and controlled by bridges. The generator is placed here (and) the life is gleaned.

O listeners, In this way, with the help of rivers itself, human life has prospered. Now tell (me), Do we all, the descendants of (विश्वामित्र) keep his promise even today?

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 नदीसूक्तम्

शब्दार्थाः

  • श्रोतृवृन्दः – audience – श्रोतृगण
  • सङ्गमः – union – संगम
  • जलौघः – water flow – पाण्याचा ओघ
  • वज्रहस्त: – Lord Indra – इंद्रदेव
  • विराम: – stop/halt – थांबा
  • मर्त्यः – man – मनुष्य
  • लङ्घनीयः – fit to cross – ओलांडण्यायोग्य
  • याचितव्यः – worthy to be asked for – याचना करण्यायोग्य
  • प्रदत्तवान् – has given – दिला आहे
  • विमुक्तवान् – released – मुक्त केला आहे
  • आक्रामन् – crossing – ओलांडून जाणारा
  • अभ्यर्थना – request – विनंती
  • गाधा – shallow – उथळ
  • अवज्ञा – disregard – अपमान
  • प्रफुल्लिता – shines – सुंदर दिसत आहे
  • कृतज्ञता – gratitude – कृतज्ञता
  • जीवनदायिनी – giver of life – जीवन देणारी
  • जनित्रम् – generator – जनित्र
  • श्रवणीयम् – worth listening – ऐकण्याजोगे
  • आर्या: – good people – सृजन
  • वंशजा: – descendants – वंशज
  • अधिक्षेपम् – insult – अवमान
  • शकटैः – with carts – गाड्यांसहित
  • रङ्गमछे – on the stage – रंगमंचावर
  • पर्वणि – on the festival – उत्सवसमयी
  • विप्रवर – O great brahmin – हे ब्राह्मणश्रेष्ठा
  • स्तौति – praises – स्तुती करतो
  • आह्वयति – approaches – बोलावतो
  • रजयति – pleases – आनंदित करतो/ते
  • स्वल्पीभवतु – may attenuate – कमी होवो
  • प्रसीद – please do favour – कृपा करा
  • हत्वा – having killed – मारून
  • प्रीणयित्वा – gratifying – संतुष्ट करुन
  • इत्थम् – in this manner – अशा रितीने
  • प्राशनार्थम् – for drinking – पिण्यासाठी
  • विद्युनिर्माणथम् – for generating electricity – वीज निर्माण करण्यासाठी
  • सन्निधिं कुरु – may unite – संगम होवो
  • अपि वचनम् – do we keep a – आपण वचन
  • अनुसरामः – promise? – पाळतो का?

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 4 स एव परमाणुः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 4 स एव परमाणुः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
अर्णवः पाकगृहात् किम् आनयति?
उत्तरम्‌ :‌
अर्णवः पाकगृहात् मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनयति।

प्रश्न आ.
कः परमाणुः?
उत्तरम्‌ :‌
द्रव्यस्य अन्तिम : घटक : मूलं तत्त्वं च परमाणुः ।

प्रश्न इ.
परमाणुसिद्धान्तः केन महर्षिणा कथितः?
उत्तरम्‌ :‌
परमाणुसिद्धान्त: कणादमहर्षिणा कथितः ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

प्रश्न ई.
महर्षिणा कणादेन परमाणुविषये किं प्रतिपादितम् ?
उत्तरम्‌ :‌
महर्षिणा कणादेन परमाणुविषये प्रतिपादितं यत् परमाणुः अतीन्द्रियः, सूक्ष्मः, निरवयवः, नित्यः, स्वयं व्यावर्तकः च ।

प्रश्न उ.
महर्षेः कणादस्य मतानुसारं परमाणोः व्याख्या का?
उत्तरम्‌ :‌
जालसूर्यमरीचिस्थं यत् सूक्ष्म रजः दृश्यते तस्य षष्ठतमः भाग: स: परमाणु: उच्यते इति परमाणो: व्याख्या महर्षे: कपादस्य।

2. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कुसुमम्, विश्वम्, पिता, नामधेयम्, सूर्यः ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कुसुमम्, विश्वम्, पिता, नामधेयम्, सूर्यः ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

3. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
महर्षिः कणादः परमाणुविषये किं प्रतिपादितवान् ?
उत्तरम्‌ :‌

भारतीय ऋषि व तत्वज्ञ कणाद यांनी परमाणूचा सिद्धांत मांडला. त्यानुसार, परमाणू हा द्रव्याचा अंतिम घटक आहे. व त्यामागील मूलतत्त्व आहे. परमाणू हे द्रव्याचे मूळ कारण आहे. परमाणूच्या स्वरूपाविषयी सांगताना कणाद पुढील स्पष्टीकरण देतात – परमाणू हा इंद्रियांना अगोचर, अतिशय सूक्ष्म, अवयवहीन, नित्य व स्वत:भोवती भ्रमणशील असा आहे.

थोडक्यात, कणाद ऋषी परमाणूचा सिद्धांत स्पष्ट करतात व विश्वाचे अस्तित्व टिकवून ठेवणाऱ्या प्रत्येक द्रव्यामागे ‘परमाणू हेच कारण असल्याचे मानतात.

The theory of atoms was formulated by an Indian sage and philosopher कणाद, Sage कणाद considered the last element of a substance and the basic principle as परमाणु, an atom. परमाणु is the chief cause of the substance. Sage कणाद further explained that परमाणु is inaccessible to the senses, very small (microscopic), formless, eternal and self-revolving.

In brief, sage कणाद believed in the theory of परमाणु and accepted it to be the cause of each substance, because of which the world exists.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

प्रश्न आ.
‘तण्डुलान् आनय’ इति पिता अर्णवं किमर्थम् आदिष्टवान् ?
उत्तरम्‌ :‌

स एव परमाणु:’ या पाठातील अर्णव व त्याच्या वडिलांच्या संभाषणाद्वारे परमाणूची संकल्पना स्पष्ट होते. एकदा अर्णव त्याच्या बागेतून जास्वंदाचे फूल आणतो. फुलातील परागकण बघत असताना अर्णवचे वडील त्याला सूक्ष्मदर्शिकेमधून ते कण पाहण्याचा सल्ला देतात. परागकणांतील इतर घटकही सूक्ष्मदर्शिकेतून सहज दिसल्यावर अर्णवला आश्चर्य वाटते.

तेव्हा त्याचे वडील ‘स एव त्याला विचारतात की ज्याप्रमाणे आपण सूक्ष्मदर्शिकतून परागकण पाहू शकतो, तसेच परमाणू सुद्धा पाहता येतो का? यानंतर अर्णव त्याच्या वडिलांना परमाणूबद्दल विचारतो. त्याच्या शंकेचे निरसन करण्यासाठी अर्णवचे वडील त्याला मूठभर तांदूळ आणावयास सांगतात.

त्यातील एक तांदळाचा दाणा जितका विभागला जाऊ शकतो, तितके त्याचे विभाजन करण्यास सांगतात. पुढे ‘परमाणू’ बद्दल स्पष्टीकरण देताना ते सांगतात की तांदूळ एका मर्यादपर्यंतच तोडला जाऊ शकतो, त्या विभाजनानंतर जो सूक्ष्म कण राहतो, तो म्हणजे परमाणू. अशा प्रकारे, तांदळाच्या उदाहरणाद्वारे अर्णवचे वडील त्याला परमाणूबद्दल योग्य ते ज्ञान देतात.

‘स एव परमाणुः’ reveals the philosophy behind the concept of परमाणु through the conversation between अर्णव and his father.

Once अर्णव brought a hibiscus-flower from his garden. He was observing its pollengrains, then his father advised him to observe it through microscope. was amazed to see the pollen-grain with its elements. After a while, father asked him, can we see परमाणू like pollen-grains through microscope? अर्णव questioned his father about 40. To answer his question, aura’s father instructed him to bring handful of rice-grains.

Later, father told अर्णव to break it till its last part. Father explained that just as rice. grains will be powdered if divided further likewise an atom is that part of the substance which can’t be obtained by division In this way, with the help of rice-grains example ama’s father aptly explains the concept of परमाणू.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

4. विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |
सत्यम्, अन्तिमः, अनित्यः, लघुः, सूक्ष्मः, (आद्यः, गुरुः, नित्यः, असत्यम्, स्थूल:)

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |
सत्यम्, अन्तिमः, अनित्यः, लघुः, सूक्ष्मः, (आद्यः, गुरुः, नित्यः, असत्यम्, स्थूल:)
उत्तरम्‌ :‌

  • सत्यम् × असत्यम्, अनृतम्।
  • अन्तिमः × आद्यः।
  • अनित्यः × नित्यः।
  • लघुः × बृहत्, स्थूलः।
  • सूक्ष्मः × स्थूलः।

5. उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. एतद् विश्वं ………… निर्मितम् । (तण्डुलै:/अणुभिः)
आ. …………… द्रव्यस्य मूलकारणम् । (परमाणुः/विज्ञानं) ।
इ. रजसः ……….. भागः परमाणुः । (षष्ठतमः/शततमः)
उत्तरम्‌ :‌
अ. अणुभिः
आ. परमाणुः
इ. षष्ठतम

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

6. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः 1
उत्तरम्‌ :‌
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः 2

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

  1. अर्णवः उद्यानात् ……………. गृहीत्वा प्रविशति। (कमलम् / जपाकुसुमम्)
  2. जपाकुसुमस्य परागकणाः …………. आसन्। (सूक्ष्माः / स्थूला:)
  3. सूक्ष्मकणेषु तस्य …………. दृश्यन्ते। (अङ्गानि/गात्राणि)
  4. अर्णव: मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् ……….. आनयति। (उद्यानत: / महानसत:)
  5. अणुभ्यः …………….. परमाणवः । (सूक्ष्मतराः / स्थूलतराः)

उत्तरम् :

  1. जपाकुसुमम्
  2. सूक्ष्मा:
  3. अगानि
  4. महानसतः
  5. सूक्ष्मतरा:

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

प्रश्न 2.
पिता अर्णवाय स्वमहाविद्यालयम् आगन्तुं कथयति यतः …..।
(अ) पितु: महाविद्यालये कणादविषयकानि पुस्तकानि सन्ति।
(ब) पितुः महाविद्यालये स्नेह – सम्मेलनम् अस्ति।
उत्तरम् :
पितुः महाविद्यालये कणादविषयकानि पुस्तकानि सन्ति।

कः कं वदति?

प्रश्न 1.
1. अस्माकम् उद्यानात् जपाकुसुमम् आनीतम् मया।
2. किं दृष्टं त्वया?
उत्तरम् :
1. अर्णवः पितरं वदति।
2. पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 2.
मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् महानसतः आनय।
उत्तरम् :
पिता अर्णवं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

प्रश्न 3.
कियान् लघुः अस्ति एषः।
उत्तरम् :
अर्णव : पितरं वदति।

प्रश्न 4.
अयं खलु कणादमहर्षेः सिद्धान्तः।
उत्तरम् :
पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 5.
वयं तु केवलं महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः।
उत्तरम् :
अर्णवः पितरं वदति।

पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सूक्ष्मेक्षिका कुत्र वर्तते?
उत्तरम् :
अर्णवस्य पितु: पार्श्वे उत्पीठिकायां सूक्ष्मेक्षिका वर्तते।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

प्रश्न 2.
अर्णवेन कुत: जपाकुसुमम् आनीतम्?
उत्तरम् :
अर्णवेन तस्य उद्यानात् जपाकुसुमम् आनीतम्।

प्रश्न 3.
विश्व केभ्य: निर्मितम्?
उत्तरम् :
विश्वं परमाणुभ्यः निर्मितम्।

प्रश्न 4.
अणवस्य जिज्ञासा कश्वं शाम्येत्?
उत्तरम् :
कणादविषयकस्य नैकानि पुस्तकानि पठित्वा अर्णवस्य जिज्ञासा शाम्येत्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् । असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

  1. एतद् विश्वम् अणुभ्यः निर्मितम्।
  2. परमाणवः सूक्ष्मेक्षिकया दृश्यन्ते।
  3. अर्णवस्य पिता चित्रकलायाः प्राध्यापकः।

उत्तरम् :

  1. सत्यम्।
  2. असत्यम्।
  3. असत्यम्।

प्रश्न 2.
1. अर्णवः क्षेत्रात् तण्डुलान् आनयति।
2. अर्णवेन तण्डुलस्य भागत्रयं कृतम्।
उत्तरम् :
1. असत्यम्।
2. असत्यम्।

प्रश्न 3.
एष: गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एष: गद्यांशः ‘स एव परमाणुः’ इति पाठात् उद्धतः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

शब्दज्ञानम् :

सन्धिवग्रहः

  1. उद्यानाद् जपाकुसुमम् – उद्यानात् + जपाकुसुमम्।
  2. एतद् विश्वम् – एतत् + विश्वम्।
  3. तदपि  – तत् + अपि।
  4. षष्ठतमो भागः – षष्ठतम : + भागः।
  5. स उच्यते – सः + उच्यते।
  6. एतद्विषये – एतत् + विषये।

त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ड्वा / इत्वा /अयित्वातुमन्त अव्यय  धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम्/अयितुम्
गृहीत्वा, उक्त्वाद्रष्टुम, कर्तुम्, पठितुम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।.

  • तृतीया – मया, त्वया, सूक्ष्मेक्षिकया।
  • पज्ञमी – परमाणुभ्यः, उद्यानात्।
  • षष्ठी – तस्य, अस्माकम, तेषाम्, विज्ञानस्य, कणानाम्।
  • सप्तमी – पुस्तकपठने, उत्पीठिकायाम, सूक्ष्मकणेषु ।
  • सम्बोधन – पितः।

विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्विशेष्यम्
1. कियन्तः, सूक्ष्माःपरागकणाः
2. मग्नःपिता
3. मुष्टिमात्रान्तण्डुलान्
4. लघुतरम्भागम्
5. सूक्ष्मतरामभागम्
6. परमःअणुः
7. अन्तिमःघटकः
8. मूलम्तत्वम्
9. पञ्चमे, षष्ठेशतके
10. महर्षिणाकणादेन
11. अतीन्द्रियःपरमाणुः
12. सूक्ष्मःपरमाणुः
13. निरवयवःपरमाणुः
14. नित्यःपरमाणुः
15. स्वयं व्यावर्तकःपरमाणुः
16. सूक्ष्मम्रज:
17. षष्ठतमःभागः
18. नैकानिपुस्तकानि

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. सूक्ष्मेक्षिकया पश्य।
2. तेषां कणानां रचनाम् अपि द्रष्टुं शक्नोषि।
उत्तरम् :
1. लोट्लकारः
2. लट्लकार:

प्रश्न 2.
1. इमं तण्डुलं विभज।
2. यदि क्रियते तर्हि चूर्णं भवेत्।
उत्तरम् :
1. लोट्लकारः
2. विधिलिङ्लकार:

प्रश्न 3.

  1. कणादविषयकाणि नैकानि पुस्तकानि सन्ति।
  2. वयं महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः।
  3. मम महाविद्यालयम् आगच्छ।

उत्तरम् :

  1. लट्लकारः
  2. लट्लकारः
  3. लोट्लकार:

पृथक्करणम् ।

घटकाधारेण शब्दपेटिकां पूरयत।

1.
(सूक्ष्मकणस्य अङ्गानि, परागकणाः, जपाकुसुमम्)
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः 3

2.

  1. तथेति – तथा + इति।
  2. यथाकथमपि – यश्चाकश्चम् + अपि ।
  3. इतोऽपि – इत: + अपि।
  4. सम्यग् उक्तम् – सम्यक् + उक्तम्।
  5. एतद् विभाजनम् – एतत् + विभाजनम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

  1. अणवस्य सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणम्।
  2. पितुः पुस्तकपठनम्।
  3. सूक्ष्मकणेषु तेषाम् अङ्गानां दर्शनम्।
  4. अर्णवेन जपाकुसुमस्य चयनम्।

उत्तरम् :

  1. अर्णवेन जपाकुसुमस्य चयनम्।
  2. पितुः पुस्तकपठनम्।
  3. अर्णवस्य सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणम्।
  4. सूक्ष्मकणेषु तेषाम् अङ्गानां दर्शनम्।

प्रश्न 2.

  1. पितुः परमाणुविषयकं स्पष्टीकरणम्।
  2. अर्णवस्य परमाणुविषये पृच्छा।
  3. अर्णवेन तण्डुलस्य भागद्वये विभाजनम्।
  4. मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनेतुं पितुः आदेशः।

उत्तरम् :

  1. अर्णवस्य परमाणुविषये पृच्छा।
  2. मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनेतुं पितुः आदेशः ।
  3. अर्णवेन तण्डुलस्य भागद्वये विभाजनम्।
  4. पितुः परमाणुविषयकं स्पष्टीकरणम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

प्रश्न 3.

  1. पितुः स्वस्य महाविद्यालये निमन्त्रणम्।
  2. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति ग्रन्थविषये चर्चा।
  3. पित्रा कणादमहर्षेः सिद्धान्तविषये कथनम्।
  4. अर्णवस्य विस्तरेण पठनस्य इच्छा।

उत्तरम् :

  1. पित्रा कणादमहर्षेः सिद्धान्तविषये कथनम्।
  2. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति ग्रन्थविषये चर्चा ।
  3. अर्णवस्य विस्तरेण पठनस्य इच्छा।
  4. पितुः स्वस्य महाविद्यालये निमन्त्रणम्।

विभक्त्यन्तरूपाणि।

  • तृतीया – मया, त्वया।
  • पक्षमी – पाकगृहात, यस्मात्।
  • षष्ठी – एतस्य, तस्य।
  • तृतीया – तेन, महर्षिणा, मुनिना, निश्चयेन।
  • षष्ठी – महर्षेः, द्रव्यस्य, तस्य, महाभागस्य, परमाणोः ।
  • सप्तमी – पञ्चमे, षष्ठे, शतके, ग्रन्थे।

विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |

  • अधुना × अनन्तरम्।
  • स्मरसि × विस्मरसि।
  • बहूनि × अल्पानि।
  • समानः × भिन्नः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् । असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

  1. द्रव्यस्य आदिम: घटक; परमाणुः अस्ति।
  2. परमाणो: सिद्धान्तः प्राय: एकोनविंशतितमे शतके महर्षिकणादेन प्रतिपादितः।
  3. अर्णवस्य पितुः महाविद्यालये कणादविषयकाणि नैकानि पुस्तकानि सन्ति।

उत्तरम् :

  1. असत्यम्।
  2. असत्यम्।
  3. सत्यम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

त्वं स्थाने ‘भवान् / भवती’ अथवा ‘भवान् / भवती’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत।

प्रश्न 1.
त्वं द्रष्टुं शक्नोषि।
उत्तरम् :
भवान् द्रष्टुं शक्नोति।

प्रश्न 2.
त्वं श्व: मम महाविद्यालयम् आगच्छ।
उत्तरम् :
भवान् श्व: मम महाविद्यालयम् आगच्छतु ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

प्रश्न 3.
त्वं सूक्ष्मेक्षिकया पश्य।
उत्तरम् :
भवान् सूक्ष्मेक्षिकया पश्यतु ।

प्रश्न 4.
त्वम् इमं तण्डुलं विभज।
उत्तरम् :
भवान् इमं तण्डुल विभजतु ।

प्रश्न 5.
त्वं जानासि किम्?
उत्तरम् :
भवान् जानाति किम्?

वचनं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
ते परमाणवः सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यन्ते। (वाक्यं एकवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
सः परमाणुः सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यते ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

प्रश्न 2.
इमं तण्डुल विभज। (वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
इमान्/एनान् तण्डुलान् विभज।

प्रश्न 3.
कियन्तः सूक्ष्माः तस्य परागकणाः । (वाक्यं एकवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
कियान् सूक्ष्म: तस्य परागकणः।

प्रश्न 4.
अहम् एतद्विषये विस्तरेण पठितुम् इच्छामि। (वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
वयम् एतद्विषये विस्तरेण पठितुम् इच्छामः।

लकारं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
अर्णवः तथा करोति। (वाक्यं लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
अर्णवः तथा अकरोत्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

प्रश्न 2.
तव जिज्ञासा निश्चयेन शाम्येत्। (वाक्यं लोट्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
तव जिज्ञासा निश्चयेन शाम्यतु।

समासाः

समस्तपदम्अर्थ:समासविग्रहःसमासनाम
जपाकुसुमम्a flower named जपाजपा नाम कुसुमम्।कर्मधारयः समासः।
परमाणुःatomपरम: अणुः।कर्मधारयः समासः।
सूक्ष्मकणा:small particlesसूक्ष्माः कणाः।कर्मधारयः समास:।
कणादमुनिःsage कणादकणाद: नाम मुनिः।कर्मधारयः समासः।
महर्षिःgreat sageमहान् ऋषिः।कर्मधारयः समासः।
मूलतत्त्वम्basic principleमूलं तत्त्वम्।कर्मधारयः समासः।
पुस्तकपठनम्reading of booksपुस्तकस्य पठनम्।षष्ठी-तत्पुरुष: समासः।
परागकणा:grains of a pollenपरागस्य कणा:।षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
महाभागःhe who has good fortuneमहान् भाग: यस्य सः।बहुव्रीहिः समासः।

स एव परमाणुः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

जगाच्या उत्पत्तीबाबत आतापर्यंत अनेक सिद्धांत मांडले गेले आहेत. विश्व हे छोट्या कणांनी बनलेले आहे हा विचार अतिशय प्राचीन आहे. आण्विक सिद्धांताच्या विकासाचे श्रेय जॉन डाल्टन या इंग्रज रसायन व भौतिकशास्त्रज्ञास दिले जाते.

प्राचीन काळात, भारतीय ऋषी व तत्त्वज्ञ, आचार्य कणादांनी अणूचा सिद्धांत मांडला. त्यांच्या अणुविषयक संकल्पना व विश्वाचे स्वरूप याबाबत सखोल माहिती ‘वैशेषिक दर्शन’ या त्यांच्या ग्रंथात दिली आहे ‘स एव परमाणु:’ या पाठामध्ये अर्णवचे वडील सुबोध, सोप्या उदाहरणाने परमाणूची संकल्पना स्पष्ट करतात.

Many propositions regarding world’s evolution have been put forth to date. The world is made of tiny particles is a very ancient insight. John Dalton, an English chemist and physicist is the man credited today with the development of atomic theory.

In the ancient times, theory of atoms was formulated by an Indian sage and philosopher, कणाद. His ideas about the atom and the nature of the universe are written in his trentise ‘वैशेषिक दर्शन’. In the lesson, ‘स एव परमाणु: अर्णव’s father explains the concept of sty (atom) with lucid examples.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

परिच्छेदः 1

अर्णव: जपाकुसुम …………………. न दृश्यन्ते।

अनुवादः

(अर्णव जास्वंदाचे फूल घेऊन प्रवेश करतो. त्याचे वडील विज्ञानाचे प्राध्यापक आहेत. ते पुस्तक वाचण्यात तल्लीन झाले आहेत. त्यांच्या जवळच टेबलावर सूक्ष्मदर्शिका आहे.)

  • अर्णव – अहो बाबा, मी आपल्या बागेतून जास्वंदाचे फूल आणले आहे. त्याचे परागकण किती सूक्ष्म आहेत ना!
  • वडील – सूक्ष्मदर्शिकने पहा. तू त्याच्या कणांची रचनासुद्धा पाहू शकतोस. (अर्णव तसे करतो)
  • वडील – तू काय पाहिलेस?
  • अर्णव – बाबा, ते (अद्भुत) विलक्षण आहे. सूक्ष्मकणांमध्ये त्यांचे भाग दिसत आहेत.
  • बाबा – अर्णव, फुलाचे हे अंश तू सूक्ष्मदर्शिकेने पाहू शकतोस. पण हे जग अणूंनी निर्माण झाले आहे. ते अणू सूक्ष्मदर्शिकने सुद्धा दिसत नाहीत.

(अर्णव enters taking the hibiscus-flower. His father is a professor of science. He is engrossed in reading a book. Near him, there is a microscope on the table.)

  • Arnav: Oh father, I have brought a hibiscus flower from our garden. Its pollen-grains are indeed microscopic!
  • Father: Observe it through a microscope. You can see even the structure of its particles. (Arnav does accordingly.)
  • Father: What did you see (observe)?
  • Arnav: O father, it is amazing. The parts of these minute particles are seen.
  • Father: Arnav, you can see the parts of this flower through microscope. But this world is created from atoms. Those atoms are not seen even through the microscope.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

परिच्छेदः 2

अर्णवः परमाणुः ………….. परमः अणुः ।

अनुवादः

  • अर्णव – परमाणू म्हणजे काय?
  • बाबा – अच्छा, मी सांगतो. स्वयंपाकघरातून मूठभर तांदूळ आण.
  • अर्णव – (हो असे म्हणून, तो स्वयंपाकघरातून तांदूळ आणतो) बाबा, है घ्या.
  • बाबा – आता या तांदळाचे भाग कर.
  • अर्णव – बाबा, किती लहान (तांदूळ) आहे हा. बघा, मी कसेबसे याचे दोन तुकडे केले.
  • बाबा – इथून पुढे (याचे) लहान भाग करणे शक्य आहे का?
  • अर्णव – जर केले तर त्याची भुकटी होईल.
  • बाबा – तू बरोबर सांगितले. जिथे हे विभाजन संपते व जिथून सर्वात सूक्ष्म भाग मिळविणे (सुद्धा) शक्य नसते, तोच परमाणू होय.
  • Arnav: What is an atom?
  • Father: Well, I tell you. Bring a handful of rice
  • grains from the kitchen.
  • Arnav: (Saying yes, brings rice-grains from the kitchen.) O father, please take it.
  • Father: Now divide this rice grain.
  • Arnav: O father, how small is this! See, somehow I made it into two parts.
  • Father: Is it possible to make (even) smaller than this?
  • Arnav: If we do it (if it is done), it would be powdered.
  • Father: You said it right. Where this division ends from which no smaller part can be obtained, that itself is an atom.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

परिच्छेदः 3

अर्णवः परमाणुः ……….. परमः अणुः ।

अनुवादः

  • अर्णव – परमाणू हा द्रव्याचा अंतिम घटक व मूळतत्त्व आहे; हे खरे आहे ना?
  • बाबा – बरोबर, खरे तर, हा महर्षी कणादांचा सिद्धांत आहे; तुला माहीत आहे का? परमाणू हे द्रव्याचे मूळ कारण आहे असे प्रतिपादन महर्षीनी केले. ते सुद्धा, सुमारे ख्रिस्तपूर्व पाचव्या किंवा सहाव्या शतकात.
  • अर्णव – बाबा, परमाणूसंबंधी महर्षी कणादांनी काय काय सांगितले आहे? आम्हांला तर फक्त त्या महान व्यक्तीचे नावच माहीत आहे.
  • बाबा – कणाद ऋषींनी स्पष्ट केले (की) – अणू (हा) इंद्रियांच्या पलीकडे, सूक्ष्म, अवयवहीन, नित्य आणि स्वयंपरिभ्रमणशील आहे. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ या त्यांच्या ग्रंथात त्यांनी परमाणूची व्याख्या केली आहे.
  • अर्णव – ती व्याख्या काय आहे?
  • बाबा – जाळीदार खिडकीतून येणाऱ्या सूर्यकिरणांतील सूक्ष्म धूलिकणाच्या साव्या भागाला परमाणू असे म्हटले जाते.
  • अर्णव – मला त्याबद्दल सविस्तर जाणून घ्यायची इच्छा आहे.
  • बाबा – छान! तू उद्या माझ्या महाविद्यालयात ये. तिथे कणादांविषयी अनेक पुस्तके आहेत. तुझी जिज्ञासा नक्कीच शमेल.
  • Arnav: An atom is the last element of a substance and the basic principle, isn’t it?
  • Father: Right. This is great sage कणाद’s theory. Do you know? The sage explained that an atom is the basic reason of the substance. That too, probably in the fifth-sixth century BC.
  • Arnav: O father, what all is told by sage regarding an atom? We merely know the name of the great one.
  • Father: The Sage कणाद explained-An atom is beyond senses, tiny, indivisible, eternal and self-revolving. He has given the definition of परमाणु in his book ‘वैशेषिकसूत्राणि.’
  • Arnav: What is that definition?
  • Father: An atom is the sixth part of the fine (micro) dust particle that is located in a beam of sun-rays entering through a grilled window
  • Arnav: I wish to know about it in detail.
  • Father: Good! (Then) You come to my college tomorrow. There are many books regarding US Definitely your curiosity would be pacified.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

शब्दार्थाः

  1. प्राध्यापक: – professor – महाविद्यालयातील शिक्षक
  2. मानः – engrossed – तल्लीन
  3. परमाणुः – atom – अणू
  4. जपाकुसुमम् – hibiscus-flower – जास्वंदाचे फूल
  5. सूक्ष्मेक्षिका – microscope – सूक्ष्मदर्शिका
  6. परागकणाः – pollen – grains – परागकण
  7. अङ्गानि – parts – भाग
  8. उत्पीठिकायाम् – on the table – टेबलावर
  9. गृहीत्वा – taking – घेऊन
  10. पश्चे – near – जवळ
  11. द्रष्टुं शक्नोषि – able to see – तू पाहू शकतोस
  12. कियान् – how much – किती
  13. चूर्णम् – powder – भुकटी
  14. सूक्ष्मतरम् – minuscule – सर्वात सूक्ष्म / लहान
  15. तण्डुलान् – rice-grains – तांदूळ
  16. मुष्टिमात्रान् – handful of – मूठभर
  17. महानसतः/ पाकगृहात् – from kitchen – स्वयंपाकघरातून
  18. समाप्यते – ends/stops – संपते / थांबते
  19. आनय – bring – आण
  20. विभज – split – भाग कर / विभाजन कर
  21. यथाकथमपि – somehow – कसेतरी
  22. इतोऽपि – than this – यापेक्षा
  23. सम्यक् – right – बरोबर
  24. सिद्धान्तः – proposition, theory – सिद्धांत
  25. निरवयवः – formless – अवयव नसलेला / अवयवहीन
  26. स्वयं व्यावर्तक: – self-revolving – स्वयं परिभ्रमणशील
  27. अतीन्द्रियः – beyond senses – इंद्रियांच्या पलीकडे
  28. षष्ठतमः – sixth – सहावा
  29. तत्वम् – basic principle – मूळतत्त्व
  30. जालसूर्य – located in a beam – झरोक्यातील
  31. मरीचिस्थम् – of the sun-ray from a grill – सूर्यकिरणात
  32. प्रतिपादितम् – explained, stated – स्पष्टीकरण दिले, मांडले
  33. रजः – dust particle – धूलिकण
  34. जिज्ञासा – curiosity – उत्सुकता
  35. द्रव्यस्य – of substance – द्रव्याचे
  36. शाम्येत् – would pacify – शमविली जाईल
  37. प्रायः – approximately – सुमारे
  38. श्चः – tomorrow – उद्या

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 6 या झोपडीत माझ्या Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या (कविता)

9th Std Marathi Kumarbharati Digest Chapter 6 या झोपडीत माझ्या Textbook Questions and Answers

1. कवितेत आलेल्या आशयानुसार पुढील मुद्दयांतील फरक लिहा:

प्रश्न 1.
कवितेत आलेल्या आशयानुसार पुढील मुद्दयांतील फरक लिहा:

झोपडीतील सुखेमहालातील सुखे
1.1.
2.2.

उत्तर:

झोपडीतील सुखेमहालातील सुखे
1. ताऱ्यांकडे पाहत जमिनीवर निजावे.1. झोपण्यासाठी मऊ बिछाने.
2. देवाचे नाव नित्य गावे.2. कंदील व शामदाने यांची रोषणाई.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या

2. आकृतिबंध पूर्ण करा:

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा:
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या 1
उत्तर:
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या 2

3. चौकटी पूर्ण करा:

प्रश्न 1.
चौकटी पूर्ण करा:
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या 2.1
उत्तर:
1. निजावयास जमीन
2. रात्री गगनातले तारे

4. ‘तिजोरी’ हे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.

प्रश्न 1.
‘तिजोरी’ हे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
उत्तरे
धनदौलत संग्रहित ठेवण्याचे (साठवण्याचे) साधन कोणते?

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या

5. काव्यसौदर्य:

प्रश्न (अ)
‘पाहुनि सौख्य माते, देवेंद्र तोहि लाजे
शांती सदा विराजे या झोपडीत माझ्या’. या काव्यपंक्तींतील विचारसौंदर्य स्पष्ट करा.
उत्तर:
देवांचा राजा इंद्र हा स्वर्गात राहतो. स्वर्गात सर्व सुखे असतात. सुखसमाधान व शांतीचा वास स्वर्गात आहे, अशी कल्पना आहे. राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज यांनी आनंदमय झोपडीचे वर्णन केले आहे. ते म्हणतात – माझ्या झोपडीत सुखसमाधान आणि शांतीचे है साम्राज्य आहे. झोपडीत एवढे पराकोटीचे सौख्य मला लाभते की इंद्रालासुद्धा माझ्या सखाचा हेवा वाटतो. माझे सुख पाहून इंद्राला माझा हेवा वाटतो. झोपडीतील सुखाची महती सांगणारा विचार या ओळीतून व्यक्त होतो.

प्रश्न (आ)
‘दारास नाही दोऱ्या, या झोपडीत माझ्या’ या काव्यपंक्तीतील आशयसौंदर्य स्पष्ट करा.
उत्तर:
महालातील धनदौलत ही बंदिस्त असते. तिजोरीला भक्कम कडीकुलूप लावलेले असते. चोरी होऊ नये; म्हणून धनावर सक्त पहारे ठेवले जातात. संपूर्ण महाल कडेकोट बंदोबस्तात असतो. कवी म्हणतात – माझी झोपडी सदैव खुली असते. धनदौलत नसल्यामुळे माझ्या झोपडीचे दार दोऱ्यांनी, कड्याकुलपाने बंद करावे लागत नाही. झोपडीला चोराचे भय नाही. येथे आनंदाने सर्वांचे स्वागत करण्यासाठी माझी झोपडी सताड उघडी असते. या ओळीतून कवीच्या मनाचा मोठेपणा व्यक्त झाला आहे.

1. झोपडी व महाल यांच्यातील संवादाची कल्पना करून संवादलेखन करा.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या 3
झोपडी: ………………………………………………………………………..
महाल: ………………………………………………………………………….
झोपडी: ………………………………………………………………………..
महाल: ………………………………………………………………………….
झोपडी: ………………………………………………………………………..
महाल: ………………………………………………………………………….
झोपडी: ………………………………………………………………………..
महाल: ………………………………………………………………………….

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या

2. उजळणी- तक्ता पूर्ण करा.

उपमेय – आईचे प्रेम                         उपमान – सागरउपमेय – आंचा   उपमान – साखर
उपमाआईचे प्रेम सागरासारखे असते.
उत्पेक्षाआईचे प्रेम म्हणजे जण सागरच.
रूपकवात्सल्यसिप आई.

3. महण म्हणजे काय?

‘मह’ शाविषय मनोरंजक आहे. आपण व्यवहारात वापरल्या जाणान्या म्हणी – उदा. -‘आये तसे भरा किया ‘गामाता गुळाची चा काय’ यांसारख्या म्हणींचा अभ्यास केला तर, ‘म्हण म्हणजे शहाणपणाने भरलेले वचन.’ या ज्ञानाचा आपल्याला बोलताना, लिहिताना अनेक प्रसंगी उपयोग करता येतो आणि आपले बोलणे, लिहिणे अधिक प्रभावशाली करता येते. भाषेला सौंदर्य प्राप्त होते. किंबहुना त्या भाषेची ती भूषणे आहेत. शब्द म्हणजे वाहूनही कटीन असतात आणि फुलातूनही कोमल असतात, असे म्हटले जाते ते शब्दांच्या अर्वासाठी.
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या 4

Marathi Kumarbharati Textbook Std 9 Answers Chapter 6 या झोपडीत माझ्या Additional Important Questions and Answers

1. पुढील कवितेच्या आधारे दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :

कृती 1: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा:
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या 5
उत्तर:
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या 6

कृती 2: (आकलन)

प्रश्न 1.
चौकटी पूर्ण करा:
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या 7
उत्तर:
1. मज्जाव
2. पहारे

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या

प्रश्न 2.
योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा:
1. झोपडीतले सौख्य पाहून ………………. लाजतो. (देवेंद्र/सुरेंद्र/वीरेंद्र/राजेंद्र)
2. झोपडीत नित्य ……… विराजते. (भ्रांती/खंती/शांती/भक्ती)
उत्तर:
1. झोपडीतले सौख्य पाहून देवेंद्र लाजतो.
2. झोपडीत नित्य शांती विराजते.

कृती 3 : (दोन ओळींचा सरळ अर्थ)

प्रश्न 1.
राजास जी महाली, सौख्ये कधी मिळाली
ती सर्व प्राप्त झाली, या झोपडीत माझ्या
उत्तर:
झोपडीत राहण्याचे सुख वर्णन करताना राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज म्हणतात -एखादया राजालाही राजमहालात जे सुखसमाधान मिळाले असेल, ती सर्व सुखे मला माझ्या झोपडीत मिळतात.

पुढील कवितेवर दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे कृती सोडवा:

प्रश्न 1.
कविता – या झोपडीत माझ्या.
उत्तर:
या झोपडीत माझ्या
1. प्रस्तुत कवितेचे कवी/कवयित्री → राष्ट्रसंत श्री तुकडोजी महाराज.
2. कवितेचा विषय → अत्यंत साध्या राहणीतही परमोच्च सुख साठलेले असते. सुख व शांती माझ्या झोपडीत कशी मिळते, याचे निवेदन या कवितेत केले आहे.
3. कवितेतील दोन शब्दांचे अर्थ →

  1. सौख्य = सुख
  2. भूमी = जमीन
  3. नाम = नाव
  4. मज्जाव = मनाई
  5. भीती = भय
  6. मऊ = नरम
  7. बोजा = वजन, भार
  8. सदा = सतत.

4. कवितेतून मिळणारा संदेश → श्रीमंतीचा, वैभवाचा हव्यास करू नये, जे प्राप्त परिस्थितीत मिळते, ते जास्त सुखकारक असते. शुद्ध मनाने गरिबीत जगताना समाधान मिळते, ही शिकवण मिळते.

5. कवितेची भाषिक वैशिष्ट्ये → कवितेच्या आशयाला पूरक असा सैलसा ‘ओवी’ हा पूर्वीचा लोकछंद या कवितेत आहे. ओवी छंदात तीनही चरणांत यमक साधलेले असते. प्रस्तुत रचनेचा सहजपणे तत्त्व बिंबवण्याचा गुण आहे. पैसा, दौलत, श्रीमंती हे चोरीला उत्तेजन देणारे घटक आहेत; परंतु गरिबाच्या मनातील निर्मळ भाव हा त्यास अभय देतो हा संदेश इतक्या सोप्या शब्दांत मांडला आहे की, ओवी सहज ओठात रुळते. गुणगुणावीशी वाटते. प्रत्येक ओवीचा शेवट – ‘या झोपडीत माझ्या’ असा केल्याने आशयाची घनता वाढते.

6. कवितेतून व्यक्त होणारा विचार → महालातील सुखे व झोपडीतील सुखे यांची तुलना या कवितेत केली आहे. झोपडीतल्या साध्या राहणीत सुखसमृद्धी व शांती मिळते, हे सांगितले आहे. साधी राहणी, उच्च विचारसरणी मनात ठसवली, तर मानसिक सुख लाभते.

7. कवितेतील दोन ओळींचा सरळ अर्थ :
पाहूनि सौख्य माते, देवेंद्र तोहि लाजे
शांती सदा विराजे, या झोपडीत माझ्या
→ राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज झोपडीचे माहात्म्य सांगताना म्हणतात-झोपडीत राहण्याचे माझे सुख पाहून इंद्रही मनात लाजतो. माझ्या सुखाचा इंद्राला हेवा वाटतो. माझ्या झोपडीत नेहमी सुखशांती नांदते.

8. कविता आवडण्याची वा न आवडण्याची कारणे → राजालाही जी सुखे मिळत नाहीत, ती माझ्या झोपडीत आहेत. खुल्या निसर्गात, जमिनीवर पहुडताना, मानाने, सुखासमाधानाने जगावे, हे अतिशय सहजपणे कवितेत बिंबवले असल्यामुळे ही कविता मला खूप आवडली.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या

पुढील ओळींचे रसग्रहण तुमच्या शब्दांत करा:

प्रश्न 1.
‘पाहून सौख्य माते, देवेंद्र तोहि लाजे
शांती सदा विराजे, या झोपडीत माझ्या’
उत्तर:
आशयसौंदर्य: राष्ट्रसंत श्री तुकडोजी महाराज यांनी ‘या झोपडीत माझ्या’ या कवितेत महालातील सुखे व झोपडीतील सुखे यांची मार्मिकपणे तुलना केली आहे. श्रीमंतीचा, वैभवाचा बडेजाव न करता झोपडीतल्या साध्या राहणीत सुख-समृद्धी व शांती मिळते, हा आशय या कवितेत सहजपणे नोंदवला आहे.

काव्यसौंदर्य: प्राप्त परिस्थितीत शुद्ध मनाने जगताना समाधान मिळते. खुल्या निसर्गात, जमिनीवर पहुडताना जे सुख मिळते, ते देवाच्या देवालाही मिळत नाही, असे या प्रस्तुत ओळींत सांगितले आहे. माझे झोपडीत राहण्याचे सुख पाहून देवेंद्रही लाजतो. त्याला माझ्या सुखाचा हेवा वाटतो; कारण देवेंद्रालाही न मिळणारी शांती माझ्या झोपडीत विराजमान झाली आहे. माझ्या झोपडीत निरामय शांती वसत आहे, असे कवींना म्हणायचे आहे.

भाषिक वैशिष्ट्ये: कवितेच्या आशयाला पूरक असा सैलसा ‘ओवी’ हा प्राचीन लोकछंद या कवितेत आहे. ओवी छंदात तीनही चरणांत यमक साधलेले असते. प्रस्तुत रचनेचा सहजपणे तत्त्व बिंबवण्याचा गुण आहे. पैसा, दौलत, श्रीमंती हे चोरीला उत्तेजन देणारे घटक आहेत; परंतु गरिबाच्या मनातील निर्मळ भाव हा त्यास अभय । झोपडीत माझ्या’ असा केल्याने आशयाची घनता वाढते. तसेच ‘या’ देतो हा संदेश इतक्या सोप्या शब्दांत मांडला आहे की, ओवी सहज , हा शब्द एकाच वेळी सार्वनामिक विशेषण व क्रियापद या दोन्ही ओठात रुळते. गुणगुणावीशी वाटते. प्रत्येक ओवीचा शेवट-‘या है अंगाने अर्थवाही झाला आहे.

भाषाभ्यास:

(अ) व्याकरण घटकांवर आधारित कृती:

शब्दसिद्धी:

प्रश्न 1.
उपसर्गघटित व प्रत्ययघटित प्रत्येकी दोन शब्द लिहा.
उत्तर:

उपसर्गघटितप्रत्ययघटित
अविचारबालपण
सुविचारम्हातारपण

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या

(आ) भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

1. शब्दसंपत्ती:

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा:

  1. मऊ
  2. महाल
  3. नित्य
  4. शांती.

उत्तर:

  1. मऊ × टणक
  2. महाल × झोपडी
  3. नित्य × अनित्य
  4. शांती × अशांती.

प्रश्न 2.
तक्ता भरा:

एकवचनताराझोपडी
अनेकवचनतिजोऱ्याबिछाने

उत्तर:

एकवचनतारातिजोरीझोपडीबिछाना
अनेकवचनतारेतिजोऱ्याझोपड्याबिछाने

2. लेखननियम:

प्रश्न 1.
अचूक शब्द ओळखा:

  1. माजाव, मज्जाव, मज्जव, माज्जाव.
  2. प्रभुनाम, परभुनाम, प्रभूनाम, प्रभुनमा.
  3. भिती, भिति, भीति, भीती.
  4. तिजोरि, तीजोरी, तिजोरी, तीजोरि.

उत्तर:

  1. मज्जाव
  2. प्रभुनाम
  3. भीती
  4. तिजोरी.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या

3. विरामचिन्हे:

प्रश्न 1.
जोड्या लावा:
(अ) [ . ] [ ; ] [ ‘ ‘ ] [ – ]
(आ)

  1. एकेरी अवतरणचिन्ह
  2. पूर्णविराम
  3. संयोगचिन्ह
  4. अपूर्णविराम

उत्तर:
[.] पूर्णविराम
[;] अपूर्णविराम
[‘ ‘] एकेरी अवतरणचिन्ह
[ _ ] संयोगचिन्ह

या झोपडीत माझ्या Summary in Marathi

कवितेचा आशय:

लहानशा झोपडीतही सुख, शांती आणि आनंद नांदत असतो. महालातली सुखे झोपडीतही प्राप्त होतात. अशा प्रकारे झोपडीतल्या वैभवाचे वर्णन अतिशय साध्या शब्दांत या कवितेत केले आहे.

शब्दार्थ:

  1. महाल – राजवाडा, प्रशस्त घर.
  2. सौख्ये – सुखे, वैभव.
  3. प्राप्त झाली – मिळाली, लाभली.
  4. भूमी – जमीन.
  5. प्रभुनाम – देवाचे नाव, भजन.
  6. नित्य – नेहमी, सतत.
  7. पहारा – रखवाली, नजरकैद.
  8. तिजोरी – खजिनापेटी.
  9. तया – त्या.
  10. मज्जाव – अटकाव, निबंध.
  11. शामदाने – काचेचा दिवा, झुंबर.
  12. माने – सन्मान.
  13. सुखे – आरामात, सुखाने.
  14. बोजा – वजन, (इथे अर्थ) दडपण, धाक.
  15. माते – माझे.
  16. देवेंद्र – इंद्र, देवांचा राजा.
  17. लाजे – शरमतो.
  18. सदा – नेहमी.
  19. विराजे – शोभते, नांदते.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 6 या झोपडीत माझ्या

कवितेचा भावार्थ:

एखादया राजाला राजमहालात जी सुखे मिळाली असतील, ती सर्व सुखे माझ्या झोपडीत मला लाभली आहेत. अंगणातल्या जमिनीवर आरामात निजण्याचे नि रात्री आकाशातील चांदण्यांकडे, ताऱ्यांकडे पाहण्याचे सुख मला या झोपडीत मिळते. देवाचे भजन नेहमी गात या झोपडीत मी आनंदात राहतो.

महालांमध्ये तिजोऱ्यांमधून धन साठवून ठेवलेले असते; त्यावर सक्त पहारे ठेवले जातात. तरी सुद्धा तेथे चोऱ्या होतात. माझ्या झोपडीच्या दारांना कवाडे नाहीत, ती सताड उघडी आहेत. माझ्या झोपडीला चोरांचे भय नाही; चोरण्याइतपत दौलत नसल्यामुळे माझ्या झोपडीला पहारे नाहीत.

राजवाड्यात परवानगीशिवाय शिरकाव होत नाही. ‘अटकाव’ हा शब्द तिथे असतो. माझ्या झोपडीत येण्यासाठी भीती वाटणार नाही. झोपडीत सर्व माणसांचे खुले स्वागत आहे. महालामध्ये आरामासाठी मऊ बिछाने असतात नि कंदील, झुंबरांची रोषणाई केलेली असते. माझ्या झोपडीत जमिनीवर पहुडणे हाच सन्मान आहे. धरतीचाच बिछाना आहे.

माझ्या झोपडीत कुणीही प्रेमाने या नि प्रेमाने जा. माझ्या झोपडीत ये-जा करताना कुणाच्याही मनावर दडपण असत नाही. झोपडीत राहण्याचे माझे सुख पाहून इंद्रही मनात लाजतो. माझ्या सुखाचा हेवा वाटतो. माझ्या झोपडीत नेहमी सुखशांती नांदत आहे.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 7 वाचनप्रशंसा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 7 वाचनप्रशंसा Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
वाचनेन के गुणाः वर्धन्ते ?
उत्तरम् :
वाचनेन शीलं, सद्गुणसम्पत्तिः, ज्ञानं, विज्ञानं उत्साहः च एते गुणा: वर्धन्ते।

प्रश्न आ.
वाचनेन मनुजाः किं बोधन्ते ?
उत्तरम् :
वाचनेन मनुजा: बहून् विषयान् बोधन्ते।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा

प्रश्न इ.
विद्यार्थिना कथं कालक्षेपः न कर्तव्यः ?
उत्तरम् :
विद्यार्थिना वृथाभ्रमणेन, कुक्रीडया, परपीडया, अपभाषणेन च कालक्षेपः न कर्तव्यः।

2. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
वाचनम् उपकारकं कथम् इति स्पष्टीकुरुत।
प्रश्न आ.
हितं सद्ग्रन्थवाचनम् इति कविः किमर्थं वदति?

3. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
शीलम्, दक्षः, रताः, कालक्षेपः, वार्धक्यम्, पण्डितः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
शीलम्, दक्षः, रताः, कालक्षेपः, वार्धक्यम्, पण्डितः
उत्तरम् :

  • शीलम् – चारित्र्यम्।
  • दक्षः – सतर्कः, जागरुकः, तत्परः।
  • रताः – तल्लीनाः, मग्नाः।
  • कालक्षेपः – कालापव्ययः।
  • वार्धक्यम् – वार्धकम, वृद्धावस्था, स्थाविरम्।
  • पण्डितः – विद्वान्, विदग्धः, प्राज्ञः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा

4. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न अ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा 1
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा 4

प्रश्न आ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा 2
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा 5

प्रश्न इ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा 3
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा 6

5. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
सद्गुणः, उत्साहः, प्राचीनाः, उपकारकम्

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
सद्गुणः, उत्साहः, प्राचीनाः, उपकारकम्
उत्तरम् :

  1. सद्गुणः × दुर्गुणः।
  2. उत्साहः × अनुत्साहः ।
  3. प्राचीनाः × अर्वाचीनाः ।
  4. उपकारकम् × अपकारकम्।

6. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
वाचनेनैव
उत्तरम् :
वाचनेनैव – वाचनेन + एव।

प्रश्न आ.
अद्ययावद्धि
उत्तरम् :
अद्ययावद्धि – अद्ययावत् + हि।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा

7. विशेषण-विशेष्याणां मेलनं कुरुत ।

प्रश्न 1.

विशेषणम्विशेष्यम्
उपकारकम्मनुजाः
प्राचीनाःविषयान्
दक्षाःवाचनम्
बहून्कविपण्डिताः

उत्तरम् :

विशेषणम्विशेष्यम्
उपकारकम्वाचनम्
प्राचीनाःकविपण्डिताः
दक्षाःमनुजाः
बहून्विषयान्

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा

8. अमरकोषात् योग्यं समानार्थशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
मनुजाः वाचनेन बहून् विषयान् बोधन्ते ।
उत्तरम् :
मनुष्याः / मानुषा: / माः / मानवाः / नरा: वाचनेन बहून् विषयान् बोधन्ते।

वाचनप्रशंसा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

क्षेपणास्त्रक्षेत्राच्या विकासकार्यातील योगदानामुळे सन्मानननीय डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांना ‘इंडियाज मिसाईलमॅन’ असे संबोधित करण्यात आले. तसेच तरुणवर्ग व लोकांना प्रगतीपथावर जाण्यासाठी नेहमी प्रोत्साहित करणाऱ्या या राष्ट्रपतींना ‘पिपल्स प्रेसिडण्ट’ (लोकांचे राष्ट्रपती) हा किताबही देण्यात आला होता.

डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांनी पुस्तकांना आजन्म सोबती मानले. त्यांनी म्हटले आहे, “चांगल्या पुस्तकाच्या संपर्कात येणे व त्याला बाळगणे ही चिरस्थायी संपन्नता आहे.” ते पुस्तकांचा आदर करायचे. म्हणूनच, त्यांची जन्मतिथी, 15 ऑक्टोबर हा ‘वाचनप्रेरणा दिवस’ म्हणून पाळला जातो. वाचनप्रशंसा हे पद्य, वैविध्यपूर्ण पुस्तकांच्या वाचनामुळे होणाऱ्या लाभावर प्रकाश टाकते.

Honourable Dr. A.P.J. Abdul Kalam was titled as ‘India’s missile man’ for his work in the development of missiles. Also, he was labelled as ‘People’s president’ as he often spoke and inspired youth for their development.

Dr. A.P.J. Abdul Kalam considered the book as a permanent companion. He said, “Coming into contact with a good book and possessing it is indeed an everlasting enrichment.” He used to respect books. So, his birth date 15 October is celebrated as ‘वाचनप्रेरणादिवस’ that means, a day to promote, reading. वाचनप्रशंसा throws light on the benefits of reading various books.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा

श्लोकः 1

शीलं सद्गुणसम्पत्तिः ज्ञानं विज्ञानमेव च।
उत्साहो वर्धते येन वाचनं तद् हितावहम् ।।1।।

अनुवादः

ते वाचन हितावह आहे, ज्यामुळे मनुष्याचे चारित्र्य, सद्गुणरूपी संपत्ती, ज्ञान, विशेष आकलन व उत्साह (यांचे) संवर्धन होते.

That reading is beneficial which enhances a man’s character, treasure in a form of good virtues, knowledge, comprehension and enthusiasm (towards learning).

श्लोक: 2

मनुजा वाचनेनैव बोधन्ते विषयान् बहून्।
दक्षा भवन्ति कार्येषु वाचनेन बहुश्रुताः।।2।।

अनुवादः

केवळ वाचनाने लोकांना अनेक विषयांचे आकलन होते. (लोक) वाचनामुळे (त्यांच्या) कार्यात दक्ष व सुविद्य होतात.
People understand many subjects by mere reading. They become prompt/alert in work and well versed/knowledgeable by reading.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा

श्लोक: 3

वाल्मीकिव्यासबाणाद्याः प्राचीनाः कविपण्डिताः।
तान् शिक्षयन्ति सततं ये सदा वाचने रताः।।3।।
अन्वय:- ये सदा वाचने रताः तान् वाल्मीकि-व्यास-बाणाद्याः प्राचीनाः कविपण्डिताः शिक्षयन्ति।

अनुवादः

जे नेहमी वाचनामध्ये मग्न असतात, त्यांना, वाल्मीकि, व्यास, बाण इ. कवी व विद्वान (त्यांच्या लिखाणातून) नेहमी शिकवितात. (या कवींचे साहित्य वाचल्यास वाचकांचा भ्रम दूर होऊन ते ज्ञानी बनतात.)

Ancient poets and scholars like वाल्मीकि, व्यास, बाण etc. teach those who are always engrossed in reading (The works of these poets enlighten readers and make them knowledgeable.)

श्लोकः 4

अद्ययावद्धि ज्ञानाय वृत्तपत्रं पठेत्सदा।
सर्वविधसुविद्यार्थ वाचनमुपकारकम्।।4।।

अनुवादः

मनुष्याने अद्ययावत ज्ञान (माहिती) मिळण्यासाठी नेहमी वर्तमानपत्र वाचावे. वाचन हे सर्व प्रकारचे ज्ञान मिळविण्यासाठी (अतिशय) उपयुक्त आहे.

Indeed, a man should always read a newspaper for updated knowledge, Reading is helpful (useful) for all sorts of learning

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा

श्लोकः 5

वथाभ्रमणकुक्क्रीडापरपीडापभाषणैः।
कालक्षेपो न कर्तव्यो विद्यार्थी वाचनं श्रयेत्।।5।।

अनुवादः

विद्यार्थ्यांनी दिशाहीन भटकण्यात, अपायकारक क्रीडा खेळण्यात, इतरांना क्लेश (त्रास) देण्यात, (व) (इतरांना) बोल लावण्यात (दोष देण्यात) वेळ वाया घालवू नये. विद्यार्थ्याने वाचनाचा आश्रय घ्यावा. (वाचनात अधिकाधिक मग्न असावे) स्पष्टीकरण – वाचनाने माणसाचे चारित्र्य समृद्ध होते, याउलट, विद्यार्थी श्लोकात उद्धृत केलेल्या वायफळ कृतींमध्ये मग्न असल्यास, त्याचा वेळ तर वाया जातोच व त्याचे मनही कलुषित होते.

A student should not waste time in wandering aimlessly, playing harmful game, troubling/ bothering others (and) by abusive talk. (Infact) A student should resort to reading. Explanation – Reading helps in building up good character, however, if a student is involved in abovementioned futile activities, he wastes his time and corrupts his mind.

श्लोकः 6

वाचनं ज्ञानदं बाल्ये तारुण्ये शीलरक्षकम्।
वार्थक्ये दुःखहरणं हितं सद्ग्रन्थवाचनम्।।6।।
अन्वयः- वाचनं बाल्ये ज्ञानदं, तारुण्ये शीलरक्षकम्, वार्धक्ये दुःखहरणं (भवति) (अत:) सद्ग्रन्थवाचनं हितं (भवति)।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा

अनुवादः

वाचन लहानपणात ज्ञान देणारे, तरुणपणी चारित्र्याचे संरक्षण करणारे, (व) म्हातारपणात दुःख दूर करणारे आहे. (म्हणून) चांगल्या पुस्तकांचे वाचन हितावह असते.

Reading gives knowledge in the childhood, (it) guards the character in the youth, (it) wards off sorrow in the old age. (Hence) Reading good books (is beneficial.

सन्धिविग्रहः

  1. विज्ञानमेव – विज्ञानम् + एव।
  2. उत्साहो वर्धते . उत्साहः + वर्धते।
  3. दक्षा भवन्ति – दक्षा: + भवन्ति ।
  4. पठेत्सदा – पठेत् + सदा।
  5. कालक्षेपो न – कालक्षेप: + न ।
  6. कर्तव्यो विद्यार्थी – कर्तव्यः + विद्यार्थी।
  7. वाचनमुपकारकम् – वाचनम् + उपकारकम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा

शब्दार्थाः

  1. उत्साहः – enthusiasm – उत्साह
  2. सम्पत्तिः – treasure/wealth – संपन्नता
  3. शीलम् – character – चारित्र्य
  4. विज्ञानम् – comprehension, wisdom – विशेष आकलन, शहाणपणा
  5. हितावहम् – beneficial – हितकारक
  6. वर्धते – increases – वाढते
  7. पण्डिताः – scholars – विद्वान
  8. प्राचीनाः – ancient – प्राचीन
  9. रताः – engrossed – मग्न
  10. शिकवितात – teach /educate – शिक्षयन्ति
  11. सर्वविध – of all sorts – सर्व प्रकारच्या
  12. वृत्तपत्रम् – newspaper – वर्तमानपत्र
  13. उपकारकम् – useful / helpful – उपयोगी / उपयुक्त
  14. अद्ययावत् – updated – अद्ययावत
  15. सुविद्यार्थम् – for good learning – ज्ञानासाठी
  16. वृथाभ्रमण – aimless wandering – दिशाहीन भटकणे
  17. अपभाषण – abusive talk – चुकीचे बोलणे
  18. कुक्रीडा – harmful game – अपायकारक खेळ
  19. परपीडा – troubling others – इतरांना त्रास देणे
  20. कालक्षेप:न – should not waste – वेळ वाया घालवू नये
  21. कर्तव्यः – time
  22. श्रयेत् – one should resort to – आश्रय घ्यावा (अवलंब करावा)
  23. ज्ञानदम् – gives knowledge – ज्ञान देणारे
  24. शीलरक्षकम् – guards the character – चारित्र्याचे संरक्षण करणारे
  25. बाल्ये – in the childhood – लहानपणी
  26. तारुण्ये – in the youth – तरुणपणात
  27. वार्धक्ये – in the old age – म्हातारपणी
  28. दुःखहरणं भवति – wards off sorrow – दुःख दूर करते
  29. दक्षाः – prompt / alert – दक्ष, सावध
  30. बोधन्ते – understand – आकलन होते
  31. बहुश्रुताः – well-versed/ knowledgeable – सुविद्य

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
चारणाः किमर्थम् उत्सुका: ?
उत्तरम् :
चारणाः पृथुनृपस्य स्तुतिं गातुम् उत्सुकाः ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

प्रश्न आ.
भ्रमणसमये पृथुराजेन किं दृष्टम् ?
उत्तरम् :
भ्रमणसमये पृथुराजेन दृष्टं यत् प्रजा: अतीव कृशाः अशक्ता: च। ताः पशुवत् जीवन्ति । निकृष्टान्नं खादन्ति।

प्रश्न इ.
वसुन्धरायाः उदरे किं वर्तते ?
उत्तरम् :
वसुन्धराया: उदरे धनधान्यादि सर्व वस्तुजातं वर्तते।

प्रश्न ई.
स्त्रीरूपं धृत्वा पृथुनृपस्य पुरतः का प्रकटिता अभवत् ?
उत्तरम् :
स्त्रीरूपं धृत्वा पृथुनूपस्य पुरतः भूमि: प्रकटिता अभवत्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

प्रश्न उ.
पृथुवैन्यः कृषिकार्यार्थं जलस्य व्यवस्थापनं कथम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
पृथुवैन्यः वृष्टिजलसञ्चयं कृत्वा जलव्यवस्थापनम् अकरोत्।

2. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न अ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक पृथुवैन्य 1
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक पृथुवैन्य 8

प्रश्न आ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक पृथुवैन्य 2
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक पृथुवैन्य 7

प्रश्न इ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक पृथुवैन्य 3
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक पृथुवैन्य 9

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

3. पाठ्यांशं पठित्वा प्रवाहिजालं पूरयत ।

प्रश्न 1.
पाठ्यांशं पठित्वा प्रवाहिजालं पूरयत ।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक पृथुवैन्य 4
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक पृथुवैन्य 10

4. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
भूमाता पृथुवैन्यं किम् उपादिशत् ?
उत्तरम् :
आद्यकृषक: पृथुवैन्यः हा पाठ म्हणजे पृथुवैन्य राजाच्या कृषिविषयक कार्याचा प्रारंभ व त्याचा विकास याचा इतिहास स्पष्ट करणारी आख्यायिका आहे. एकदा पृथुवैन्य राजा त्याच्या राज्यात फिरत असताना त्याने प्रजेला दयनीय अवस्थेत पाहिले. त्याच्या राज्यातील लोक हलक्या प्रतीच्या अन्नामुळे क्षीण, अशक्त झाले होते. हे पाहून राजाचे मन द्रवले व तो चिंताग्रस्त झाला.

पुरोहितांच्या सांगण्यानुसार त्याने पृथ्वीमधून धन-धान्य बाहेर काढण्याकरिता धनुष्य सज्ज केले. तेव्हा पृथ्वीने स्त्रीरूप धारण केले व राजाला कृषिकार्य करण्याचा आदेश दिला.

भूमातेने नांगर, कुदळ, फावडे, कोयता या उपकरणांच्या साहाय्याने राजाला कृषिकार्य करण्यास सांगितले. भूमातेने राजाला त्याच्या अन्यायी वडिलांचा संदर्भ दिला तसेच त्यावेळी राजाच्या सदाचरणाचे कौतुक केले आणि राजाच्या कृषिकार्यावर तिची कृपा होईल, असे आश्वासन दिले.

आद्यकृषक: पृथुवेन्य: is the legend that reveals the history of Pruthuvainya’s initiation of agricultural work and civilization. Once, the king पृथुवैन्यं was wandering in his kingdom; He saw the pitiable condition of his subjects. His subjects were thin and weak due to low-quality food. The king’s heart melted with compassion and his mind was filled with worry.

On the advice of a priest, he set the bow; when he was about to take out wealth and grains from the earth, the earth disguised as a woman and advised him to do agricultural work.

The earth advised the king to work with the help of hoe, plough, spade, sickles along with his subjects. She reminded the king of his father who was the corrupt king. She praised the king’s righteous behaviour and assured him with her favor in agricultural work.

प्रश्न आ.
धरित्र्याः उपदेशं मनसि निधाय पृथुवैन्यः किं किम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
आद्यकृषक: पृथुवैन्यः हा पाठ म्हणजे पृथुवैन्य राजाच्या कृषिविषयक कार्याचा प्रारंभ व त्याचा विकास याचा इतिहास स्पष्ट करणारी आख्यायिका आहे. राजाने नदीचा मार्ग अडविला व ते पाणी कृषिकार्यासाठी उपयोगात आणले. पावसाच्या पाण्याचा संचय करून पाण्याचे व्यवस्थापन केले.

जमिनीला सुपीक करण्यासाठी राजाने विशेष प्रयत्न केले, नंतर लोकांनी धान्याच्या बिया पेरल्या. राजाने सुद्धा विविध प्रकारची बी-बियाणे गोळा करून, त्याचे संस्करण केले व प्रयत्नपूर्वक त्याची पेरणी केली. पाऊस झाल्यानंतर धान्यांत अंकुर फुटला. राजाच्या परिश्रमामुळे धान्यलाभ झाला व सगळी प्रजा अतिशय आनंदित झाली.

आद्यकृषक: पृथुवैन्य: is the legend that reveals the history of Pruthuvaiya’s initiation of agricultural work and civilization The king obstructed the river’s path for agricultural work. He stored the rain water and did the water-management. He took special efforts to make the land fertile.

Afterwards, people sowed the seeds of grains. The king gathered varied seeds, refined it and sowed with efforts. After the rains, the sprouts were germinated and all subjects became happy by the gain of grains.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

5. अमरकोषात् योग्यं समानार्थक शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
राजा चिन्ताकुलः जातः ।
उत्तरम् :
राजायाः दैन्यावस्थां दृष्ट्वा राजा चिन्ताकुलः जातः।

प्रश्न आ.
भूमिः स्त्रीरूपं धृत्वा प्रकटिता ।
उत्तरम् :
गोत्रा / कुः / पृथिवी / पृथ्वी / क्ष्मा / अवनिः । मेदिनी / मही स्त्रीरूपं धृत्वा प्रकटिता।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

6. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
मेलनं कुरुत
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक पृथुवैन्य 5.1
उत्तरम् :

विशेषणम्विशेष्यम्
कृशाःप्रजाः
उर्वराभूमिः
आनन्दिताःप्रजाजना:
दःशासकःवेनः
प्रजाहितदक्षःपृथुः

7. समानार्थकशब्द लिखत ।
वृक्षः, भूमिः, राजा, धनुः, नदी ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत ।
वृक्षः, भूमिः, राजा, धनुः, नदी ।
उत्तरम् :

  • वृक्षः – तरुः, महीरुहः, पादयः, द्रुमः ।
  • भूमिः – पृथिवी, पृथ्वी, धरा, वसुन्धरा, अवनी, मही, मेदिनी, क्षमा, गोत्रा, कुः।
  • राजा – महीपतिः, महीपालः, नरेशः, नृपः, भूपः, नरपतिः, भूपाल: ।
  • धनुः – त्रिणता, चापः, शरासन:, कोदण्डः ।
  • नदी – तटिनी, निम्नगा, आपगा, सरित्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

8. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत ।
स्तुतिः, सद्गुणाः, प्रसन्नाः, अशक्ताः, पुरतः, कृशाः ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत ।
स्तुतिः , सद्गुणाः, प्रसन्नाः, अशक्ताः, पुरतः, कृशाः ।
उत्तरम् :

  • स्तुतिः × निन्दा।
  • सद्गुणाः × दुर्गुणाः।
  • प्रसन्नाः × खिन्नाः, दुःखिताः, विषण्णाः।
  • अशक्ताः × सशक्ताः।
  • पुरतः × पश्चात्, पृष्ठतः।
  • कृशाः × पीवराः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

9. कः कं वदति ?

प्रश्न अ.
तिष्ठन्तु चारणाः ।
उत्तरम् :
लोट्लकारः।

प्रश्न आ.
तत्प्राप्तुं यतस्व ।
उत्तरम् :
पुरोहितः पृथुवैन्यं वदति।

प्रश्न इ.
तव पिता दुःशासकः ।
उत्तरम् :
भूमिः पृथुवैन्यं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

प्रश्न ई.
अत: धनुः त्यज ।
उत्तरम् :
भूमिः पृथुवैन्यं वदति।

10. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
उदर एव
उत्तरम् :
उदर एव – उदरे + एव।

प्रश्न आ.
पशुवजीवन्ति
उत्तरम् :
पशुवजीवन्ति – पशुवत् + जीवन्ति ।

प्रश्न इ.
अशक्ताश्च
उत्तरम् :
अशक्ताश्च – अशक्ताः + च।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

प्रश्न ई.
पुरोहितोऽवदत् ।
उत्तरम् :
पुरोहितोऽवदत् – पुरोहितः + अवदत्।

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्‌ :

उचितं‌ ‌कारणं‌ ‌चित्वा‌ ‌वाक्यं‌ ‌पुनर्लिखत।‌ ‌

प्रश्न 1.
स्तुतिगायकाः‌ ‌प्रसन्नाः‌ ‌अभवन्‌ ‌यतः‌ ‌
(अ)‌ ‌पाठकाः‌ ‌राज्ञः‌ ‌प्रशंसाम्‌ ‌अकुर्वन्‌ ‌।‌‌
(ब)‌ ‌स्तुतिपाठकाः‌ ‌राज्ञः‌ ‌निःस्पृहताम्‌ ‌अजानन्।‌
‌उत्तरम्‌ ‌
(ब)‌ ‌स्तुतिपाठका:‌ ‌राज्ञः‌ ‌नि:स्पृहताम्‌ ‌अजानन्।‌

प्रश्न 2.‌
‌प्रजाः‌ ‌अतीव‌ ‌कृशाः‌ ‌अशक्ता:‌ ‌च‌ ‌यतः‌‌
(अ)‌ ‌ताः‌ ‌पशुवज्जीवन्ति‌ ‌निकृष्टानं‌ ‌खादन्ति‌ ‌च।‌‌
(ब)‌ ‌ता:‌ ‌मिष्टान्नं‌ ‌खादन्ति।‌
‌उत्तरम्‌
‌(अ)‌ ‌ता:‌ ‌पशुवज्जीवन्ति‌ ‌निकष्टानं‌ ‌खादन्ति‌ ‌च।‌ ‌

प्रश्न 3.
पृथुवैन्यः‌ ‌स्वप्रजाः‌ ‌दृष्ट्वा‌ ‌चिन्ताकुल:‌ ‌जात:‌ ‌यतः‌‌
(अ)‌ ‌तस्य‌ ‌प्रजाजनाः‌ ‌परस्परं‌ ‌वादविवादं‌ ‌कुर्वन्ति।‌‌
(ब)‌ ‌तस्य‌ ‌प्रजाजना:‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति।‌ ‌
उत्तरम्‌
‌(ब)‌ ‌तस्य‌ ‌प्रजाजनाः‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति‌ ‌।‌‌

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

प्रश्न 4.
भूम्या धनधान्यपुष्पफलानि स्व-उदरे निहितानि यत: ……..
(अ) वेनभूप: दुःशासक: आसीत्।
(ब) भूमिः स्वभावेन कृपणा आसीत्।
उत्तरम् :
(अ) वेनभूप: दुःशासकः आसीत्।

प्रश्न 5.
पृथुभूपेन स्वधनुः सज्जीकृतं यतः ………
(अ) सः शचुं हन्तुम् इच्छति स्म।
(ब) सः धनधान्यादि सर्व वस्तुजातं वसुन्धरायाः प्राप्तुम् इच्छति स्म।
उत्तरम् :
(ब) सः धनधान्यादि सर्वं वस्तुजातं वसुन्धरायाः प्राप्तुम् इच्छति स्म।

प्रश्न 6.
पृथुभूपस्य प्रजाजनाः सन्तुष्टा: अभवन् यतः …………..
(अ) ते प्रभूतं धान्यम् अलभन्त।
(ब) ते प्रभूतं सुवर्णम् अलभन्त।
उत्तरम् :
(अ) ते प्रभूतं धान्यम् अलभन्त।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

उचितं‌ ‌पर्यायं‌ ‌चित्वा‌ ‌वाक्यं‌ ‌पुनर्लिखत।‌ ‌

प्रश्न 1.

  1. प्रजा:‌ ‌अतीव‌ ‌……………. आसन्।‌ ‌(कृशाः‌ ‌/‌ ‌सुदृवाः)‌ ‌
  2. सर्व‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌………….‌ ‌उदरे‌ ‌एव‌ ‌वर्तते।‌ ‌(धरायाः‌ ‌/‌ ‌सूर्यस्य‌)
  3. पृथुभूपेन ……. सज्जीकृतम्। (धनुः/लवित्रम्)
  4. दु:शासकः नृपः …………..। (वेनराज:/पृथुवैन्यः)
  5. ………… बीजेभ्यः अङकुराः उद्भूताः। (पर्जन्यानन्तरं/ शीतकालानन्तरं)
  6. ………….. प्रजाजनाः सन्तुष्टा : अभवन्। (धनलाभेन/धान्यलाभेन)

उत्तरम्‌ :

  1. कशाः‌
  2. धराया:‌
  3. धनुः
  4. वेनराजः
  5. पर्जन्यानन्तरं।
  6. धान्यलाभेन।

कः‌ ‌कं‌ ‌वदति‌ ‌।‌

‌प्रश्न 1.
स्तवनं‌ ‌तु‌ ‌ईश्वरस्यैव‌ ‌भवेत्।‌
उत्तरम्‌ :
पृथुवैन्यः‌ ‌चारणा‌‌ बदति।‌

‌प्रश्न 2.
त्वं तु प्रजाहितदक्षः नृपः।
उत्तरम् :
भूमिः पृथुवैन्यं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

‌प्रश्न 3.
प्रजाजनैः सह कृषिकार्यं कुरु ।
उत्तरम् :
भूमिः पृथुवैन्यं वदति।

पूर्णवाक्येन‌ ‌उत्तरत।‌

प्रश्न 1.
‌कः‌ ‌धरायां‌ ‌प्रथम:‌ ‌अभिषिक्तः‌ ‌सम्राट्?‌
‌उत्तरम्‌
‌भूपालः‌ ‌पृथुवैन्य:‌ ‌धरायां‌ ‌प्रथम:‌ ‌अभिषिक्तः‌ ‌सम्राट्।‌‌

प्रश्न 2.‌
‌पृथुनृपस्य‌ ‌राजधानी‌ ‌कुत्र‌ ‌आसीत्?‌ ‌
उत्तरम्‌ :
पृथुनृपस्य‌ ‌राजधानी‌ ‌प्रयागक्षेत्रे‌ ‌आसीत्।‌

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

प्रश्न 3.
के‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌स्तुति‌ ‌गातुमुत्सुकाः?‌ ‌
उत्तरम्‌ ‌:
चारणाः‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌स्तुतिं‌ ‌गातुमुत्सुकाः।‌

प्रश्न 4. ‌
‌स्तुतिगायकाः‌ ‌किं‌ ‌ज्ञात्वा‌ ‌प्रसन्नाः‌ ‌अभवन्?‌ ‌/‌ ‌स्तुतिगायका:‌‌ किमर्थ‌ ‌प्रसन्नाः‌ ‌अभवन्?‌ ‌
उत्तरम्‌ ‌
स्तुतिगायका:‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌नि:स्पृहतां‌ ‌ज्ञात्वा‌ ‌प्रसन्नाः‌ ‌अभवन्।‌

प्रश्न 5.
पृथुः‌ ‌चारणान्‌ ‌किम्‌ ‌आज्ञापयत्?‌
‌उत्तरम्‌ ‌
पृथुः‌ ‌चारणान्‌ ‌स्थातुम्‌ ‌आज्ञापयत्‌ ‌अकथयत्‌ ‌च‌ ‌यावत्‌ ‌पृथो:‌‌ सद्गुणा:‌ ‌न‌ ‌प्रकटीभवन्ति‌ ‌तावत्‌ ‌सः‌ ‌न‌ ‌स्तोतव्यः‌ ।‌ ‌
स्तवनं‌‌ तु‌ ‌ईश्वरस्य‌ ‌एव‌ ‌भवेत्।‌ ‌

प्रश्न 6.
‌चिन्ताकुलं‌ ‌राजानं‌ ‌पुरोहितः‌ ‌किम्‌ ‌अवदत्‌ ‌?‌
‌उत्तरम्‌
‌चिन्ताकुलं‌ ‌राजानं‌ ‌पुरोहितः‌ ‌अवदत,‌ ‌”हे‌ ‌राजन्,‌ ‌धनधान्यादि‌‌ सर्व‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌वस्तुत:‌ ‌वसुन्धराया:‌ ‌उदरे‌ ‌एवं‌ ‌वर्तते‌ ‌।‌ ‌तत्प्राप्तुं‌‌

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

प्रश्न 7.
‌‌एषः‌ ‌गद्यांश:‌ ‌कस्मात्‌ ‌पाठात्‌ ‌उद्धृतः?‌
उत्तरम्‌
‌एषः‌ ‌गद्यांश:‌ ‌आद्यकृषक:‌ ‌पृथुवैन्यः‌ ‌पाठात्‌ ‌उद्धृतः।‌

प्रश्न 8.
केन धनुः सज्जीकृतम्?
उत्तरम् :
पृथुभूपेन धनुः सज्जीकृतम्।

प्रश्न 9.
कया धनधान्यपुष्पफलानि उदरे निहितानि ?
उत्तरम् :
भूम्या धनधान्यपुष्पफलानि उदरे निहितानि।

प्रश्न 10.
कः दुःशासक:?
उत्तरम् :
पृथराजस्य पिता बेनराजः दुःशासकः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

प्रश्न 11.
भूमि: राजानं कृषिकार्यस्य कानि साधनानि उक्तवती?
उत्तरम् :
भूमि: राजानं खनित्राणि, हला:, कुद्दालकाः, लवित्राणि च एतानि साधनानि उक्तवती।

प्रश्न 12.
जनाः कुत्र धान्यबीजानि अवपन्?
उत्तरम् :
जनाः क्षेत्रे धान्यबीजानि अवपन्।

प्रश्न 13.
कदा बीजेभ्यः अङ्कुराः उद्भूता?
उत्तरम् :
पर्जन्यानन्तरं बीजेभ्य: अङ्कुराः उद्भूता।

प्रश्न 14.
प्रजाजना: केन/कश्यं सन्तुष्टाः अभवन्?
उत्तरम् :
धान्यलाभेन सर्वे प्रजाजनाः सन्तुष्टा: अभवन्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

वाक्यं‌ ‌पुनर्लिखित्वा‌ ‌सत्यम्‌ ‌/‌ ‌असत्यम्‌ ‌इति‌ ‌लिखत।‌‌

प्रश्न 1.

  1. पृथुवैन्यः‌ ‌नाम‌ ‌धरायाम्‌ ‌आदिम:‌ ‌सम्राट्।‌ ‌
  2. ‌स्तवनं‌ ‌तु‌ ‌मानवस्यैव‌ ‌भवेत्।‌ ‌
  3. स्तुतिगायकाः‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌नि:स्पृहतां‌ ‌ज्ञात्वा‌ ‌विषण्णा:‌ ‌अभवन्।‌‌
  4. पृथुराजेन‌ ‌दृष्टं‌ ‌यत्‌ ‌प्रजाः‌ ‌अतीव‌ ‌सशक्ताः‌ ‌।‌‌
  5. प्रजा:‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति।‌
  6. धनधान्यादि‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌वसुन्धराया:‌ ‌जठरे‌ ‌एव‌ ‌वर्तते।‌ ‌

उत्तरम्‌ ‌:

  1. सत्यम्।‌ ‌
  2. ‌असत्यम्।‌
  3. ‌असत्यम्।‌
  4. ‌असत्यम्।‌‌
  5. ‌सत्यम्।‌ ‌
  6. ‌सत्यम्।‌‌

प्रश्न 2.

  1. भूमि: नररूपम् अधारयत्।
  2. वेनराजः दुःशासकः आसीत्।
  3. वेनराजः राजधर्मस्य उल्लङ्घनम् अकरोत्।
  4. पृथुः प्रजाहितदक्षः नृपः।

उत्तरम् :

  1. असत्यम्।
  2. सत्यम्।
  3. सत्यम्।
  4. सत्यम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

प्रश्न 3.

  1. पृथुवैन्यः भूमिम् अनुर्वराम् अकरोत्।
  2. पृथुवैन्य: उद्यमेन बीजानां सङ्कलनम् अकरोत्।
  3. पर्जन्यानन्तरम् अकुरेभ्य: बीजानि उद्भूतानि ।
  4. प्रजाजनाः विषण्णा: अभवन्।

उत्तरम् :

  1. असत्यम्।
  2. सत्यम्।
  3. असत्यम्।
  4. असत्यम्।

शब्दज्ञानम्‌ ‌

सन्धिविग्रहः।‌

  1. ‌गातुमुत्सुकाः‌ ‌-‌ ‌गातुम्‌ ‌+‌ ‌उत्सुकाः‌ ‌।‌
  2. ‌तावदहम्‌ ‌-‌ ‌तावत्‌ ‌+‌ ‌अहम्।‌
  3. ‌ईश्वरस्यैव‌ ‌.‌ ‌ईश्वरस्य‌ ‌+‌ ‌एव‌ ‌।‌
  4. ‌तत्प्राप्तुम्‌ ‌-‌ ‌तत्‌ ‌+‌ ‌प्राप्तुम्।‌
  5. नाकरोत् – न + अकरोत् ।
  6. स नैकेभ्यः – स: + नैकेभ्यः ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

विशेषण‌ ‌-‌ ‌विशेष्य‌ ‌-‌ ‌सम्बन्धः।‌‌

विशेषणम्‌विशेष्यम्‌
1.‌ प्रथमः‌‌सम्राट‌
2. ‌अभिषिक्तः‌समाट्‌
3. प्रसन्नाः‌‌स्तुतिगायकाः‌‌
4. राजा‌‌चिन्ताकुल:‌
5. नैकेभ्यःवृक्षेभ्यः
6. विविधप्रकारकाणाम्बीजानाम्
7. कल्याणकारीनृपः
8. अग्रणी:नृपः
9. जनसेवाव्रतीनृपः

चान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।‌

त्वान्त‌ ‌अव्यय‌‌ धातु‌ ‌+‌ ‌त्वा / ध्या / टवा / ‌ढवा ‌/ इत्वा / अयित्वाल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्यतुमन्त‌ ‌अव्यय‌ ‌‌‌धातु‌ ‌+‌ ‌तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / ‌‌इतुम् / अयितुम्‌‌
दृष्ट्वा,‌ ‌ज्ञात्वा, धृत्वा, गृहीत्वा, कृत्वानिधाय, अवरुध्यगातुम,‌ ‌प्राप्तुम्‌, कर्तुम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।‌

  • ‌प्रथमा‌ ‌-‌ ‌भूपालः,‌ ‌सम्राट्,‌ ‌राजधानी,‌ ‌चारणाः,‌ ‌अहम्,‌‌ ‌गायकाः,‌ ‌प्रजाः,‌ ‌ताः,‌ ‌राजा,‌ ‌पुरोहितः, भूमिः, पिता, नृपः, अहम्।
  • ‌द्वितीया‌ ‌-‌ ‌अन्नम्,‌ ‌सर्वम्, धनुः, फलानि, खनित्राणि, हलान, कुद्दालकान, लवित्राणि।
  • तृतीया‌ ‌-‌ ‌तेन, भूपेन, मया, प्रयत्लेन, प्रजाजनैः, परिश्रमेण, धान्यलाभेन ।
  • पञ्चमी – भयात्, बीजेभ्यः, वृक्षेभ्यः ।
  • षष्ठी‌ ‌-‌ ‌नृपस्य,‌ ‌मम,‌ ‌ईश्वरस्य,‌ ‌वसुन्धरायाः, तस्य, राजधर्मस्य, भूमातुः, नदीनाम, जलस्य, बीजानाम्।
  • सप्तमी‌ ‌-‌ ‌धरायाम,‌ ‌क्षेत्रे,‌ ‌राज्याभिषेकसमये,‌ ‌स्वराज्ये, हस्ते, मनसि, तस्मिन्, क्षेत्रे, प्रशासने, पृथिव्याम्।
  • ‌सम्बोधन‌ ‌-‌ ‌हे‌ ‌राजन्।‌‌

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

लकारं‌ ‌लिखत।‌

प्रश्न 1.

  1. पृथुराजः‌ ‌स्वराज्ये‌ ‌भ्रमणम्‌ ‌अकरोत्।‌ ‌
  2. ‌ता:‌ ‌मजा:‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति‌ ‌।‌
  3. तत्‌ ‌प्राप्तुं‌ ‌यतस्व।‌

उत्तरम्‌ ‌:

  1. ‌लङ्लकारः‌
  2. ‌लट्लकारः‌
  3. लोट्लकार:‌‌

प्रश्न 2.

  1. भूमि: तस्य पुरत: प्रकटिता अभवत्।
  2. त्वं प्रयत्नेन कृषिकार्य करोषि।
  3. अहं प्रसन्ना भविष्यामि।
  4. प्रजाजनैः सह कृषिकार्य कुरु।
  5. जनाः धान्यबीजानि अवपन्।
  6. पृथुवैन्य; भूमिम् उर्वरतमां कर्तुं प्रायतत।

उत्तरम् :

  1. लङ्लकारः।
  2. लट्लकारः।
  3. लृट्लकारः।
  4. लोट्लकारः।
  5. लङ्लकार:।
  6. लङ्लकारः।

‘भूमातुः’ इति स्थाने ‘भूमि’ शब्दस्य योग्य रूपं लिखत।

प्रश्न 1.
भूमातुः उपदेशं मनसि निधाय पृथुवैन्यः कृषिकार्यम् अकरोत्।
उत्तरम् :
भूम्या: भूमेः उपदेशं मनसि निधाय पृथुवैन्यः कृषिकार्यम् अकरोत्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

भाषाभ्यास:

समानार्थकशब्दाः ।

  1. नाम – अभिधानम्, नामधेयम्, आख्या।
  2. सम्राट – अधिराजः, राजेन्द्रः, सार्वभौमः ।
  3. चारणाः – स्तुतिपाठकाः, स्तुतिगायकाः ।
  4. स्तवनम् – स्तुतिः, प्रशंसा।
  5. ईश्वरः – देवः, भगवान्, सुरः।
  6. ज्ञात्वा – अवगम्य।
  7. प्रसन्नाः – सन्तुष्टाः, आनन्दिताः।
  8. भ्रमणम् – अटनम्।
  9. कृशः – क्षीणः ।
  10. अशक्तः – दुर्बलः।
  11. दृष्ट्वा – अवलोक्य, विलोक्य, वीक्ष्य।
  12. चिन्ताकुलः – चिन्ताग्रस्तः, चिन्तितः, चिन्ताक्रान्तः।
  13. पुरोहितः – उपाध्यायः।
  14. वसुन्धरा – धरिणी, धरा, धरित्री, पृथिवी।
  15. उदरम् – जठरम्, कोष्ठम्।
  16. प्राप्तुम् – लब्धम्।
  17. स्त्री – नारी, वनिता, महिला, योषित्।
  18. पिता – जनकः, तात;, जन्मदाता।
  19. चोरः – चौर:, स्तेनः, तस्करः, पाटच्चरः, लुण्ठकः ।
  20. धनम् – वित्तम, द्रव्यम्, सम्पत्तिः ।
  21. धान्यम् – सस्यम्।
  22. पुष्पम् – प्रसूनम, सुमनः, सुमम, कुसुमम्।
  23. मनसि – अन्त:करणे, चेतसि, चित्ते, मानसे।
  24. निधाय – हित्वा।
  25. मार्गः – पन्थाः , सरणिः।
  26. जलम् – तोयम्, नौरम्, अम्बु, उदकम्, वारि।
  27. सञ्चयम् – सङ्कलनम्।
  28. बीजानि – सस्यानि।
  29. कल्याणकारी – हितकारी।

विरुद्धार्थकशब्दाः‌

  • ‌उत्सुकाः‌ ×‌ ‌अनुत्सुकाः।‌
  • उपयोग: × निरुपयोगः।
  • उर्वरा × अनुर्वरा/वन्ध्या ।
  • लाभः × हानिः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

योग्यं क्रियापदं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

  1. त्वं तत्प्राप्तुं …………….। (यतस्व/यतन्ताम्)
  2. त्वं प्रयत्लेन कृषिकार्य ……..। (करोति/करोषि)
  3. त्वं धनुः …….। (त्यज/त्यजतु)
  4. त्वं प्रजाननै: सह कृषिकार्य ……… । (कुरु/करोतु)

उत्तरम् :

  1. त्वं तत्प्राप्तुं यतस्व।
  2. करोधि ।
  3. त्यज।
  4. कुरु

योग्य वाच्यपर्याय चिनुत ।

प्रश्न 1.
ता: प्रजाः पशुवज्जीवन्ति। (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
उत्तरम् :
कर्तृवाच्यम्।

प्रश्न 2.
पृथुभूपेन धनुः सज्जीकृतम्। (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
उत्तरम् :
कर्मवाच्यम्।

प्रश्न 3.
मया धनधान्यपुष्पफलानि उदरे निहितानि । (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
उत्तरम् :
कर्मवाच्यम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

प्रश्न 4.
त्वं धनुः त्यज। (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
उत्तरम् :
कर्तृवाच्यम्।

प्रश्न 5.
जनाः धान्यबीजानि अवपन्। (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
उत्तरम् :
कर्तृवाच्यम्।

योग्यं विशेषणं चिनुत।

प्रश्न 1.
पर्जन्यानन्तरं बीजेभ्यः अङकुराः ….। (उद्भूतः/उद्भूताः)
उत्तरम् :
उद्भूताः।

अमरकोषात् शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
भूपाल: पृथुवैन्य: नाम धराया: प्रथम: अभिषिक्त: सम्राट्।
उत्तरम् :
राट् / पार्थिवः / क्ष्माभूत् / नृपः / भूपः / महीक्षित् पृथुवैन्य: नाम धरायाः प्रथम: अभिषिक्तः सम्राट्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

समासाः

समस्तपदम्अर्थ:समासविग्रहःसमासनाम
प्रयागक्षेत्रम्place named प्रयागप्रयागं नाम / इति क्षेत्रम्।कर्मधारयः समासः।
विविधबीजानिvarious seedsविविधानि बीजानि।कर्मधारयः समासः।
धनधान्यपृष्यफलानिwealth, grains, flowers and fruitsधनानि च धान्यानि च पुष्पाणि च फलानि च।इतरेतर-द्वन्द्वः समासः ।
चिन्ताकुलःperturbed with worryचिन्तया आकुलः।तृतीया-तत्पुरुषः समासः।
चोरलण्ठकभयम्fear from thieves and robbersचोरलण्ठकेभ्य: भयम्।पञ्चमी-तत्पुरुषः समासः।
जलव्यवस्थापनम्management of waterजलस्य व्यवस्थापनम्।षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
प्रजाहितदक्षःalert in the subjects’ welfareप्रजाहिते दक्षः।सप्तमी-तत्पुरुषः समासः।
कल्याणकारीdoes welfareकल्याणं करोति इति।उपपद-तत्पुरुषः समास:।

आद्यकृषक: पृथुवैन्यः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

भारत हा कृषिप्रधान देश आहे. देशाच्या सामाजिक व आर्थिक उभारणीमध्ये कृषी (शेती) महत्त्वाची भूमिका बजावते. वेन राजाचा पुत्र, पृथुवैन्य/ पृथु राजाने शेतीविषयक कार्याचे संशोधन केले त्याचा प्रारंभ करून विकसित केले.

पृथु राजाला पृथ्वीवरील सर्वप्रथम अभिषिक्त राजा मानले जाते. पृथु राजाच्या कार्यस्मरणार्थ वसुंधरेस पृथ्वी असे संबोधले जाते. प्रस्तुत भाग म्हणजे पृथु राजाने केलेल्या कृषिविषयक कार्याचा प्रारंभ तसेच कृषी संस्कृती याचे विवरण करणारी आख्यायिका आहे.

India is an agriculture-based country. Agriculture plays a significant role in the socio-economic fabric of the country. Agricultural work was invented, initialised and developed by the king Pruthuvainya who was the son of Vena.

Pruthu (पृथु) is considered to be the first coronated king of the earth. The earth is known as Prithvi, in the memory of Pruthu’s work. The given extract is the legend that reveals the history of Pruthu’s initiation of agricultural work and civilization.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

परिच्छेदः 1

भूपाल: ……………… यतस्व।

अनुवादः

राजा पृथुवैन्य म्हणजे पृथ्वीवरील सर्वप्रथम अभिषिक्त सम्राट (होय.) प्रयागक्षेत्रात पृथु राजाची राजधानी होती, राज्याभिषेकासमयी, भाट (स्तुतिपाठक) पृथु राजाची स्तुती गाण्यास उत्सुक होते. नंतर, पृथु राजाने आदेश दिला, “कृपया भाटांनी थांबावे! जोपर्यंत माझ्यातील सद्गुणांचे दर्शन होत नाही, तोपर्यंत माझी स्तुती केली जाऊ नये.

ईश्वराचेच स्तबन व्हावे.” पृथु राजाची अशी निःस्पृह (निःस्वार्थी) वृत्ती जाणून स्तुतिपाठक संतुष्ट झाले. एकदा पृथु राजा त्याच्या राज्यात भ्रमण करत होता. त्याने फिरताना पाहिले की, त्याची प्रजा क्षीण (बारीक) व अशक्त झाली आहे.

ते प्रजाजन प्राण्यांप्रमाणे आयुष्य जगत होते. (ते) हलक्या दर्जाचे/कमी प्रतीचे अन्न खात होते. ते पाहून राजा चिंताग्रस्त झाला. तेव्हा पुरोहित (उपाध्याय) म्हणाले, “हे राजा, खरेतर धन (समृद्धी), धान्य इत्यादी सर्व वस्तू धरणीच्या पोटातच असतात. (वास करतात.)
(कृपया) त्या प्राप्त करण्यासाठी तू प्रयत्न कर.”

The king named पृथुवैन्य was the first coronated (enthroned) emperor on the earth. The king पृथु’s capital was in the region of प्रयाग. The bards were eager to praise king पृथु at the time of coronation.

Then, पृथु ordered, “May the bards stop (praising me)! As long as, my virtues are not manifested (don’t appear) till then I am not worthy of praise (appreciation).

The Almighty is praiseworthy alone.” Having realized such desirelessness of king पृथु, the bards got pleased. Once, king पृथु was wandering in his kingdom. While wandering, he saw that his subjects are very thin and weak.

Those people were living life like an animal. They were eating low-quality food. Seeing that, The king got perturbed (disturbed). Then the priest said, “O King, in fact all the things like wealth and grains are in the belly of the earth itself (generated from the earth). Please strive to obtain it.”

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

परिच्छेदः 2

तदा ………….. पृथुभूपेन

अनुवादः

त्यानंतर, त्याकरिता पृथुराजाने धनुष्य तयार ठेवले, मग पृथ्वी स्त्रीचे रूप धारण करून त्याच्यासमोर प्रकट झाली व म्हणाली, “हे राजा ! जुलमी असणाऱ्या तुझ्या वडिलांनी, वेन राजाने राजधर्माचे पालन केले नाही.

त्यानंतर, चोर-लुटारूंच्या भयामुळे मी, धन-धान्य-फुले-फळे माझ्या पोटात ठेवले. तू निश्चितच प्रजेच्या हितामध्ये सतर्क असणारा राजा आहेस, जर तू प्रयत्नपूर्वक कृषिकार्य केलेस, तर मी प्रसन्न होईन, म्हणूनच धनुष्य सोडून दे. तुझ्या प्रजाजनांसमवेत फावडे, नांगर, कुदळ, विळे (हे सर्व) हातात घेऊन कृषिकार्य कर.”

Then king Ty set the bow for that. Then, having taken the form of a woman, the earth appeared in front of him and said, “O King! your father, the bad ruler , did not follow royal duty. Then, I placed wealth, grains, flowers, fruits in my belly, due to fear of thieves, robbers.

But, you are engaged in welfare of the subjects. If you strive in farming, I will be pleased. Hence, give up a bow. Start farming with the subjects by taking spades, ploughs, hoes, sickles in hand”.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

परिच्छेदः 3

भूमातु: ………………………………….. अभवत्।

अनुवादः

धरणीमातेचा उपदेश लक्षात येऊन, पृथुवैन्य राजाने नद्यांचा मार्ग थांबवून पाण्याचा उपयोग शेतीकामासाठी केला. (राजाने) पावसाच्या पाण्याचा साठा करून पाण्याचे व्यवस्थापन केले. (त्याने) जमीन अधिक सुपीक होण्यासाठी प्रयत्न केले. नंतर, लोकांनी त्या ठिकाणी (शेतात) धान्यबीजे पेरली.

त्याने अनेक वृक्षांपासून विविध प्रकारच्या बीजांचे परिश्रमपूर्वक संचय व निवड केली. (व) नंतर बीजांचे संस्करण करून पेरणी केली. पावसानंतर बीजांतून अंकुर फुटले. धान्याच्या प्राप्तीमुळे सर्व प्रजा आनंदित झाली. हा कल्याणकारी राजा पृथ्वीवर, प्रशासनात अग्रेसर व जनसेवाव्रती ठरला.

Keeping in mind the advice of the mother earth, पृथुवैन्य used water for agricultural work by obstructing the way of rivers. Having stored the rain-water, he did water-management. He strived to make the land most fertile.

After that, people sowed the seeds of grains in that field (farm). He collected and selected the various seeds from many trees with so much of effort. After that, having refined (polished) the seeds, he sowed. After the rain, sprouts germinated from the seeds.

After obtaining grains, all subjects were pleased (satisfied). This welfare-oriented king became the foremost in the administration on the earth and was committed to the service of public.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

शब्दार्थाः

  1. भूपाल: – king – राजा
  2. धरायाम् – on the earth – पृथ्वीवर
  3. अभिषिक्तः – coronated – अभिषेक झालेला
  4. चारणा: – bards – भाट (स्तुतिपाठक)
  5. आज्ञापयत् – ordered – आज्ञा केली
  6. तिष्ठन्तु – please wait – थांबावे
  7. यावत्-तावत् – as long as-till then – जोपर्यंत-तोपर्यंत
  8. प्रकटीभवन्ति – manifested – प्रकट होतात
  9. स्तोतव्यः – worthy to be praised – स्तुती करण्यायोग्य
  10. एतादृशीम् – such – अशी
  11. निःस्पृहताम् – detachment – निःस्पृहा, निरिच्छा
  12. भ्रमणम् – wandering – फिरणे
  13. कृशाः – lean – बारीक
  14. अशक्ताः – weak – अशक्त
  15. पशुवत् – like animals – पशुप्रमाणे/प्राण्याप्रमाणे
  16. निकृष्टान्नम् – low quality food – हलक्या दर्जाचे अन्न
  17. दृष्ट्वा – having seen – पाहून
  18. चिन्ताकुल: – worried – चिंताग्रस्त
  19. पुरोहितः – priest – उपाध्याय
  20. वस्तुजातम् – things – सर्व वस्तू
  21. वस्तुतः – in fact – मुळ्यात, खरे पाहता
  22. उदरे – in the belly – पोटात
  23. प्राप्तुम् – to obtain – मिळविण्यासाठी
  24. यतस्व – you strive – प्रयत्न कर
  25. तदर्थम् – for that – त्यासाठी
  26. सज्जीकृतम् – set – तयार केले
  27. भूमिः – earth – पृथ्वी
  28. धृत्वा – taking/bearing – घेऊन/धारण करून
  29. पुरतः – in front of – च्या पुढे
  30. प्रकटिता अभवत् – appeared – प्रकट झाली
  31. दुःशासकः – bad ruler – जुलमी राजा
  32. चोरलुण्ठक – due to fear from – चोर, लुटारुच्या
  33. भयात् – thief and robber – भीतीने
  34. निहितानि – placed/laid – ठेवलेले
  35. प्रजाहितदक्षः – prompt towards subject’s welfare – प्रजाहितासाठी तयार / सतर्क
  36. त्यज – leave – सोड
  37. खनित्राणि – spades – फावडे
  38. हलान् – ploughs – नांगर
  39. कालकान – hoes – कुदळ
  40. लवित्राणि – sickles – विळे
  41. गृहीत्वा – having taken – घेऊन
  42. धनुः – bow – धनुष्य
  43. उपदेशम् – advice – सल्ला
  44. मनसि निधाय – having taken into consideration – लक्षात घेऊन
  45. अवरुध्य – obstructing – अडवून
  46. जलसञ्चयम् – accumulation of water – पाण्याचा साठा
  47. जल – व्यवस्थापनम् – management of water – पाण्याचे व्यवस्थापन
  48. उर्वरतमाम् – most fertile – अधिक सुपीकता
  49. धान्यबीजानि – seeds of grains – धान्याच्या बिया
  50. अवपन् – sowed – पेरली
  51. सङ्कलनम् – collection – साठा
  52. चयनम् – selection – निवड
  53. संस्करणम् – having polished / refined – शुद्धीकरण करून
  54. अडकुराः – were sprouted – अंकुर फुटले
  55. उद्भूताः – germinated
  56. सन्तुष्टाः – satisfied – समाधानी
  57. कल्याणकारी – welfare-oriented – कल्याण करणारा
  58. अग्रणी: – foremost – अग्रेसर
  59. जनसेवाव्रती – committed to the service of public – जनसेवेचे व्रत घेतलेला

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 3 सूक्तिसुधा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 3 सूक्तिसुधा Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

श्लोकः 1

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
का गुरूणां गुरुः ?
उत्तरम्‌ :‌
विद्या गुरूणां गुरुः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

प्रश्न आ.
किं राजसु न पूज्यते ?
उत्तरम्‌ :‌
धनं राजसु न पूज्यते।

प्रश्न इ.
कः पशुः एव ?
उत्तरम्‌ :‌
विद्याविहीन : पशुः एव।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

2. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
‘विद्या नाम नरस्य’ …….. इति श्लोकाधारण विद्यायाः महत्त्वं लिखत ।
उत्तरम्‌ :‌
सूक्ति म्हणजे चांगल्या उक्ती. सूक्तिसुधा अशा नीतिपर उक्तींचा संग्रह आहे. ‘विद्याविहीनः पशुः’ ही सूक्ति ज्ञानाचे महत्त्व विशद करते. विद्या नाना भोग (समाधान) प्राप्त करून देणारी आहे. तसेच ती यश व आनंदही प्राप्त करून देणारी आहे. विद्या हे संरक्षिलेले गुप्त धन आहे. परदेशातही विद्या बंधुसम असते. राजसभेतही विद्यावान व्यक्तीचा सन्मान केला जातो. विद्येमुळे माणसाला ज्ञानाचे तेज प्राप्त होते व त्याचे सौंदर्य वाढते.

ज्ञानामुळे सर्व उद्दिष्टे साध्य होऊ शकतात, ‘किं किं न साधयति कल्पकतेव विद्या’ या उक्तीप्रमाणे विद्या कल्पकतेप्रमाणे सर्व इच्छांची पूर्ती करते. म्हणूनच ज्ञानहीन मनुष्यास पशूच मानले जाते.

सूक्तिs are good sayings. सूक्तिसुधा is a collection of all such value-based quotations. The सूक्ति ‘विद्याविहीनः पशुः’ ellobarates the importance of knowledge.

Knowledge alone gives enjoyment, happiness and fame to a person. It is the preceptor of all preceptors. Hence, knowledge is precious wealth. It is well-guarded and concealed wealth.

It enhances the beauty of a person. Knowledge is considered to be relative while travelling in foreign country. It is said to be supreme deity. Even royal courts admire knowledgeable people.

A man who is devoid of knowledge / learning, is said to be an animal; as knowledge helps achieving all ends. It is rightly said, “किं किं न साधयति कल्पलतेब विद्या’ – what does not knowledge achieve like wish yielding-creeper.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

3. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा 1

उत्तरम्‌ :‌
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा 2

श्लोक: 2.

1. मञ्जूषात: उचितं शब्दं चित्वा तालिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.
मञ्जूषात: उचितं शब्दं चित्वा तालिकां पूरयत ।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा 3
(निन्दन्तु, गच्छतु, युगान्तरे, मरणम्, लक्ष्मी:, स्तुवन्तु ।)
उत्तरम्‌ :‌

नीतिनिपुणाःनिन्दन्तुस्तुवन्तुवा
लक्ष्मीःसमाविशतुगच्छतुवा
मरणम्अद्यैवयुगान्तरेवा

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
मरणमस्तु ।
उत्तरम्‌ :‌
मरणमस्तु – मरणम् + अस्तु।

प्रश्न आ.
अद्यैव ।
उत्तरम्‌ :‌
अद्यैव – अद्य + एव।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
“न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः । इति सूक्तिं स्पष्टीकुरुत।
उत्तरम्‌ :‌
सूक्ति म्हणजे चांगल्या उक्ती. सूक्तिसुधा अशा नीतिपर उक्तींचा संग्रह आहे. विद्याविटेन: पशुः हो सूक्ति ज्ञानाचे महत्व विशद करते. धैर्यवान लोकांमध्ये दृढनिश्चय ही स्थायी व विशेष गुण आहे. असे लोक स्थिर बुद्धीचे असतात. व ते स्वत:ला ध्येयापासून टू देत नाहीत ते त्याच मार्गाचा अवलंब करतात, व हवे ते परिणाम प्राप्त करून घेतात. ‘न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः’ ही सूक्ति हे विशद करते.

नीतिमध्ये कुशल लोक निंदानालस्ती करो वा प्रशंसा करोत, लक्ष्मी तिच्या इच्छेप्रमाणे येवो अथवा जावो, आजच मरण येवो वा युगान्त झाल्यावर (दुसऱ्या युगात / भरपूर काळ लोटल्यावर) येवो, (तरीही) धैर्यवान लोक न्याय्यमार्गावरून आपले पाऊल ढळू देत नाहीत (ते न्याय्यमार्ग सोडत नाहीत).

सूक्तिs are good sayings. सूक्तिसुधा is a collection of all such value-based.quotations. Resolute people have distinct quality of firmness. They are of stable intelellect and do not deviate their minds from their aim. They follow the path of justice, till they achieve fruitful results.

The सूक्ति ‘न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः’ says that experts/skilled people may praise or criticise courageous people; may goddess Laxmi assist them by pleasing on them or not; may they have to face death instantly or after long time; passing through all circumstances, resolute ones follow the justice path, achieve fruitful results and enlighten other’s lives too.

श्लोक: 3.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
शुकसारिका: केन बध्यन्ते ?
उत्तरम्‌ :‌
आत्मन: मुखदोषेण शुकसारिकाः बध्यन्ते।

प्रश्न आ.
के न बध्यन्ते ?
उत्तरम्‌ :‌
बका: न बध्यन्ते।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
बकास्तत्र
उत्तरम्‌ :‌
बकास्तत्र – बकाः + तत्र।

प्रश्न आ.
आत्मनो मुखदोषेण
उत्तरम्‌ :‌
आत्मनो मुखदोषेण – आत्मनः + मुखदोषेण।

श्लोकः 4.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
का कार्यसाधिका भवति ?
उत्तरम्‌ :‌
अल्पानां वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका भवति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

प्रश्न आ.
कै: मत्तदन्तिन: बध्यन्ते ?
उत्तरम्‌ :‌
आपन्न : तृणैः मत्तदन्तिन: बध्यन्ते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
अल्पानामपि
उत्तरम्‌ :‌
अल्पानामपि – अल्पानाम् + अपि।

प्रश्न आ.
तृणैर्गुणत्वमापनर्बध्यन्ते
उत्तरम्‌ :‌
तृणैर्गुणत्वमापनैर्बध्यन्ते – तृणैः + गुणत्वम् + आपनैः + बध्यन्ते।

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
‘संहतिः कार्यसाधिका’ इति सूक्तिं स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम्‌ :‌
संहतिः – एकता, ऐक्यम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

श्लोक: 5.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
नरः किं छिन्द्यात् ?
उत्तरम्‌ :‌
नरः पटं छिन्द्यात्।

प्रश्न आ.
मनुजः किं भिन्द्यात् ?
उत्तरम्‌ :‌
मनुजः घटं भिन्द्यात्।

2. श्लोकात् लिङ्लकारस्य रूपाणि चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् लिङ्लकारस्य रूपाणि चित्वा लिखत ।
उत्तरम्‌ :‌
भिन्द्यात्, छिन्द्यात्, कुर्यात्, भवेत्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
‘येन केन प्रकारेण’ इति उक्तिं स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम्‌ :‌
सूक्ति म्हणजे चांगल्या उक्ती. सूक्तिसुधा अशा नीतिपर उक्तींचा संग्रह आहे. येन केन प्रकारेण’ ही सूक्ति उपहासाने माणसाच्या प्रवृत्तीचे वर्णन करते.

या जगात मनुष्याने कोणत्याही मार्गाने प्रसिद्ध व्हावे. इतरांचे लक्ष वेधून घेण्यासाठी घडे फोडावेत, कपडे फाडावेत, गाढवावर बसावे, या कृती खरेतर हास्यास्पद आहेत, तरीसुद्धा प्रसिद्ध होण्यासाठी व्यक्तीने हे सर्व करावे.

सूक्तिs are good sayings. सूक्तिसुधा is a collection of all such value-based quotations. The सूक्ति ‘येन केन प्रकारेण describes human nature satirically.

In this world, a man should try to be famous by some way or the other. He should grab the attention of people by breaking pots, tearing clothes, riding a donkey such acts which are unusual and ridiculous. Yet, one should do it for the sake of popularity.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

प्रश्न 2.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
विद्या, पशुः, धनम्, लक्ष्मी:, शुकः, संहतिः, दन्ती, पटम्, रासभः ।
उत्तरम्‌ :‌

  • विद्या – ज्ञानम्, बोधः ।
  • पशुः – प्राणी, तिर्यङ्, मृगः ।
  • धनम् – द्रव्यम, वित्तम्, स्थापतेयम्, रिक्थम्, ऋक्यम्, वसुः।
  • लक्ष्मीः – पद्मा, कमला, श्रीः, हरिप्रिया, पद्मालया।
  • शुकः – किङ्किरातः, कौरः।
  • संहतिः – संघ
  • दन्ती – हस्ती, करी, गजः, कुञ्जरः, वारणः ।
  • पटम् – वस्त्रम्, वसनम् ।
  • रासभः – गर्दभः, खरः, धूमकर्णः ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

प्रश्न 3.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
विदेशः, प्रच्छन्नम्, निन्दन्तु, रोहणम् ।
उत्तरम्‌ :‌

  • विदेशः × स्वदेशः।
  • प्रच्छन्नम् × प्रकाशितम्, प्रकटीकृतम्।
  • निन्दन्तु × स्तुवन्तु।
  • रोहणम् × अवतरणम्, अवरोहणम्।

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्।

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
विद्या कीदृशं धनम् अस्ति?
उत्तरम् :
विद्या प्रच्छन्नगुप्तं धनम् अस्ति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

प्रश्न 2.
विद्या केषां गुरुः?
उत्तरम् :
विद्या गुरूणां गुरुः।

प्रश्न 3.
विदेशगमने कृते विद्या कीदृशं भाति ?
उत्तरम् :
विदेशगमने कृते विद्या बन्धुजन : इव भाति।

प्रश्न 4.
किं परं दैवतम्?
उत्तरम् :
विद्या परं दैवतम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

प्रश्न 5.
धीराः कस्मात् न प्रविचलन्ति?
उत्तरम् :
धीरा: न्याय्यात् पथ: न प्रविचलन्ति।

प्रश्न 6.
न्याय्यात्पथ: के न विचलन्ति ?
उत्तरम् :
न्याय्यात्पथ: धीराः न विचलन्ति।

प्रश्न 7.
के निन्दन्तु स्तुवन्तु वा?
उत्तरम् :
नीतिनिपुणा: निन्दन्तु स्तुवन्तु वा।

प्रश्न 8.
लक्ष्मी: कथं समाविशतु गच्छतु वा?
उत्तरम् :
लक्ष्मी: यथेष्टं समाविशतु गच्छतु वा।

प्रश्न 9.
किं सर्वार्थसाधनम्?
उत्तरम् :
मौनं सर्वार्थसाधनम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

प्रश्न 10.
रविः प्रतिदिनं कुत्र याति?
उत्तरम् :
रविः प्रतिदिनं अपारस्य नभसः अन्तं याति।

प्रश्न 11.
महर्ता क्रियासिद्धिः कस्मिन् भवति?
उत्तरम् :
महतां क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति।

प्रश्न 12.
के तृणैर्गुणत्वमापनैः बध्यन्ते ?
उत्तरम् :
मतदन्तिन: तृणैर्गुणत्वमापन: बध्यन्ते।

प्रश्न 13.
पुरुषः कथं प्रसिद्धः भवेत्?
उत्तरम् :
येन केन प्रकारेण पुरुष: प्रसिद्धः भवेत्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

शब्दज्ञानम्

(क) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः ।

विशेषणम्विशेष्यम्
1. प्रच्छन्नगुप्तम्धनम्
2. भोगकरीविद्या
3. यशःसुखकरीविद्या
4. परम्दैवतम्
5. सर्वार्थसाधनम्मौनम्
6. भुजगयमिता:तुरगा:
7. अपारस्यनभसः
8. अल्पानाम्वस्तूनाम्
9. संहतिःकार्यसाधिका
10. अल्पम्तोयम्
11. कृतम्उपकारम्
12. प्रसिद्धःपुरुषः

(ख) विभक्त्यन्तपदानि।

  • प्रथमा – विद्या, गुरुः, यशः, बन्धुजनः, पशुः ।
  • षष्ठी – नरस्य, गुरूणाम्।
  • सप्तमी – विदेशगमने, राजसु।
  • तृतीया – दोषेण।
  • षष्ठी – आत्मनः
  • प्रथमा – संहतिः, कार्यसाधिका, दन्तिनः।
  • तृतीया – तृणैः, आपनैः।
  • षष्ठी – अल्पानाम्, वस्तूनाम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

पृथक्करणम्

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा 4

2.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा 5

3.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा 6

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

  • नरः – मनुष्यः, मानवः, मानुषः, मर्त्यः, मनुजः।
  • यशः – ख्यातिः, कीर्तिः, प्रसिद्धिः।
  • गुरुः – आचार्यः, अध्यापकः, उपाध्यायः।
  • बन्धुजनः – बान्धवः।
  • राजसु – पार्थिवेषु, नृपेषु, भूपेषु।
  • निपुणः – कुशलः, प्रवीणः, पारङ्गतः।
  • स्तुवन्तु – प्रशंसन्तु।
  • यथेष्टम् – यथेच्छम्।
  • मरणम् – मृत्युः ।
  • पन्थाः – वर्त्म, सरणिः, मार्गः।
  • धीरः – धैर्यवान्, धैर्यशीलः।
  • आत्मनः – स्वस्य।
  • मुखम् – तुण्डम, वदनम्, आननम्।
  • दोषः – प्रमादः।
  • बकः – मरुवकः, सर्पभुक्।
  • अल्पम् – स्वल्पम्।
  • तृणम् – घासः, यवसम्, कुशः, शष्पम्, अर्जुनम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

(ख) विरुद्धार्थकशब्दाः

  1. गुप्तम् × अनावृतम्।
  2. विद्याविहीन: × ज्ञानयुक्तम्।
  3. गच्छतु × आगच्छतु।
  4. मरणम् × जनिः, जन्म, जनुः।
  5. दोषः × गुणः।
  6. बध्यन्ते × मुच्यन्ते।
  7. मौनम् × भाषितम्।
  8. संहतिः × भिन्नता, भेदः ।

(क) विभक्त्यन्तरूपाणि।

  • प्रश्थमा – निपुणाः, लक्ष्मीः, धीराः।
  • द्वितीया – मरणम्, पदम्।
  • पन्चमी – न्याय्यात्, पथः।
  • सप्तमी – युगान्तरे।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

समासाः

समस्तपदम्अर्थ:समासविग्रहःसमासनाम
विद्याविहीनःdevoid of knowledgeविद्यया विहीनः।तृतीया तत्पुरुष समास
नीतिनिपुणाःexperts in ethicsनीत्यां/नीतिषु निपुणाः।सप्तमी तत्पुरुष समास
यथेष्टम्as per/according to wishइष्टम् अनुसृत्य /अनतिक्रम्य।अव्ययीभाव समास
शुकसारिकाःparrots and mynasशुकाः च सारिका: च।इतरेतर द्वन्द्व समास
सर्वार्थसाधनम्mean/medium of achieving all endsसर्वार्थानां साधनम्।षष्ठी तत्पुरुष समास
रासभरोहणम्ascending the donkeyरासभं रोहणम्।द्वितीया तत्पुरुष समास
भुजगयमिताःcontrolled by a snakeभुजगेन यमिताः।तृतीया तत्पुरुष समास
चरणविकल:lame with legsचरणेन / चरणाभ्यां विकलः।तृतीया तत्पुरुष समास
क्रियासिद्धिःaccomplishment of the taskक्रियायाः सिद्धिः।षष्ठी तत्पुरुष समास

सूक्तिसुधा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

“सूक्तयः नाम सुवचनानि।” सूक्ती म्हणजे चांगली उक्ती (बोलणे). संस्कृत भाषा अशा अनेक सुवचनांनी समृद्ध आहे. सुभाषितांचा संदर्भ लक्षात घेऊन सूक्तींचा अर्थ जाणून घेतल्यास नैतिकदृष्ट्या श्रेष्ठ व्यक्तिमत्त्व विकसित केले जाऊ शकते.

पुष्कळदा, अनेक संस्कृत सूक्ती इतर भारतीय भाषांमध्ये सुध्दा वापरलेल्या दिसून येतात. प्रत्यक्षात, अशा सूक्तींचे स्मरण केल्याने व्यक्तीची शब्दसंपदा वाढते व इतर भाषांवर प्रभुत्व निर्माण होते.

“सूक्तिः नाम शोभना उक्तिः ” means a good saying. Sanskrit language is enriched with such good sayings. One can cultivate a strong and morally superior character by understanding the meaning of a good saying with reference to the given सुभाषित.

Several Sanskrit sayings are often used in other Indian languages. In fact, remembering such sayings definitely enhances one’s ocabulary and command over languages.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

श्लोकः 1

विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम्
विद्या भोगकरी यश:सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः।
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतम्
विद्या राजमु पूज्यते न तु धनं विद्याविहीन: पशुः ।।1।। (वृत्तम् – शार्दूलविक्रीडितम्, स्रोत: – नीतिशतकम्)

सन्थिविग्रहः

  1. रूपमधिकम् – रूपम् + अधिकम्।
  2. बन्धुजनो विदेशगमने – बन्धुजन: + विदेशगमने।

अन्वय:- विद्या नाम नरस्य अधिकं रूपम्, प्रच्छन्नगुप्तं धनम्, विद्या भोगकरी यश:सुखकरी (च)। विद्या गुरूणां गुरुः । विदेशगमने विद्या बन्धुजनः ।
विद्या पर दैवतम्। विद्या राजसु पूज्यते न तु धनम्। विद्याविहीनः पशुः (एव)।

अनुवादः

मराठी विद्येमुळे मानवाचे सौंदर्य वाढते. विद्या हे संरक्षिलेले गुप्त धन आहे. विद्या नाना भोग (समाधान) प्राप्त करून देणारी आहे. (ती) यश व आनंद मिळवून देणारी आहे. विद्या गुरुंची गुरु आहे. परदेशी गेले असता विद्या ही बांधव असते. (बांधवाप्रमाणे उपयोगी पडते/सहाय्यभूत होते) विद्या सर्वश्रेष्ठ दैवत आहे. विद्या राजांमध्ये (राजसभांमध्ये) पूजनीय आहे; धन नाही. ज्याच्याजवळ विद्या नाही तो पशू(च) (समजावा).

English Knowledge enhances the beauty of man. It is secretly hidden treasure. Knowledge brings pleasure. It brings glory and comforts. Knowledge is the teacher of all teachers. Knowledge is kith and kin when going to a foreign land. Knowledge is a superior deity itself. Knowledge is worshipped amongst kings, not money. One without knowledge is a beast.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

श्लोकः 2

निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु
लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम्।
अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा
न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः।।2।। (वृत्तम् – वसन्ततिलका, स्रोत: – नीतिशतकम्)

सन्धिविग्रहः

  1. नीतिनिपुणा यदि – नीतिनिपुणाः + यदि।
  2. न्याय्यात्पथः – न्याय्यात् + पथ: ।

अन्वय:- यदि (अपि) नीतिनिपुणा: निन्दन्तु स्तुवन्तु वा, लक्ष्मी समाविशतु यथेष्ट गच्छतु वा, मरणम् अद्य एव अस्तु युगान्तरे वा, (तथापि) धीराः न्याय्यात् पथः पदं न प्रविचलन्ति।

अनुवादः

नीतिमध्ये कुशल लोक निंदानालस्ती करोत वा प्रशंसा करोत, लक्ष्मी तिच्या इच्छेप्रमाणे येवो अथवा जावो, आजच मरण येवो वा युगान्त झाल्यावर दुसऱ्या युगात / भरपूर काळ लोटल्यावर) येवो, (तरीही) धैर्यवान लोक न्याय्यमार्गावरून आपले पाऊल ढळू देत नाहीत (ते न्याय्यमार्ग सोडत नाहीत).

English Experts in ethics may insult or praise, wealth may come or go by itself, may there be death today or after many years; courageous ones never divert (take a step back) from the path of justice.

श्लोकः 3

आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः।
बकास्तत्र न बध्यन्ते मौनं सर्वार्थसाधनम् ।।3।। (वृत्तम् – अनुष्टुप, स्रोत: – पञ्चतन्त्रम्)

अनुवादः

मराठी पोपट, साळुक्या (मैना) त्यांच्या स्वत:च्या तोंडाच्या दोषाने (बडबडीमुळे) अडकले जातात. (पण) बगळे (मात्र) अडकत नाहीत. (अशा प्रकारे) मौन पाळणे हे सर्व हेतू (गोष्टी) प्राप्त करण्याचे (मिळविण्याचे) साधन आहे.

English Parrots and mynas get trapped by fault of their own mouths (voices/sounds). Cranes do not get trapped. Silence is an instrument for obtaining all objects.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

श्लोक: 4

रथस्यैकं चक्रं भुजगयमिताः सप्त तुरगाः
निरालम्बो मार्गश्चरणविकल: सारथिरपि।
रविर्यात्येवान्तं प्रतिदिनमपारस्य नभसः
क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति महतां नोपकरणे।।4।। (वृत्तम् – शिखरिणी, स्रोतः – भोजप्रबन्धः)

सन्धिविग्रहः

  1. मार्गश्चरणविकलः – मार्गः + चरणविकलः।
  2. रवियत्येवान्तम् – रविः + याति + एव + अन्तम्।
  3. प्रतिदिनमपारस्य – प्रतिदिनम् + अपारस्य।
  4. नोपकरणे – न + उपकरणे।

अन्वयः- रथस्य एकं चक्रं, सप्त भुजगयमिता: तुरगाः, निरालम्ब: मार्गः, सारथिः अपि चरणविकलः, (तथापि) रविः प्रतिदिनम् अपारस्य नभसः अन्तं याति एव। महतां क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति, उपकरणे न (भवति)।

अनुवादः

सूर्य दररोज, सापांनी नियंत्रित सात घोडे जोडलेल्या, एकच चाक असलेल्या रथातून, निराधार मार्गावरून, पायाने विकलांग अशा सारथीबरोबर अनंत अशा आकाशाच्या शेवटापर्यंत जातो. (जसे) महान लोकांच्या कार्याचे यश त्यांच्यातील सत्त्वाने (सामध्यनि) होते. साधनांनी नाही.

Even with a single wheel to the chariot of seven horses controlled by the bridle of snake, a supportless (difficult) path and a lame charioteer, the sun surely reaches the end of the unending sky everyday. The success of great people is in their spirit (valour) and does not depend on the means.

श्लोकः 5

अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका।
तृणैर्गुणत्वमापनष्यन्ते मत्तदन्तिनः।।4।। (वृत्तम् – अनुष्टुप, स्रोत: – हितोपदेशः।)

अनुवादः

लहानसहान वस्तूंचा संघ कार्य यशस्वी करतो (पूर्णत्वास नेतो). गवतापासून बनविलेल्या दोरखंडाने मत्त हत्ती (सुद्धा) नियंत्रित केले जातात.

Union of even small things accomplishes (big) tasks. Just as the intoxicated elephants are tied by a rope made of hay-sticks.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

श्लोकः 6

प्रथमवयसि पीतं तोयमल्पं स्मरन्तः
शिरसि निहितभारा नारिकेला नराणाम्।
ददति जलमनल्पास्वादमाजीवितान्त।
न हि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति ।।6।। (वृत्तम् – मालिनी, स्रोत: – विक्रमचरितम्।)

सन्धिविग्रहः

  1. तोयमल्पम् – तोयम् + अल्पम्।
  2. कृतमुपकारम् – कृतम् + उपकारम्।
  3. साधवो विस्मरन्ति – साधवः + विस्मरन्ति।
  4. जलमनल्पास्वादमाजीवितान्तम् – जलम् + अनल्पास्वादम् + आजीवितान्तम्।
  5. निहितभारा नारिकेला नराणाम् – निहितभारा: + नारिकेला: + नराणाम्।

अन्वय:- प्रथमवयसि पीतम् अल्पं तोयं स्मरन्तः शिरसि निहितभारा: आजीवितान्तं नराणां (नरेभ्यः) अनल्पास्वाद जलं ददति। साधवः कृतम् उपकारं नहि विस्मरन्ति।

अनुवादः

नारळाचे झाड लहानपणी मिळालेले थोडे पाणी लक्षात ठेवून, नारळांचे ओझे डोक्यावर बाळगून माणसांना आजन्म भरपूर गोड पाणी देते. (जसे) दुसऱ्याने केलेले उपकार सज्जन लोक कधीही विसरत नाहीत. (त्याची अनेक पटीने परतफेड करतात.)

In memory of the little water consumed in early age (as a seedling), a coconut tree, bearing weight on its head throughout its life, gives sweet water abundantly to humans. The noble people never forget benevolence (help offered by others).

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

श्लोक: 7

घटं भिन्द्यात् पटं छिन्द्यात् कुर्याद्रासभरोहणम्।
येन केन प्रकारेण प्रसिद्धः पुरुषो भवेत् ।।7।। (वृत्तम – अनुष्टुप, प्रकार: – हास्योक्तिः )

सन्धिविग्रहः

  1. कुर्याद्रासभरोहणम् – कुर्यात् + रासभरोहणम्।
  2. पुरुषो भवेत् . पुरुष: + भवेत्।

अन्वय:- पुरुषः घटं भिन्द्यात्, पटं छिन्द्यात, रासभरोहणं (अपि) कुर्यात्। येन केन प्रकारेण (स:) प्रसिद्धः भवेत्।

अनुवादः

घडा (भांडी) फोडावा, कपडे फाडावेत, गाढवावर (देखील) बसावे, पण काही तरी करून मनुष्याने प्रसिद्ध व्हावे.
One should break a pot, tear clothes and ride a donkey. By some way or the other (hook or crook), one should become popular.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

शब्दार्थाः

  1. रूपमधिकम् – more than beauty – रूपाहून अधिक
  2. प्रच्छन्नगुप्तम् – secretly hidden – गुप्त/लपविलेले
  3. भोगकरी – brings pleasure – आनंद / समाधान प्राप्त करून देणारे
  4. सुखकरी – gives happiness – सुख देणारे
  5. गुरूणाम् – of preceptors – गुरूंचे
  6. बन्धुजनः – relative – नातेवाईक
  7. विदेशगमने – when travelled in foreign land परदेशी प्रवास केला असता
  8. परं दैवतम् – supreme deity – सर्वश्रेष्ठ दैवत
  9. राजसु – among kings – राजांमध्ये
  10. विद्याविहीन: – devoid of knowledge – विद्याहीन, ज्ञानहीन
  11. निन्दन्तु – may censure – निंदानालस्ती करो
  12. नीतिनिपुणाः – expert in ethics – नीतिमध्ये कुशल
  13. स्तुवन्तु – may praise – स्तुती करो
  14. समाविशतु – may come – येवो
  15. यथेष्टम् – as per will – स्वेच्छेने
  16. अद्यैव – today itself – आजच
  17. युगान्तरे – in another era – युगानंतर (दुसऱ्या युगात)
  18. न्याय्यात्पथ: – from the path of justice – न्याय्यमार्गावरून
  19. प्रविचलन्ति – deviate – ढळतात
  20. धीराः – courageous – धैर्यवान
  21. भुजगयमिता: – controlled by serpants – सापांनी नियंत्रित
  22. निरालम्बः – unsupported – निराधार
  23. चरणविकल: – lame by a leg – पायाने पंगु
  24. सारथिः – charioteer – सारथी
  25. अन्तं याति – goes to the end – शेवटपर्यंत जातो
  26. अपारस्य नभसः – of the endless sky – अनंत आकाशाच्या
  27. क्रियासिद्धिः – accomplishment of the task – कार्याची पूर्तता
  28. उपकरणे – on the means – साधनांवर
  29. प्रथमवयसि – in early age – लहानपणी
  30. तोयम् – water – पाणी
  31. निहितभाराः – bearing weight – वजन घेऊन
  32. आजीवितान्तम् – throughout life – संपूर्ण आयुष्यभर
  33. अनल्पास्वादम् abundant of sweet water – भरपूर प्रमाणात गोड पाणी
  34. उपकारम् – favour/benevolence – उपकार
  35. अल्पनाम – of small (insignificant) things – लहानसहान गोष्टींचा
  36. संहतिः – unity / union – संघ
  37. कार्यसाधिका – that which accomplishes the task – कार्य साधणारी
  38. गुणत्वम् – collection of a rope – दोरखंड
  39. तृणैः – by grasses – गवतापासून बनविलेले
  40. बध्यन्ते – can control – बांधले जातात/नियंत्रित केले जातात
  41. घटम् – a pot – घडा
  42. भिन्द्यात् – should break – फोडावा
  43. पटम् – a cloth – वस्त्र
  44. छिन्द्यात् – should tear – फाडावे
  45. रासभरोहणम् – should ride – गाढवावर बसावे
  46. कुर्यात् – adonkey
  47. येन केन प्रकारेप – by hook or crook – काहीतरी करून
  48. प्रसिद्धः भवेत् – should become famous – प्रसिद्ध व्हावे
  49. आत्मनः – own – स्वत:च्या
  50. मुखदोषेण’ – due to fault of mouths – तोंडाच्या दोषाने (आवाजामुळे)
  51. बध्यन्ते – caged/trapped – अडकले जातात
  52. शुकसारिकाः – parrots and mynas – पोपट व साळुक्या/मैना
  53. बकाः – cranes – बगळे
  54. मौनम् – silence – मौन
  55. सर्वार्थसाधनम् – instrument of achieving all purposes – सर्व हेतू प्राप्त करण्याचे साधन

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

9th Std Marathi Kumarbharati Digest Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त Textbook Questions and Answers

1. कोणास उद्देशून म्हटले आहे ते लिहा:

प्रश्न 1.
कोणास उद्देशून म्हटले आहे ते लिहा:
उत्तर:

  1. वानरेया – [ ]
  2. सर्वज्ञ – [ ]
  3. गोसावी – [ ]

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

2. आकृती पूर्ण करा:

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:
उत्तर:
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त 1

3. प्रस्तुत दृष्टान्तातील उपदेश तुमच्या शब्दांत सांगा.

प्रश्न 1.
प्रस्तुत दृष्टान्तातील उपदेश तुमच्या शब्दांत सांगा.
उतारा:
डोमग्रामी गोसावीयांचा ठायी उदयाचे मातीकाम होत होते. ते सी बाजत होते: तेणे भक्तीजनासी व्यापार होववे नाः आन भट व्यापार करू लागलेः नाथोबाए म्हणीतलें: “नागदेयाः तू कैसा काही हीवसी ना?” तवं भटी म्हणीतलें: “आम्ही वैरागी: काइसीया हीवुः” यावरी सर्वज्ञ म्हणीतलें: “वानरेयाः पोरा जीवासी वैराग्य मिरवु आवडेः हाही एकू विकारुचि की गाः” यावरि भटी म्हणीतलें: “जी जी: निर्वीकार तो कवणः”

सर्वज्ञ म्हणीतलें: “वानरेयाः पोर जीव वीकारावेगळा केव्हेळाही जालाचि नाही: मा तु काइ वेगळा अससिः” “हो कां जी:’ यावरि गोसावी कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त निरोपीला: “कव्हणी ऐकू कठीया असे: तो भोगस्थानाची सुश्रुषा करीः झाडीः सडा संमार्जन करीः ते देखौनि गावीचे म्हणतिः ‘कठीये हो नीके करीत असा: बरवे करीत असाः’ ते आइकौनि दीसवडीचा दीसवडी हात हात चढवीः तयासि देवता आपुले फळ नेदीः तयासि कीर्तीचेचि फळ झालेः”

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

4. पुढील शब्दांना प्रमाणभाषेतील शब्द सांगा.

प्रश्न 1.
पुढील शब्दांना प्रमाणभाषेतील शब्द सांगा.
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त 2

5. आपल्यातील गुण हाच अवगुण होऊ शकतो, हा विचार प्रस्तुत पाठाच्या आधारे स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
आपल्यातील गुण हाच अवगुण होऊ शकतो, हा विचार प्रस्तुत पाठाच्या आधारे स्पष्ट करा.
उत्तर:
नागदेवाचार्य हे महानुभाव पंथातील एक ज्येष्ठ शिष्य होते. त्यांची पंथाच्या विचारांवर निष्ठा होती. ते अगदी निष्ठेने पंथाच्या विचारांनुसार आचरण करीत असत. त्यामुळेच असे आचरण करताना ते कष्टाची पर्वा करीत नसत. एके दिवशी सकाळी सकाळी ते पंथासाठी मातीकाम करीत होते. कडाक्याची थंडी पडली होती. सर्व शिष्यांना थंडीत काम करणे अवघड बनले होते. पण कष्टांची पर्वा न करता नागदेवाचार्य काम करीत राहिले. हा त्यांचा खूप चांगला गुण होता. मात्र, आपण वैरागी आहोत, आपण हे कष्ट सहन करू शकतो, असा अहंकार त्यांच्या मनात निर्माण झाला. म्हणजेच, नागदेवाचार्यांचा चांगला गुण त्यांना हानिकारक ठरला; अवगुण ठरला.

6. पाठातील दृष्टान्त वेगळ्या उदाहरणादवारे स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
पाठातील दृष्टान्त वेगळ्या उदाहरणादवारे स्पष्ट करा.
उत्तर:
आमच्या परिसरात अगदी अलीकडेच घडलेली घटना आहे. आमच्या परिसरातील शाळेचा एस.एस.सी. परीक्षेचा निकाल खूप चांगला लागला. यशस्वी विदयार्थ्यांचा आणि शिक्षकांचा सत्कार करण्यात आला. सर्व विदयार्थ्यांना व पालकांनाही शिक्षकांबद्दल कृतज्ञता वाटत होती. त्यातही श्री. वसंतराव नाटेकर या शिक्षकांबद्दल तर खूप आदर वाटत होता. ते भाषणाला उभे राहिले, तेव्हा टाळ्यांचा कडकडाट झाला.

आपण विदयार्थ्यांसाठी किती कष्ट घेतले, रात्ररात्र जागरणे केली, जेवणाखाण्याची पर्वा केली नाही. स्वत:च्या कुटुंबाकडे लक्ष दिले नाही, वगैरे त्यागाचे वसंतरावांनी भरभरून वर्णन केले. हे सर्व खरेच होते. पण बोलता बोलता ते स्वत:ची स्तुती करू लागले. तेव्हा लोक नाराज होऊ लागले. शेवटी तर “मी नसतो तर विदयार्थ्यांना एवढे यश मिळालेच नसते,” असेही ते म्हणाले. यावरून त्यांना प्रचंड गर्व झाल्याचे दिसत होते. म्हणजे केवळ चांगला गुण असून उपयोगाचे नाही. गर्वामुळे चांगला गुणही वाया गेला. पाठातील तत्त्व आम्हांला या प्रसंगात पाहायला मिळाले.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

भाषाभ्यास:

1. व्यतिरेक अलंकार:
खालील उदाहरण वाचा व समजून घ्या.
उदा., ‘अमृताहुनि गोड नाम तुझे देवा’
वरील उदाहरणातील उपमेय – [ ] उपमान- [ ]

व्यतिरेक अलंकाराचे वैशिष्ट्य- उपमेय हे उपमानापेक्षा श्रेष्ठ असते. वरील उदाहरणात परमेश्वराचे नाव गोडीच्या बाबतीत अमृतापेक्षाही श्रेष्ठ आहे, असे मानले आहे. जेव्हा कोणत्याही काव्यात वा वाक्यात उपमेय हे उपमानापेक्षा श्रेष्ठ आहे, असे मानले जाते तेव्हा तिथे व्यतिरेक’ अलंकार होतो.

प्रश्न 1.
पुढील उदाहरण वाचा व तक्ता पूर्ण करा:
तू माउलीहून मयाळ । चंद्राहूनि शीतल ।
पाणियाहूनि पातळ । कल्लोळ प्रेमाचा ।।
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त 3
उत्तर:

उपमेयउपमानसमानगुण
तू (परमेश्वर/गुरू)माउलीमायाळूपणा
चंद्रशीतलता
पाणीपातळपणा

Marathi Kumarbharati Textbook Std 9 Answers Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त Additional Important Questions and Answers

पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा:
उत्तर:
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त 4

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा:
उत्तर:
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त 5

प्रश्न 3.
योग्य पर्याय ओळखून विधान पूर्ण करा :
………………………, म्हणून स्वामींनी दृष्टान्त सांगितला.
उत्तर:
(य) व्यापार चांगला व्हावा
(र) लोकांचे मनोरंजन व्हावे
(ल) नागदेवाचार्यांचा गर्व नाहीसा व्हावा
(व) कामातले कष्ट कमी व्हावेत.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

प्रश्न 4.
दिलेल्या पर्यायांतून योग्य पर्याय निवडा:
1. डोमग्रामी सकाळी सकाळी पुढील काम चालू होते: (भोगस्थानाची शुश्रूषा / जीवाचे वैराग्य /मातीचा व्यापार/मातीकाम)
2. श्रीचक्रधरस्वामी यांनी ज्यांना दृष्टान्त सांगितला, तेः (गोसावी / कठीया / नागदेवाचार्य / पुजारी)

उत्तर:

1.
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त 6

2.
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त 7

3. नागदेवाचार्यांचा गर्व नाहीसा व्हावा, म्हणून स्वामींनी दृष्टान्त सांगितला.

4. मातीकाम

  1. नागदेवाचार्य.

5. प्रस्तुत दृष्टान्तातील उपदेश: आपले मन सर्व विकारांपासून दूर ठेवले पाहिजे. आपण एखादा चांगला गुण आत्मसात केला किंवा एखादी चांगली कृती केली, तर त्याचासुद्धा अहंकार बाळगता कामा नये. हा अहंकार म्हणजे विकारच होय. सर्व विकारांपासून दूर राहून मन शुद्ध राखले, तर तो खरा वैरागी होय.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
पर्यायांतून योग्य पर्याय निवडा:

  1. महानुभाव पंथाचे संस्थापक – (श्रीचक्रधरस्वामी, म्हाइंभट, नागदेवाचार्य, श्रीगोविंदप्रभू)
  2. मराठीतील पहिला चरित्रग्रंथ – (गोविंदप्रभुचरित्र, श्रीकृष्णचरित्र, लीळाचरित्र, दत्तात्रयप्रभुचरित्र)
  3. लीळाचरित्राचे लेखक – (श्रीचक्रधरस्वामी, म्हाइंभट, नागदेवाचार्य, श्रीगोविंदप्रभू )
  4. श्रीचक्रधरस्वामींचे गुरू – (भटोबास, म्हाइंभट, नागदेवाचार्य, श्रीगोविंदप्रभू )
  5. ‘कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त’ हा दृष्टान्त कथन करणारे – (नाथोबास, नागदेव, म्हाइंभट, श्रीचक्रधरस्वामी)

उत्तर:

1. [नागदेवाचार्य]

  1. [श्रीचक्रधरस्वामी]
  2. [श्रीचक्रधरस्वामी]

2.
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त 8

3. श्रीचक्रधरस्वामी

  1. लीळाचरित्र
  2. म्हाइंभट
  3. श्रीगोविंदप्रभू
  4. श्रीचक्रधरस्वामी

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

भाषाभ्यास:

(अ) व्याकरण घटकांवर आधारित कृती:

समास:

  • कमीत कमी दोन शब्द एकत्र येण्याच्या प्रक्रियेला समास म्हणतात.
  • दोन शब्द एकत्र येऊन तयार होणाऱ्या जोडशब्दाला सामासिक शब्द म्हणतात.
  • सामासिक शब्दाची फोड करून दाखवण्याच्या पद्धतीला विग्रह म्हणतात.

उदा.,

दोन शब्दसामासिक शब्दविग्रह
1. भाऊ/बहीणभाऊबहीणभाऊ आणि बहीण
2. नील/कमलनीलकमलनील असे कमल
3. तीन/कोनत्रिकोणतीन कोनांचा समूह

समासाचे प्रकार:

  1. समासात कमीत कमी दोन शब्द असतात.
  2. समासातील शब्दांना ‘पद’ म्हणतात.
    पहिला शब्द → पहिले पद दुसरा शब्द → दुसरे पद
  3. समासातील कोणते पद महत्त्वाचे म्हणजेच प्रधान आहे, यावरून समासाचे मुख्य चार प्रकार पडतात.

महत्त्वाचे पद म्हणजे प्रधान पद (+)
कमी महत्त्वाचे पद म्हणजे गौण पद ( – )

समासांचे मुख्य चार प्रकार होतात:
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त 9

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

लक्षात ठेवा:

  1. अव्ययीभाव समास → पहिले पद प्रधान (उदा., दररोज).
  2. तत्पुरुष समास → दुसरे पद प्रधान (उदा., विदयालय, क्रीडांगण).
  3. वंद्व समास → दोन्ही पदे प्रधान (उदा., भाऊबहीण).
  4. बहुव्रीही समास → दोन्ही पदे गौण (उदा., नीळकंठ).

या इयत्तेत आपल्याला:

1. कर्मधारय
2. द्विगू
3. वंद्व (इतरेतर/वैकल्पिक/समाहार)
हे समास शिकायचे आहेत.

1. कर्मधारय समास:

  • कर्मधारय समास हा तत्पुरुष समासाचाच एक उपप्रकार आहे.
  • ज्या तत्पुरुष समासातील पहिले पद विशेषण असून दुसरे पद नाम असते, त्यास कर्मधारय समास म्हणतात.

उदा.,
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त 10
म्हणून ‘नीलकमल, मातृभूमी’ हे कर्मधारय समास आहेत.

2. द्विगू समास

  • द्विगू समास हा तत्पुरुष समासाचाच एक उपप्रकार आहे.
  • ज्या तत्पुरुष समासातील पहिले पद संख्याविशेषण असून दुसरे पद नाम असते, त्या तत्पुरुष समासाला द्विगू समास म्हणतात.

उदा.,
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त 11
म्हणून ‘त्रिकोण, नवरात्र’ हे द्विगू समास आहेत.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

3. द्ववंद्ववं समास:

ज्या समासातील दोन्ही पदे महत्त्वाची असतात, त्याला वंद्व समास म्हणतात.

द्ववंद्ववं समासाचे उपप्रकार:

द्वंद्व समासातील सामासिक शब्दांच्या विग्रहाच्या पद्धतीवरून द्वंद्व समासाचे

  1. इतरेतर द्वंद्व
  2. वैकल्पिक द्वंद्व व
  3. समाहार वंद्व असे तीन उपप्रकार पडतात.

1. इतरेतर द्वंद्व समास

पुढील सामासिक शब्दांचा विग्रह कसा होतो, ते नीट पाहा:

1. स्त्रीपुरुष → स्त्री आणि पुरुष
2. आईवडील → आई व वडील

वरील दोन्ही सामासिक शब्दांचा विग्रह करताना आपण ‘आणि’, ‘व’ या उभयान्वयी अव्ययांचा वापर केला.
जेव्हा वंद्व समासातील सामासिक शब्दांचा विग्रह करताना ‘आणि, व’ अशा उभयान्वयी अव्ययांचा वापर करतात, तेव्हा त्यास इतरेतर वंद्व समास म्हणतात.
म्हणून ‘स्त्रीपुरुष, आईवडील’ हे इतरेतर द्वंद्व समास आहेत.

2. वैकल्पिक द्वंद्व समास

पुढील सामासिक शब्दांचा विग्रह कसा होतो, ते नीट पाहा:
1. सुखदुःख → सुख किंवा दुःख
2. भेदाभेद → भेद किंवा अभेद

वरील दोन्ही सामासिक शब्दांचा विग्रह करताना आपण ‘किंवा’ या उभयान्वयी अव्ययाचा वापर केला. जेव्हा द्वंद्व समासातील सामासिक शब्दांचा विग्रह करताना ‘किंवा, अथवा, वा’ अशा उभयान्वयी अव्ययांचा वापर करतात व दोन्ही पदे परस्परविरोधी असतात, तेव्हा त्याला वैकल्पिक द्वंद्व समास म्हणतात. म्हणून ‘सुखदुःख, भेदाभेद’ हे वैकल्पिक द्वंद्व समास आहेत.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

3. समाहार वंद्व समास

पुढील सामासिक शब्दांचा विग्रह कसा होतो, ते नीट पाहा:

1. गप्पागोष्टी → गप्पा, गोष्टी वगैरे
2. मीठभाकर → मीठ, भाकर वगैरे

वरील दोन्ही सामासिक शब्दांत अनेक गोष्टींचा समावेश आहे. म्हणून त्यांचा विग्रह करताना आपण ‘वगैरे’ या शब्दाचा वापर केला.
जेव्हा वंद्व समासातील सामासिक शब्दांत इतर अनेक गोष्टींचा समावेश असतो व ज्यांचा विग्रह करताना ‘वगैरे, इतर, इत्यादी’ अशा शब्दांचा वापर होतो, तेव्हा त्याला समाहार द्वंद्व समास म्हणतात. म्हणून ‘गप्पागोष्टी, मीठभाकर’ हे समाहार वंद्व समास आहेत.

4. समास:

प्रश्न 1.
पुढील सामासिक शब्दांचा विग्रह करा:

  1. त्रिगुण
  2. भाऊबहीण
  3. नीलकमल
  4. स्त्रीपुरुष.

उत्तर:

  1. त्रिगुण → तीन गुणांचा समूह
  2. भाऊबहीण → भाऊ आणि बहीण
  3. नीलकमल → निळे असे कमल
  4. स्त्रीपुरुष → स्त्री आणि पुरुष.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

5. शब्दसिद्धी:

प्रश्न 1.
पुढील शब्द वाचून उपसर्गघटित व प्रत्ययघटित यांत वर्गीकरण करा: (नम्रता, उपवास, विरोधक, ममत्व)
उत्तर:

उपसर्गघटितप्रत्ययघटित
उपवासनम्रता
विरोधकममत्व

(आ) भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

1. शब्दसंपत्ती:

प्रश्न 1.
समानार्थी शब्द लिहा:
1. बरवे = ……………….
2. दृष्टान्त = ……………..
उत्तर:
1. बरवे = चांगले
2. दृष्टान्त = दाखला.

प्रश्न 2.
प्रचलित मराठीतील समानार्थी शब्द लिहा:
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त 12
उत्तर:
Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त 13

प्रश्न 3.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा:
1. सुरुवात × ……………
2. प्राचीन × ……………
उत्तर:
1. सुरुवात – शेवट
2. प्राचीन × अर्वाचीन.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

प्रश्न 4.
पुढील शब्दापासून तयार होणारे चार अर्थपूर्ण शब्द लिहा : वीकारावेगळा : ……………………
उत्तर:

  1.  काळा
  2. राग
  3. वेग
  4. वेळा.

2. लेखननियम:

प्रश्न 1.
अचूक शब्द ओळखा:
1. निर्वीकार, निविर्कार, निर्विकार, नीर्विकार.
2. दृश्टांत, दुष्ट्रान्त, दृष्टान्त, दृष्टांत.
उत्तर:
1. निर्विकार
2. दृष्टान्त.

कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त Summary in Marathi

प्रस्तावना:

‘लीळाचरित्र’ हा मराठीतील पहिला ग्रंथ मानला जातो. इ. स. 1283 च्या सुमारास हा ग्रंथ लिहिला गेला आहे. महानुभाव पंथाचे ज्येष्ठ शिष्य म्हाइंभट यांनी हा ग्रंथ लिहिला आहे. ते बुद्धिमान, विद्वान व व्यासंगी होते.

‘लीळाचरित्र’ म्हणजे महानुभाव पंथाचे संस्थापक श्रीचक्रधरस्वामी यांचे चरित्र होय. स्वामींच्या उत्तरापंथ प्रयाणानंतर म्हाइंभटांनी खूप परिश्रम घेऊन स्वामींच्या आठवणी एकत्रित केल्या. त्या आठवणी म्हणजे ‘लीळाचरित्र’ होय. यांतील एकेक आठवण म्हणजे एकेक लीळा होय. येथे कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त’ ही लीळा अभ्यासासाठी नेमलेली आहे.

प्रत्येक जीव विकारांच्या जाळ्यात अडकलेला असतो. विकारांपासून कोणीही दूर नाही. आपण अनेकदा केवळ वाईट विकार-वासनांनाच या बाबतीत गृहीत धरतो. पण चांगल्या गोष्टींचा गर्व बाळगणे हासुद्धा विकारच होय, अशी स्वामींची शिकवण होती. तीच या पाठात सांगितली आहे.

हा ग्रंथ प्राचीन भाषेतला आहे. त्या काळातील भाषा आणि आधुनिक काळातील प्रचलित मराठी भाषा यांत फरक आहे. म्हणून या पाठाचा आधुनिक मराठी भाषेत सरळ अर्थ दिला आहे.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

पाठाचा सरळ अर्थ:

एके दिवशी डोमग्राम या गावात सकाळी सकाळी श्रीचक्रधरस्वामींकडे मातीकाम चालू होते. त्या वेळी खूप थंडी वाजत होती. त्यामुळे भक्तांना काम करणे कठीण जात होते. मात्र भटोबास (नागदेवाचार्य) यांनी कामाला सुरुवात केली. तेव्हा नाथोबांनी त्यांना , विचारले, “नागदेवा, तुला कशी थंडी वाजत नाही?” तेव्हा नागदेव म्हणाले, “आम्ही वैरागी. आम्हां वैराग्यांना कसली आली थंडी!’

त्यावर स्वामी म्हणाले, “राजे हो, (हे नरश्रेष्ठा,) प्रत्येक जीवाला वैराग्य मिरवायला आवडते. हासुद्धा एक विकारच आहे.” मग नागदेवांनी विचारले, “हो; तर मग निर्विकार कोण?”

स्वामी उत्तरले, “जीव विकारापासून वेगळा कधी झालाच नाही. मग तू या जीवांपेक्षा वेगळा कसा काय?” नागदेव म्हणाले, “बरं, बरं.’ त्यावर स्वामींनी ‘कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त’ सांगितला. तो दृष्टान्त असा: कोणी एक पुजारी होता. तो भोगस्थानाची (नैवेदयाच्या जागेची) देखभाल करीत असे. साफसफाई करीत असे. सडासंमार्जन करीत असे. (जमीन सारवून रांगोळी काढीत असे.) ते पाहून गावकरी म्हणू लागले, “गुरवांनो, तुम्ही खूप नेटके करीत आहात. छानच करीत आहात.” ते ऐकून तो पुजारी (स्तुतीने खूश झाला आणि) रोजच्या रोज अधिकाधिक चांगले काम करू लागला. परंतु देवता त्याला कोणतेही फळ देत नाही. त्याला फक्त कीर्ती मिळाली, म्हणजे त्याला कीर्ती हेच फळ मिळाले. अन्य काही नाही.

शब्दार्थ:

  1. सी बाजत होते – थंडी वाजत होती.
  2. व्यापार – काम.
  3. होववे ना – होईना, करता येईना.
  4. हीवसी ना – गारठला नाहीस, थंडी वाजली नाही.
  5. काइसीया – कशी काय, का, कशाला, कोणत्या कारणाने.
  6. हीवु – थंडी, गारठा.
  7. कवण – कोण.
  8. केव्हेळाही – कधीही.
  9. जालाचि – झालाच.
  10. कठीया – गुरव, पुजारी.
  11. भोगस्थान – देवाला नैवेदय दाखवण्याची जागा.
  12. सडासंमार्जन – सकाळी झाडलोट करून, जमीन गाईच्या शेणाने सारवून त्यावर रांगोळी काढणे.
  13. गावीचे – गावातले लोक, गावकरी.
  14. नीके – स्वच्छ, शुद्ध, नीटनेटके.
  15. बरवे – छान, चांगले.
  16. आइकौनी – ऐकून.
  17. दीसवडी – दररोज, प्रतिदिनी.
  18. नेदी – देत नाही.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त

टिपा:

1. डोमग्राम – डोंबेग्राम (गावाचे नाव), सध्याचे नाव ‘कमालपूर’, ता. नेवासे, जिल्हा अहमदनगर.

2. पाठात उल्लेखलेल्या व्यक्ती:

  1. गोसावी – श्रीचक्रधरस्वामी.
  2. भक्तीजन – श्रीचक्रधरस्वामींचे भक्त.
  3. भट – नागदेवाचार्य, ज्येष्ठ भक्त. यांनाच भट, भटोबास, नागदेव या नावांनीही संबोधले जाई. ते सतत चपळतेने वावरत. सर्वज्ञ श्रीचक्रधरस्वामी आपले भक्त नागदेव यांना प्रेमाने ‘वानरा’, ‘वानरेश’ असे संबोधित असत. ‘वानर’ किंवा ‘वानरेश’ यांमधील ‘वा’ हा प्रशंसावाचक शब्द असून, ‘नर’ किंवा ‘नरेश’ म्हणजे नरश्रेष्ठ राजा हा अर्थ पंथीय परंपरेनुसार रूढ झालेला आहे. ‘वानरा/वानरेश’ म्हणजे ‘वा राजे’ किंवा ‘वा नरश्रेष्ठा’ असा पंथीय परंपरेतील रूढ अर्थ आहे.
  4. सर्वज्ञ – श्रीचक्रधरस्वामी.
  5. कठीया – गुरव, पुजारी, मंदिरातील पूजाअर्चा, मूर्त्यांची देखभाल, गाभाऱ्याची देखभाल वगैरे कार्ये ज्याच्यावर सोपवलेली असतात ती व्यक्ती.
  6. गावीचे – गावचे, गावातील लोक, गावकरी, ग्रामस्थ.

3. दृष्टान्त – एखादे तत्त्व समजावून सांगण्यासाठी एखादा दाखला दिला जातो, एखादी कथा सांगितली जाते, त्या वेळी त्या दाखल्याला किंवा त्या कथेला ‘दृष्टान्त’ किंवा ‘दृष्टान्तकथा’ म्हणतात. इसापनीतीमधील सर्व कथा या दृष्टान्तकथाच होत.

4. महानुभाव पंथ: हिंदू धर्माच्या अंतर्गत निर्माण झालेला हा एक पंथ आहे. इसवी सनाच्या १३व्या शतकात हा पंथ निर्माण झाला. , रिद्धिपूरचे ईश्वरावतार श्रीगोविंदप्रभू यांचे ते शिष्य. खेडोपाडी जाऊन पुढे दोन-तीन शतके या पंथाचा खूप प्रसार झाला. विशेषतः महाराष्ट्र, त्यांनी आपल्या आचारधर्माचा व तत्त्वज्ञानाचा प्रसार केला. ते मध्य भारत, पंजाब व काश्मीर एवढ्या भूभागांत या पंथाची वाढ है अहिंसेचे पूजक होते. जातीयतेचे कट्टर विरोधक होते. आपल्या झाली.

हा पंथ अहिंसेचा पुरस्कर्ता आहे. त्या काळात कर्मकांडांचे स्तोम माजले होते. त्यामुळे खरा धर्म बाजूला पडला होता. कर्मकांडांतून जनतेची सोडवणूक करण्यासाठी श्रीचक्रधरस्वामींनी या पंथाची स्थापना केली. या पंथाचा जातीयतेला प्रखर विरोध आहे. जातिनिरपेक्षता, समानता व अहिंसा ही या पंथाची महत्त्वाची तत्त्वे आहेत.

5. श्रीचक्रधरस्वामी: हे महानुभाव पंथाचे संस्थापक होत. रिद्धिपूरचे ईश्वरावतार श्रीगोविंदप्रभू यांचे ते शिष्य. खेडोपाडी जाऊन त्यांनी आपल्या आचारधर्माचा व तत्त्वज्ञानाचा प्रसार केला. ते अहिंसेचे पूजक होते. जातीयतेचे कट्टर विरोधक होते. आपल्या अनुयायांना ते आचारधर्माचे कठोरपणे पालन करायला लावत. मात्र, ते कोमल अंत:करणाचे होते. केवळ माणसांविषयीच नव्हे, तर प्राणिमात्रांविषयीही त्यांना ममत्व वाटे. आपल्या पायाखालची मुंगीही मरता कामा नये असे त्यांना वाटे.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा Textbook Questions and Answers

अवबोधनम्‌ :

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
अरण्ये कौ निवसतः स्म ?
उत्तरम्‌ :‌
अरण्ये मृग: काक:च निवसतः स्म।

प्रश्न आ.
काकः किम् उपादिशत् ?
‌उत्तरम्‌ :‌
काक: उपादिशत्, “अकस्मादागन्तुना सह मित्रता न युक्ता।”

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न इ.
मृगः प्रत्यहं क्षेत्रं गत्वा किम् अकरोत् ?
‌उत्तरम्‌ :‌
मृगः प्रत्यहं क्षेत्रं गत्वा सस्यम् अखादत् ।

प्रश्न ई.
क्षुद्रबुद्धिः कुत्र निभृतं स्थितः ?
‌उत्तरम्‌ :‌
क्षुद्रबुद्धिः समीपमेव वक्षस्य पृष्ठतः निभृतं स्थितः।

प्रश्न उ.
शृगालः केन हतः ?
‌उत्तरम्‌ :‌
क्षेत्रपतिना क्षिप्तेन लगुडेन शृगालः हतः।

2. कः कं वदति ?

प्रश्न अ.
‘वनेऽस्मिन् एकं सस्यपूर्ण क्षेत्रमस्ति ।’
‌उत्तरम्‌ :‌
जम्बूक; मृगं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न आ.
‘मित्र, छिन्धि तावन्मम बन्धनम् ।’
‌उत्तरम्‌ :‌
मृग: जम्बूकं वदति।

प्रश्न इ.
‘स वञ्चक: क्वास्ते ?’
‌उत्तरम्‌ :‌
काकः मृगं वदति।

3. उत्तरपदं लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. काकोऽवदत् = काकः + …………… ।
आ. मृगेणोक्तम् = मृगेण + …………… ।
इ. जम्बूकोऽयम् = जम्बूकः + ………….. ।
‌उत्तरम्‌ :‌
अ. काकोऽवदत् – काकः + अवदत्।
आ. मृगेणोक्तम् –  मृगेण + उक्तम्।
इ. जम्बूकोऽयम् – जम्बूकः + अयम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

4. पूर्वपदं लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. मृगोऽब्रवीत् = …………….. + अब्रवीत्
आ. वातेनोदरम् = …………… + उदरम्
इ. मृतोऽसि = ………………. + असि
‌उत्तरम्‌ :‌
अ. मृगोऽब्रवीत् – मृगः + अब्रवीत्।
आ. वातेनोदरम् – वातेन + उदरम्।
इ. मृतोऽसि – मृत: + असि।

5. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
‘स नरः शत्रुनन्दनः’ इति वचनं कथायाः आधारेण स्पष्टीकुरुत ।
‌उत्तरम्‌ :‌
व्यसने मित्रपरीक्षा या कथेच्या संदर्भात ‘स: नरः शत्रुनन्दनः ही उक्ती आलेली दिसून येते. हितोपदेश या पुस्तकात मित्रलाभ (1.3) या प्रकरणात ही कथा आढळते.

धूर्त कोल्हा हरिणाला त्याच्या शब्दांमध्ये फसवितो व त्याच्याशी मैत्री करतो. कोल्हा हरिणाला धान्यांनी भरलेले एक शेत दाखवितो. साहजिकच हरिणाच्या मनात धान्याबद्दल हाव निर्माण होते. पण नंतर, शेताच्या मालकाने टाकलेल्या जाळ्यात हरिण अडकते. हरिणाने कोल्ह्याकडे मदत मागताच धूर्त कोल्हा जाळे घट्ट असल्याचे सांगतो, त्यामुळे तो तोडण्यास समर्थ नाही असे दर्शवितो.

हरिणाला कोल्ह्याचा धूर्तपणा हळूहळू लक्षात येतो. कावळ्याने न ऐकल्याचा त्याला पश्चात्ताप होतो. जेव्हा कावळा हरिणाला शोधत शोधत हरिणाजवळ पोहोचतो, तेव्हा तो सुद्धा सः नरः शत्रुनन्दनः’ हा श्लोक उद्धृत करतो. या श्लोकाचा अर्थ असा, की, “जो आपल्या मित्रांचा, हितचिंतकांचा सल्ला ऐकत नाही, तो संकटात सापडतो व त्याच्या शजूंना आनंदित करतो, त्यांचे शत्रुत्व ओढून घेतो.

हरिणाने अनोळखी प्राण्यांशी (कोल्ह्याशी) मैत्री न करण्याचा कावळ्याचा सल्ला ऐकला नाही व कोल्ह्याशी मैत्री केल्याने अखेर त्याला जाळ्यात अडकावे लागले, म्हणजे तो संकटात सापडला व हरिणाला शत्रुनन्दन हे विशेषण लागू पडले.

‘सः नरः शत्रुनन्दनः’ occurs in the context of the story व्यसने मित्रपरीक्षा. It is found in the chapter 1.3 of मित्रलाभ, in हितोपदेश.

The crooked jackal trapped the deer in its words. It intentionally showed the deer a field full of grains. Due to greed towards the grains, the deer got caught in the net set by the owner of the field. When the deer asked the jackal for his help, it cleverly answered, the net is tendon, so it can’t break it.

The deer understood the jackal’s plan. It repented for not listening to the crow’s advice. When crow came searching for him, It uttereded the verse सुहदा ….. स: नरः शत्रुनन्दनः which means, “The one who does not listen to the words of well-wishing friends, calamity becomes his neighbour and he pleases enemies.”

The deer disregarded crow’s advice of not making friendship with strangers. It had friendship with a deceitful jackal and was finally trapped in the net. Seeing him caught in the net, the jackal became happy.

In this way, the deer proved himself as शत्रुनन्दन, the one who pleases enemies as the deer also pleased the mind of a crooked jackal.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न आ.
काकेन क: उपाय: उक्तः ?
‌उत्तरम्‌ :‌
व्यसने मित्रपरीक्षा या कथेच्या संदर्भात ‘सः नरः शत्रुनन्दनः’ ही उक्ती आलेली दिसून येते. हितोपदेश या पुस्तकात मित्रलाभ (1.3) या प्रकरणात ही कथा आढळते.

शेताच्या मालकाने हरिणाला जाळ्यात अडकविले. कावळा हरिणाला शोधत तेथे आला. कावळ्याने विचारले असता हरिणाने सर्व हकीकत त्याला सांगितली. कोल्याच्या धूर्तपणामुळे हरिण जाळ्यात अडकले होते. कावळ्याने हरिणाला मेल्यासारखे दर्शविण्यास सांगितले. तसेच कावळ्याने हरिणाला पोट फुगवायला व पायही स्तब्ध ठेवण्यास सांगितले.

कावळ्याच्या म्हणण्यानुसार वागल्यामुळे शेताच्या मालकाला हरिण मृत असल्याचा भास झाला. शेताचा मालक हरिणाजवळ आला व जाळे काढले. ठरल्याप्रमाणे कावळ्याने काव-काव असा आवाज केला, आवाज ऐकताच हरिण उठले व पटकन पळून गेले. कावळ्याने शोधलेल्या या उपायामुळे व त्याच्या चातुर्यामुळे हरिणाचे प्राण वाचले.

‘स: नरः शत्रुनन्दनः’ occurs in the context of the story व्यसने मित्रपरीक्षा. It is found in the chapter ङ्के13 of मालाभ, in हितोपदेशा The deer was trapped in the net set by the owner of the field. The crow came in search of the deer. The crow saw the trapped deer. The deer narrated the account of a deceitful jackal.

The crow told the deer to pretend to be dead by blowing up its belly with air and told to keep legs stiff. The crow gave the deer an idea of running away. The deer followed likewise. The owner of the field thought the deer is certainly dead.

So, he released the deer. At the same time, the crow made sound and the deer ran away quickly. The crow’s wisdom and true friendship with the deer saved the deer’s life.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

6. विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
दृढः, मैत्री, बद्धः, प्रभूतम् ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
दृढः, मैत्री, बद्धः, प्रभूतम् ।
‌उत्तरम्‌ :‌

  • दृढः × शिथिलः।
  • मैत्री × शत्रुत्वम्, वैरम्।
  • बद्धः × मुक्तः।
  • प्रभूतम् × अल्पम्, स्तोकम्, स्वल्पम्, न्यूनम्।

7. अमरकोषात् योग्यं समानार्थक शब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
अरण्ये मृगः काकः च स्नेहेन निवसतः ।
‌उत्तरम्‌ :‌
अरण्ये कुरङ्गः/वातायु:/हरिण:/अजिनयोनिः काकः च नेहेन निवसतः ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न आ.
जम्बूकः तेन सह मृगस्य निवासस्थानं गतः ।
‌उत्तरम्‌ :‌
शृगाल:/वज्ञक:/क्रोष्टा/फेरु:/फेरवः तेन सह मृगस्य निवासस्थानं गतः।

प्रश्न इ.
मृगमन्विष्यन् काकः तत्र उपस्थितः ।
‌उत्तरम्‌ :‌
मृगमन्विष्यन् करट:/अरिष्ट:/बलिपुष्ट:/सकृत्प्रजः तत्र उपस्थितः।

8. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
स्तम्भमेलनं कुरुत।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा 1
‌उत्तरम्‌ :‌

विशेषणम्विशेष्यम्
1. दृढःबन्धः
2. क्षिप्तेनलगुडेन
3. एकस्मिन्दिने
4. लगुडहस्तःक्षेत्रपतिः

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

9. तालिकां पूरयत ।

प्रश्न अ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा 4
(मञ्जूषा – त्रायस्व माम्, दर्शयामि त्वाम्, दृढोऽयं बन्धः, छिन्धि मम बन्धनम्)
‌उत्तरम्‌ :‌

जम्बूकःमृगः
दर्शयामि त्वाम्।त्रायस्व माम्।
दृढोऽयं बन्धःछिन्धि मम बन्धनम्

प्रश्न आ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा 5
(मञ्जूषा – अलं विवादेन, कोऽयं द्वितीयः?, एवमस्तु, अस्मत्सख्यम् इच्छति ।)
‌उत्तरम्‌ :‌

मृगःकाकः
अलं विवादेन।कोऽयं द्वितीयः?
अस्मत्सख्यम् इच्छति।एवमस्तु।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

10. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत ।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा 2
‌उत्तरम्‌ :‌
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा 3

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्।

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
शृगालः मृगेण सह सख्यम् इच्छति यतः
(अ) शृगाल: मृगमांसं खादितुम् इच्छति।
(ब) शृगालः मृगे स्निह्यति।
उत्तरम् :
(अ) शृगाल: मृगमांसं खादितुम् इच्छति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(ख) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं लिखत।

प्रश्न 1.
शृगालः स्वार्थहतुना ………… सह मैत्रम् ऐच्छत्। (मृगेण / काकेन)
उत्तरम् :
शृगालः स्वार्थहतुना मगेण सह मैत्रम् ऐच्छत्।

(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
क: चित्राङ्गम् अपश्यत्?
उत्तरम् :
गाल: चित्राङ्गम् अपश्यत्।

प्रश्न 2.
शृगालस्य नाम किम् आसीत्?
उत्तरम् :
शृगालस्य नाम क्षुद्रबुद्धिः आसीत्।

प्रश्न 3.
शृगालः किमर्थं मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत्?
उत्तरम् :
शृगालः स्वार्थहेतुं पूरयितुं मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न 4.
कदा क्षुद्रबुद्धिः निवासस्थानं गतः?
उत्तरम् :
अस्तङ्गते सवितरि क्षुद्रबुद्धिः निवासस्थानं गतः।

प्रश्न 5.
जम्बूकः किम् इच्छति?
उत्तरम् :
जम्बूक: मृगशृगालयोः सख्यम् इच्छति।

(घ) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम्/असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

  1. अरण्ये एकाक्ष: नाम मृगः चित्राङ्ग नाम काक: निवसतः स्म।
  2. शुदबुद्धिः उदिते सवितरि (सूर्योदये) निवासस्थानं गतः।
  3. अकस्मात् आगन्तुना सह मैत्री युक्ता।

उत्तरम् :

  1. असत्यम्।
  2. असत्यम्।
  3. असत्यम्।

(च) कः कं वदति।

प्रश्न 1.
“सखे चित्राङ्ग, कोऽयं द्वितीयः?”
उत्तरम् :
काक: मृगं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न 2.
“जम्बूकोऽयम्। अस्मत्सख्यम् इच्छति।”
उत्तरम् :
मृगः काकं वदति।

प्रश्न 3.
“अकस्मादागन्तुना सह मित्रता न युक्ता।”
उत्तरम् :
काक: मृगं वदति।

प्रश्न 4.
मृगस्य प्रथमदर्शने भवानपि अपरिचितः एव आसीत्।
उत्तरम् :
शृगालः काकं वदति।

प्रश्न 5.
यथायं मृगः मम बन्धुः तथा भवानपि।
उत्तरम् :
शृगालः काकं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न 6.
अलं विवादेन।
उत्तरम् :
मृग: काकशृगालौ वदति।

प्रश्न 7.
वयं सर्वे आनन्देन एकत्र निवसामः ।
उत्तरम् :
मृगः काकशृगाली वदति।

प्रश्न 8.
एवमस्तु।
उत्तरम् :
काकः मृगशृगाली वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

शब्दज्ञानम्।

(क) सन्धिविग्रहं कुरूत।

  1. चित्राङ्गो नाम – चित्राङ्गः + नाम ।
  2. एकाक्षो नाम – एकाक्ष: + नाम।
  3. काकश्च – काकः + च।
  4. केनापि – केन+अपि।
  5. कोऽयम् – क + अयम्।
  6. अकस्मादागन्तुना – अकस्मात् + आगन्तुना।
  7. तदाकर्ण्य – तत् + आकर्य।
  8. भवानपि – भवान् + अपि।
  9. यथायम् – यथा + अयम्।
  10. काकेनोक्तम् – काकेन + उक्तम्।
  11. एवमस्तु – एवम् + अस्तु।

(ख) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्विशेष्यम्
1. भ्रमन्चित्राङ्गः
2. अस्त गतेसवितर

(ग) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा / अयित्वाल्यबन्त अव्यय – उपसर्ग + धातु + य / त्य
आकर्यदृष्ट्वा

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(घ) विभक्त्यन्तरूपाणि।

  • प्रथमा – मृगः, काकः, भ्रमन्, सः, अयम्, जम्बूकः, भवान्, बन्धुः, वयम्, सर्वे।
  • द्वितीया – सख्यम्, मित्रताम्।
  • तृतीया – स्नेहेन, केन, शृगालेन, हेतुना, मृगेण, आगन्तुना, विवादेन, आनन्देन, काकेन।
  • पञ्चमी – अस्मत्।
  • सप्तमी – वने, सवितरि, दर्शन।

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. शृगालः मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत्।
2. जम्बूक: सकोपम् आह।
उत्तरम् :
1. लङ्लकारः
2. लङ्लकार:

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

  1. मृगकाकयोः नेहेन निवासः।
  2. काकस्य उपदेशः।
  3. मृगकाकशृगालानाम् एकत्र निवासः।
  4. शुगालस्य मृगेण सह मित्रता।

उत्तरम् :

  1. मृगकाकयोः स्नेहेन निवासः।
  2. शृगालस्य मृगेण सह मित्रता।
  3. काकस्य उपदेशः।
  4. मृगकाकशृगालानाम् एका निवासः।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

  1. अरण्यम् – काननम्, वनम्, विपिनम्, अटवी।
  2. मृगः – हरिणः, कुरङ्गः, वातायुः, अजिनयोनिः ।
  3. काकः – वायसः, करटः, ध्वाक्षः, अरिष्टः, बलिपुष्टः, सकृत्प्रजः।
  4. शृगालः – जम्बूकः, वाकः, क्रोष्टा, फेरुः, फेरवः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(क) उचितं कारणं चित्त्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
जम्बूक: मनसि आनन्दितः यतः
(अ) मृगः पाशे बद्धः।
(ब) जम्बूकस्य अन्येन सह मित्रता अभवत्।
उत्तरम् :
(अ) मृग: पाशे बद्धः।

(ख) उचितं पर्यायं चित्त्वा वाक्यं लिखत।

प्रश्न 1.

  1. फलितं मे ……………..। (प्रयोजनम् / मनोरथम्)
  2. ………………. मम शरणम्। (शत्रवः / सुहद:)
  3. बने …………. क्षेत्रम् अस्ति। (सस्यविहीनं / सस्ययुक्त)

उत्तरम् :

  1. मनोरथम्
  2. सुहृदः
  3. सस्ययुक्तं

(ग) पूर्णवाक्येन लिखत।

प्रश्न 1.
केन मृगस्य कृते पाशः योजितः?
उत्तरम् :
क्षेत्रपतिना मृगस्य कृते पाश: योजितः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न 2.
मृगं पाशैर्बद्धं दृष्ट्वा क: मनसि आनन्दितः?
उत्तरम् :
मृगं पाशैर्वद्धं दृष्ट्वा जम्बूक: मनसि आनन्दितः।

प्रश्न 3.
जम्बूक: मनसि किम् अचिन्तयत्?
उत्तरम् :
जम्बूक: मनसि अचिन्तयत्, ‘यत् फलितं मे मनोरथम्। इदानीं प्रभूतं भोजनं प्राप्स्यामि ।’

प्रश्न 4.
मृग: जम्बूकं दृष्ट्वा किम् अब्रवीत्?
उत्तरम् :
मृगः जम्बूकं दृष्ट्वा अब्रवीत्, “मित्र, छिन्धि तावन्मम बन्धनम्। त्रायस्व माम्।” इति ।

(घ) कः कं वदति।

प्रश्न 1.
दर्शयामि त्वाम्।
उत्तरम् :
जम्बूक: मृगं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न 2.
दृढोऽयं बन्धः।
उत्तरम् :
जम्बूक: मृगं वदति।

प्रश्न 3.
स्नायुनिर्मितान् पाशानेतान् कथं वा व्रतदिवसे स्मृशामि।
उत्तरम् :
जम्बूकः मृगं वदति।

(च) वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

  1. मृगः शृगालं सस्यपूर्ण क्षेत्रम् अदर्शयत्।
  2. मृगः प्रतिदिन क्षेत्रे सस्यम् अखादत्।
  3. जम्बूकः पाशैर्बद्धः।
  4. जम्बूक: मनसि खिन्नः जातः।
  5. जम्बूक: मृगं साहाय्यम् अकरोत्।
  6. जम्बूक: निभृतं स्थितः।

उत्तरम् :

  1. असत्यम्।
  2. सत्यम्।
  3. असत्यम्।
  4. असत्यम्।
  5. असत्यम्।
  6. सत्यम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

शब्दज्ञानम् ।

(क) सन्धिविग्रहः।

  1. किञ्चित्कालानन्तरम् – किञ्चित् + कालानन्तरम् ।
  2. वनेऽस्मिन् – बने + अस्मिन्।
  3. क्षेत्रमस्ति – क्षेत्रम् + अस्ति ।
  4. तत्रागतः – तत्र + आगतः।
  5. पाशैर्बद्धः – पाशैः + बद्धः।
  6. मित्राण्येव – मित्राणि + एव।
  7. सोऽचिन्तयत् – स: + अचिन्तयत्।
  8. मृगस्तम् – मृगः + तम्।
  9. तावन्मम – तावत् + मम।
  10. जम्बूको दूरादेवावदत् – जम्बूक: + दुरात् + एव + अवदत्।
  11. दृढोऽयम् – दृढ : + अयम्।
  12. पाशानेतान् – पाशान् + एतान्।
  13. इत्युक्त्वा . इति + उक्त्वा ।
  14. समीपमेव – समीपम् + एव।

(ख) विशेषाण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्विशेष्यम्
1. सस्यपूर्णम्क्षेत्रम्
2. मगःबद्धः
3. प्रभूतमभोजनम्
4. स्नायुनिर्मितान्पाशान्

(ग) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा/ध्वा/ट्वा/वा/इत्वा/अयित्वा
दृष्ट्वा, उक्त्वा

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(घ) विभक्त्यन्तरूपाणि।

  • प्रथमा – शृगालः, पाशः, सः, जम्बूकः, अयम्, बन्धः, मिवाणि।
  • द्वितीया – मृगम्, क्षेत्रम्, एकम, त्वाम्, भोजनम्, तम्, माम, पाशान, एतान्।
  • तृतीया – क्षेत्रपतिना, पाशैः।
  • पशमी – दूरात्। षष्ठी – वृक्षस्य, मम।
  • सप्तमी – एकस्मिन्, दिने, मनसि, व्रतदिवसे।
  • सम्बोधन – मित्र।

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. प्रभूतं भोजनं प्राप्स्यामि।
2. त्रायस्व माम्।
उत्तरम् :
1. लृट्लकार:
2. लोट्लकार:

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

क्रमेण योजयत।

(क)

प्रश्न 1.

  1. क्षेत्रपतिना पाशयोजनम्।
  2. शृगालेन मृगाय सस्यपूर्णक्षेत्रस्य दर्शनम्।
  3. मृगस्य पाशबन्धनम्।
  4. मृगस्य प्रत्यहं क्षेत्रं गमनम्।

उत्तरम् :

  1. शृगालेन मृगाय सस्यपूर्णक्षेत्रस्य दर्शनम्।
  2. मृगस्य प्रत्यहं क्षेत्रं गमनम्।
  3. क्षेत्रपतिना पाशयोजनम्।
  4. मृगस्य पाशबन्धनम्।

(ख)

प्रश्न 1.

  1. मृगः पाशैर्बद्धः।
  2. मृगः सस्यम् अखादत्।
  3. जम्बूक; मनसि आनन्दितः।
  4. क्षेत्रपतिना पाश: योजितः।

उत्तरम् :

  1. मृगः सस्यम् अखादत्।
  2. क्षेत्रपतिना पाश: योजितः।
  3. मृगः पाशैर्बद्धः।
  4. जम्बूक: मनसि आनन्दितः ।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

  1. कालः – समयम, वेला।
  2. प्रत्यहम् – प्रतिदिनम्।
  3. सस्यम् – धान्यम्।
  4. गत्वा उपगम्य।
  5. क्षेत्रपतिः – सस्यपालः।
  6. इदानीम् – सम्पति, साम्प्रतम्।
  7. मनसि – चित्ते, चेतसि, अन्त:करणे।
  8. आनन्दितः – प्रमुदितः, हर्षितः, प्रहृष्टः।
  9. मनोरथम् – मनोकामना, मनीषा, ईहा।
  10. प्रभूतम् – भूरि, विपुलम्, पुष्कलम्, प्रचुरम्।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दाः

1. अनन्तरम् × पूर्वम्, प्राक्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

अवबोधनम् ।

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
मृगः क्षेत्रपतिना बद्धः यतः ……….
(अ) मृगः क्षेत्रपतेः शत्रुः आसीत्।
(ब) मृगः सुहद्वाक्यस्य अनादरम् अकरोत्।
उत्तरम् :
(ब) मृगः सुहृद्वाक्यस्य अनादरम् अकरोत्।

प्रश्न 2.
शृगालः हत: यत:
(अ) क्षेत्रपतिना लगुडं क्षिप्तम्।
(ब) काकः शृगालम् अमारयत्।
उत्तरम् :
(अ) क्षेत्रपतिना लगुडं क्षिप्तम्।

प्रश्न 3.
क्षेत्रपतिः मृगं बन्धनात् व्यमुशत् यतः
(अ) सः ‘मृगः मृतः’ इति चिन्तितवान् ।
(ब) पाशबद्धं मृगं दृष्ट्वा तस्य हृदयं करुणया अद्रवत्।
उत्तरम् :
(अ) सः ‘मृगः मृतः’ इति चिन्तितवान्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
क्षेत्रपतिः कदा हस्ते लगुडं धृत्वा आगच्छत् ?
उत्तरम् :
क्षेत्रपतिः प्रभाते हस्ते लगुडं धृत्वा आगच्छत्।

प्रश्न 2.
केन क्षेत्रपति: अवलोकित:?
उत्तरम् :
काकेन क्षेत्रपति: अवलोकितः।

प्रश्न 3.
क्षेत्रपतिना मृगं विलोक्य किम् उक्तम्?
उत्तरम् :
क्षेत्रपतिना मृगं विलोक्य उक्तं, “आ ! स्वयं मृतोऽसि।”

प्रश्न 4.
मृगः कदा पलायित:?
उत्तरम् :
काकशब्द श्रुत्वा मृग: पलायितः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(ग) वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

  1. काकः सायङ्काले मृगमन्विष्यन् आगतः।
  2. मृगः मृतः आसीत्।
  3. मृगः मृतवत् संदर्शयत्।
  4. मृगः शनैः शनै: पलायितः।
  5. क्षेत्रपतिना क्षिप्तेन लगुडेन जम्बूक: हतः।
  6. क्षेत्रपति: मृगं बन्धनात् व्यमुञ्चत्।

उत्तरम् :

  1. सत्यम्।
  2. असत्यम्।
  3. सत्यम्।
  4. असत्यम्।
  5. सत्यम्।
  6. सत्यम्।

(घ) कः कं वदति?

प्रश्न 1.
“सखे ! किमेतत् ?”
उत्तरम् :
काक: मृगं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न 2.
सुहद्वाक्यस्य अनादरात् बद्धोऽहम्।
उत्तरम् :
मृग: काकं वदति।

प्रश्न 3.
मन्मांसार्थी तिष्ठति अत्रैव ।
उत्तरम् :
मृग: काकं वदति।

प्रश्न 4.
उपायस्तावत् चिन्तनीयः।
उत्तरम् :
काकः मृगं वदति।

प्रश्न 5.
त्वमात्मानं मृतवत्संदर्शय।
उत्तरम् :
काकः मृगं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

शब्दज्ञानम्

(क) सन्धिविग्रहः।

  1. मृगमन्विष्यन् – मृगम् + अन्विष्यन् ।
  2. काकस्तत्रोपस्थितः – काक: + तत्र + उपस्थितः।
  3. किमेतत् – किम् + एतत्।
  4. बद्धोऽहम् – बद्धः + अहम्।
  5. स्वास्ते – क्व + आस्ते।
  6. तिष्ठत्यत्रैव – तिष्ठति + अत्र + एव।
  7. उपायस्तावत् उपाय: + तावत्।
  8. क्षेत्रपतिलगुडहस्तः – क्षेत्रपतिः + लगुडहस्तः।
  9. काकेनावलोकितः – काकेन + अवलोकितः।
  10. तमालोक्य – तम् + आलोक्य।
  11. काकेनोक्तम् – काकेन + उक्तम्।
  12. त्वमात्मानम् – त्वम् + आत्मानम्।
  13. मृतवत्संदर्शय – मृतवत् + संदर्शय।
  14. पादास्तब्धीकृत्य – पादान् + स्तब्धीकृत्य ।
  15. यदाहम् – यदा + अहम्।
  16. त्वमुत्थाय – त्वम् + उत्थाय।
  17. मृगस्तथैव – मृग: + तथा + एव।
  18. उक्तञ्च – उक्त म् + च।
  19. तमुद्दिश्य – तम् + उहिश्य।
  20. शृगालस्तावद् हतः – शृगालः + तावत् + हतः।

(ग) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि ।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा / अयित्वाल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + या / त्य
दृष्ट्वा, पूरयित्वा, श्रुत्वाआलोक्य, स्तब्धीकृत्य, उद्दिश्य, उत्थाय

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(घ) विभक्त्यन्तरूपाणि ।

  • प्रथमा – काकः, सः,अहम, यः, नरः, वञ्चकः, क्षेत्रपतिः, आगच्छन्, त्वम्, मृगः, शृगालः।
  • द्वितीया – मृगम्, किम्, एतत्, तम्, आत्मानम्, उदरम्, पादान्, शब्दम्।
  • तृतीया – मृगेण, काकेन, वातेन, क्षेत्रपतिना, लगुडेन।
  • पञ्चमी – अनादरात्, बन्धनात्।
  • षष्ठी – वाक्यस्य, सुहृदाम, हितकामानाम, तस्य।
  • सप्तमी – प्रदोषकाले, प्रभाते।
  • सम्बोधन – सखे, मृग।

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.

  1. मृगं तथाविधं दृष्ट्वा स उवाच।
  2. स वशक: क्व आस्ते?
  3. त्वमात्मानं मृतवत्संदर्शय।
  4. सत्वरं पलायिष्यसे।
  5. सः मृगं बन्धनात् व्यमुञ्चत्।

उत्तरम् :

  1. लिट्लकारः
  2. लट्लकारः
  3. लोट्लकार:
  4. लट्लकारः
  5. लङ्लकार:

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

क्रमेण योजयत।

(क)

प्रश्न 1.

  1. मृगः मृतवत् स्थितः ।
  2. शृगाल: लगुडेन हतः।
  3. काकेन क्षेत्रपति: अवलोकितः।
  4. काकेन शब्दः कृतः।

उत्तरम् :

  1. काकेन क्षेत्रपति: अवलोकितः।
  2. मृगः मृतवत् स्थितः।
  3. काकेन शब्दः कृतः।
  4. शृगाल: लगुडेन हतः।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

  1. प्रदोषकालः – सन्ध्याकालः।
  2. सुहृद् – सखा, मित्रम्।
  3. विपत् – आपत्तिः, सङ्कटम्।
  4. आलोक्य – अवलोक्य, विलोक्य, वीक्ष्य।
  5. वातेन – पवनेन, वायुना।
  6. सत्वरम् – शीघ्रम्, तूर्णम्, झटिति, आशु।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(ख) विरुद्धार्थकशब्दाः

  1. सुहद् × शत्रुः, अरिः, वैरी।
  2. अनादरात् × आदरात्।
  3. मृतः × जीवितः।
  4. सत्वरम् × शनैः शनैः।

लेखनकौशलम्

समासाः

समस्तपदम्अर्थसमासविग्रहःसमासनाम
मृगशृगालोdeer and jackalमृगः च शृगाल: च।इतरेतर द्वन्द्व समास
प्रत्यहम्every dayअहनि अहनि।अव्ययीभाव समास
सकोपम्with angerकोपेन सह।अव्ययीभाव समास
अपरिचितःnot knownन परिचितः।नञ्तत्पुरुष समास
क्षेत्रपतिःowner of the field(s)क्षेत्रस्य / क्षेत्राणां पतिः।षष्ठी तत्पुरुष समास
क्षुदबुद्धिःhe who has mean intellectक्षुद्रा बुद्धिः यस्य सः।बहुव्रीहि समास
लगुडहस्तःhe who hasastick in the handलगुडं हस्ते यस्य सः।बहुव्रीहि समास

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

व्यसने मित्रपरीक्षा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

हितोपदेश हे प्राणी व मानवी पात्रांनी युक्त कथांचे भारतीय पुस्तक आहे. यात नीतिसूत्रे, उपदेशात्मक वचने, तसेच राजकीय संबंधावर आधारित मूल्ये यांचे सहज व रोचक पद्धतीने स्पष्टीकरण केलेले आहे.

नारायण पंडित हा या ग्रंथाचा कर्ता मानला जातो. योग्य आचरण शिकवणे हा त्याचा यामागील हेतू आहे. पक्षी, प्राणी व मानव यांच्या परस्पर संभाषणातून हे त्याने व्यक्त केले आहे.

हितोपदेशाचे चार भाग आहेत. 1) मित्रलाभ, 2) सुहृद्भेद, 3) विग्रह 4) सन्धि ‘व्यसने मित्रपरीक्षा’ या पाठाचा कथाभाग ‘मित्रलाभ’ या भागातील 2.3 या प्रकरणात सापडतो. अनोळखी व्यक्तीवर विश्वास ठेवल्याचे दुष्परिणाम हरिण, कोल्हा व कावळ्याच्या गोष्टीद्वारे उत्तमरीत्या कथन केले आहेत.

हितोपदेश is an ancient Indian text in Sanskrit language consisting of fables of animals and human characters. It incorporates maxims, wordly wisdom and morals on political affairs in a simple and an entertaining manner.

नारायण पंडित is considered to be the author of this book. His purpose behind composing Faludy is to give the knowledge to be wise. This is done through moral stories in which birds, beasts and humans interact. हितोपदेश has four sections – मित्रलाभ, सुहृद्भेद, विग्रह, सन्धि The story of the lesson व्यसने मित्रपरीक्षा is found in the chapter 1.3 of ‘मित्रलाभ’. The repercussion of Trusting strangers is well brought out through the story of deer, jackal and correct.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

परिच्छेदः 1.

अस्ति कश्चित् …………… एवमस्तु।

अनुवादः

चंपक नावाचे एक जंगल होते. जंगलात चित्रांग नावाचे हरिण व एकाक्ष नावाचा कावळा प्रेमाने (एकत्र) राहत होते. एकदा चित्रांग वनात भटकत असताना कोण्या एका कोल्ह्याने पाहिले. क्षुदबुद्धी नावाच्या त्या कोल्ह्याची स्वार्थापोटी हरिणाबरोबर मैत्री करण्याची इच्छा होती. सूर्यास्त झाल्यावर, क्षुद्रबुद्धी हरिणाबरोबर हरिणाच्या घरी गेला. हरिण व कोल्ह्याला पाहून कावळा म्हणाला, “अरे मित्रा चित्रांग! हा दुसरा कोण आहे?” हरिण म्हणाले, “हा कोल्हा आहे. त्याला आपल्याबरोबर मैत्री करण्याची इच्छा आहे.”

(त्यावर) कावळा म्हणाला “अचानक आलेल्या अपरिचितासोबत मैत्री योग्य नव्हे.” ते ऐकून कोल्हा रागाने म्हणाला, हरिणाच्या प्रथमदर्शनी तू सुद्धा अनोळखी होतास. ज्याप्रमाणे हे हरिण माझ्या मित्रासमान आहे, त्याप्रमाणे तू आहेस. हरिण म्हणाले, “(हा) वाद पुरे! आपण सर्व आनंदाने एकत्र राहूया.” कावळा म्हणला, “असेच होवो.”

There was a certain forest named चंपक. A deer named feiland a crow named Te used to live in the forest affectionately. Once, a certain jackal saw feai who was wandering in the forest. That jackal named क्षुद्रबुद्धी wished to befriend the deer with a selfish purpose.

At the time of sunset, क्षुदबुद्धी went to deer’s place with the deer, The crow said having seen the deer and the jackal, “O friend चित्रांग ! Who is this second (another) one?” The deer said, “This is a jackal.

He wishes our friendship.” (He wishes to be friend us.) The crow advised, “Friendship with a stranger, suddenly is not appropriate.’ Having heard it, the jackal angrily said, “At first sight you were a stranger as well. Just as this deer is my friend so too are you.” The deer said, “Enough of this argument. All of us will live together happily.” The crow said, “May it be so.”

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

परिच्छेद: 2

किञ्चित्कालानन्तरं ……………….. स्थितः।

अनुवादः

थोड्या वेळानंतर, कोल्हा हरिणाला म्हणाला, ‘या जंगलात धान्याने भरलेले एक शेत आहे. मी तुला दाखवतो.’ तसे केल्यावर, दररोज हरिण तेथे जाऊन धान्य खात असे.

ते पाहून, एके दिवशी शेतमालकाने जाळे टाकले. तेथे आलेले हरिण जाळ्यामध्ये अडकले. त्याने विचार केला, “आता फक्त मित्रच माझा आसरा आहेत.” दूरवरून ते पाहणारा कोल्हा मनातून खूष झाला.

त्याने विचार केला, “माझे ईप्सित फळास आले. आता मला पुष्कळ खाद्य मिळेल.” त्याला पाहून हरिण म्हणाले, “अरे मित्रा, माझे हे बंध तोडून टाक, मला वाचव.” कोल्हा लांबूनच म्हणाला, “अरे मित्रा, हे बंध (फार) घट्ट आहेत. मी स्नायूंनी बनविलेल्या जाळ्याला उपवासाच्या दिवशी कसे तोंड लावू? असे म्हणून तो जवळ असलेल्या झाडाच्या मागे स्थिर उभा राहिला.

After some time, the jackal said to the deer, there is a field, full of grains in this forest. I(will) show (it) to you.’ Having done so, the deer ate the grain, going there everyday. Having seen this, one day a trap was set by the owner of the field.

The deer, who had come (arrived) there, was trapped in the net. He thought, “Now, my friends only are my resort.” The jackal, who was seeing it from far was delighted in the mind. He thought, “My desire is fulfilled. Now I shall get plenty of food.” Having seen it, the deer said, “O friend, cut through my bonds.

Please save me.” The jackal replied from afar, “O friend, this bond is strong. How can I touch the net made of sinews on my fasting day?” Having said this, he stood steady behind the tree – that was nearby.

परिच्छेदः 3.

प्रदोषकाले …………………हतः।

अनुवादः

तिन्हीसांजेच्या वेळी (सायंकाळी), हरिणाला शोधत कावळा तेथे हजर झाला. हरिणाला तशा प्रकारे पाहून तो म्हणाला, “अरे मित्रा ! हे काय?” हरिण म्हणाले, “मित्राच्या शब्दांची अवहेलना केल्यामुळे (शब्दांकडे दुर्लक्ष केल्यामुळे) मी अडकलो.

मराठी आणि म्हटलेले आहे – जो हितचिंतक मित्रांचे शब्द (सल्ला) ऐकत नाही, त्याच्याजवळ विपत्ती (निवास करते), अशी व्यक्ती शजूंना आनंदित करते.” (शत्रुत्व ओढवून घेते) कावळा म्हणाला, “तो (कपटी) फसविणारा कोठे आहे?” हरिण म्हणाले, “माझ्या मांसाच्या हावेने इथेच थांबला आहे.”

कावळा म्हणाला, ‘तर मग (यावर) उपाय शोधला पाहिजे.’ नंतर सकाळी, हातामध्ये काठी घेऊन येणाऱ्या शेतमालकाला कावळ्याने पाहिले. त्याला पाहून कावळा म्हणाला, “मित्रा हरिणा, तू स्वत:ला मेल्यासारखा दाखव.” (तुझे) पोट हवेने फुगवून पाय स्थिर ठेव.

जेव्हा मी आवाज करेन / ओरडेन, तेव्हा तू उठून पटकन पळ.” हरिण तसेच थांबले. शेतमालकाने हरिणाला पाहिले व म्हणाला, “बापरे ! तू तर मेलेला आहेस.” त्याने हरिणाला जाळ्यातून मुक्त केले. नंतर, कावळ्याचे ओरडणे ऐकल्यावर हरिण पटकन पळून गेले. शेताच्या मालकाने त्याला (हरिणाला) रोखून फेकलेल्या काठीने कोल्हा मारला गेला.

English At nightfall, the crow arrived there looking for the deer. Seeing the deer so (trapped) he said, “O friend! What is this?” The deer said, “I was caught (trapped) due to disregarding a friend’s words (advice).

and it is said The one who does not listen to words/advice of friends well-wishing, the calamity is placed close to him. That person is the delight of enemies. The crow said, “where is the deceiver ?” The deer said, “(He) is waiting here itself longing for my flesh.” The crow said, ‘We must think of a solution.’ Then in the morning, the crow saw the owner of the field coming with a stick in the hand.

Seeing him, the crow said, “O friend deer, pretend as if you are dead. Blow your belly with air, stiffen your legs and lie still. When I shall make a sound then, having stood up, you run away quickly The deer stayed accordingly. The owner of the field saw the deer and said, “Oh! You are dead on your own.” He released the deer from the bonds.

Then, listening to the sound of the crow, the deer ran away quickly. Meanwhile, the stick which was thrown towards the deer by the owner of the field, killed the jackal.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

शब्दार्थाः

  1. कक्षित् – certain – कोणी एक
  2. मृगः – deer – हरिण
  3. काकः – crow – कावळा
  4. स्नेहेन – affectionately – प्रेमाने
  5. निवसतः स्म – both used to live – दोघे राहत होते
  6. भ्रमन् – wandering – भटकत असताना
  7. शृगालेन – by jackal – कोल्याने
  8. अवलोकित: – was seen – पाहिले
  9. स्वार्थहतुना – with selfish purpose – स्वार्थापोटी
  10. अस्तबते – at the time of – सूर्यास्त
  11. सवितरि – sunset – झाल्यावर
  12. जम्बूकः – jackal – कोल्हा
  13. सख्यम् – friendship – मैत्री
  14. अकस्मात् – at once – अचानक
  15. आगन्तुना सह – with a stranger – अनोळखी माणसासह
  16. युक्ता proper – योग्य
  17. आक having heard – ऐकून
  18. सकोपम् angrily – रागाने
  19. प्रथमदर्शन at the first sight – प्रथमदर्शनी
  20. अपरिचितः stranger – अनोळखी
  21. अब्रूत/अब्रवीत्/उक्तम्। – said – म्हणाला
  22. आह – says – म्हणतो
  23. आकर्ण्य – having heard – ऐकून
  24. अकस्मात् – at once – अचानक
  25. सकोपम् – angrily – रागाने
  26. आगन्तुना सह – with a stranger – अनोळखी माणसासह
  27. दृढः – strong – घट्ट
  28. बन्धः – bond – बंध
  29. पाश: – noose – जाळे
  30. योजितः – arranged – व्यवस्था केली
  31. बद्धः – got stuck/caught – अडकले
  32. सस्यपूर्णम् – full of grains – धान्ययुक्त
  33. क्षेत्रम् – field – शेत
  34. शरणम् – resort – आश्रयस्थान, आसरा
  35. फलितम् – fulfilled – फळास आले
  36. मनोरथम् – desire – ईप्सित/इच्छा
  37. स्नायुनिर्मितान् – made of sinews – स्नायूंनी बनलेले
  38. क्षेत्रपतिना – by the field-owner – शेतमालकाने
  39. व्रतदिवसे – on the day of fast – उपवासादिवशी
  40. दर्शयामि – I show – मी दाखवतो
  41. प्रापयामि – I shall get – मला मिळेल
  42. छिन्धि – you break – तू तोड
  43. जायस्व – you save – तू वाचव
  44. प्रत्यहम् – every day – दररोज
  45. इदानीम् – now – आता
  46. प्रभूतम् – plenty of – भरपूर
  47. निभृतम् – still – निश्चल
  48. तथा कृते – having done so – तसे केल्यावर
  49. उपस्थितः – arrived – हजर झाला
  50. वञ्चक: – crooked / deceitful – फसविणारा
  51. लगुडहस्त: – stick in the hand – काठी हातात घेतलेला
  52. हतः – killed – मेलेला
  53. अन्विष्यन् – searching – शोधत
  54. विपत् – calamity – संकट
  55. सन्निहिता – placed close by – जवळ
  56. मृतवत् – like dead – मेल्यासारखा
  57. सुङद्वाक्यम् – friend’s speech – मित्राचे बोलणे
  58. वातेन – with air – हवेने
  59. क्षिप्तेन – thrown – फेकलेल्या
  60. अनादरात् – due to disrespecting – अवहेलना केल्यामुळे
  61. हितकामानाम् – of well-wishers – हितचिंतकांचे
  62. प्रदोषकाले – at the nightfall – तिन्हीसांजेला
  63. शृणोति – listens – ऐकतो
  64. पलायिष्यसे – you will run – पळशील
  65. व्यमुञ्चत् – released – मुक्त केले
  66. अब्रूत – said – म्हणाला
  67. संदर्शय – appear – दाखव
  68. उद्दिश्य – pointing – रोखून
  69. उत्थाय – having got up – उठून
  70. आलोक्य – seeing – पाहून
  71. स्तब्धीकृत्य – keeping still – स्थिर / स्तब्ध राहून
  72. क्व – where – कोठे
  73. उदरं पूरयित्वा – blowing the belly – पोट भरून
  74. मन्मांसार्थी – longing for my flesh – माझ्या मांसाच्या हावेने

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

 

Maharashtra Board Class 9 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं (स्थूलवाचन)

Marathi Aksharbharati Std 9 Digest Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं Textbook Questions and Answers

1. खालील फरक लिहा.

प्रश्न 1.
खालील फरक लिहा.
व्यंगचित्र व हास्यचित्र
Maharashtra Board Class 9 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं 1
उत्तर:
व्यंगचित्र :- हास्यचित्राचा पुढचा टप्पा म्हणजे व्यंगचित्र होय.
हास्यचित्राप्रमाणे व्यंगचित्रसुद्धा आपल्याला हसवतं. पण केवळ हसवणं एवढाच त्याचा हेतू नसतो. व्यंगचित्र पाहिल्यावर आपल्याला हसूही येतं आणि ते आपल्याला त्याशिवाय काहीतरी सांगू पाहत असतं. आपण जर त्या चित्रापाशी थोडं थांबून राहिलो, तर त्यात मांडलेला एखादा गमतीदार विचार आपल्या सहज लक्षात येतो.

हास्यचित्र :- ‘सफाईदार, रेषांनी काढलेलं गमतीदार चित्र म्हणजे हास्यचित्र होय.’ हास्यचित्राचे खास वैशिष्ट्य म्हणजे ते पाहिले की आपल्याला छान हसू येते. या गमतीदार चित्रांमध्ये एक जोक, एक विनोद मांडलेला असतो. त्या चित्रांमधला एखादा माणूस दुसऱ्या माणसाशी काहीतरी बोलतो. ते वाचलं की आपल्याला हसू येतं. त्यातून खास असा विचार मांडलेला
दिसून येत नाही.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं

2. वैशिष्ट्ये लिहा.

प्रश्न 1.
वैशिष्ट्ये लिहा.
व्यंगचित्रे
Maharashtra Board Class 9 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं 2
उत्तर:

  1. हास्यचित्राचा पुढला टप्पा म्हणजे व्यंगचित्र होय.
  2. व्यंगचित्रे आपल्याला हसवतात, पण केवळ हसवणं एवढाच त्यांचा हेतू नसतो.
  3. व्यंगचित्र पाहिल्यावर आपल्याला हसूही येतं आणि ते आपल्याला त्याशिवाय काहीतरी सांगू पाहत असतं.
  4. आपण जर अशा व्यंगचित्रापाशी थोडं थांबून राहिलो तर त्यात मांडलेला गमतीदार विचार आपल्या लक्षात येतो.

3. ‘व्यंगचित्र हे व्यक्तीचे गुण-दोष मांडण्याचे प्रभावी अस्त्र आहे,’ हा विचार सोदाहरण स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
‘व्यंगचित्र हे व्यक्तीचे गुण-दोष मांडण्याचे प्रभावी अस्त्र आहे,’ हा विचार सोदाहरण स्पष्ट करा.
उत्तर:
हास्यचित्राप्रमाणे व्यंगचित्रसुद्धा आपल्याला हसवते. पण केवळ हसवणं एवढाच त्याचा हेतू नसतो. हसवण्याशिवाय ते व्यंगचित्र आपल्याला अजून काहीतरी सांगू पाहत असते. आपण त्या चित्रापाशी थोडे थांबून राहिलो तर त्यात मांडलेला गमतीदार विचार आपल्या लक्षात येतो. सफाईदार रेषांनी काढलेल्या अशा गमतीदार चित्रातील दाखवलेल्या हावभावांतून व्यक्तीचे गुणदोष चटकन आपल्या लक्षात येतात.

संवेदनशील व्यक्ती असे चित्र पाहून आपल्या वागण्याबोलण्यात बदल करू शकते. उदाहरण द्यायचे झाल्यास आपल्या पाठात दिलेले हंगेरियन व्यंगचित्रकार रेबर याचे व्यंगचित्र पाहा. लहान मुलगा आणि मोठा माणूस दोघेही व्हायोलिन वाजवत आहेत. पण केसांची ठेवण पाहिल्यावर लक्षात येते की, दोघेही एकच आहेत. पण लहानपणी मोठे व्हायोलिन तर मोठे झाल्यावर लहान व्हायोलिन वाजवतो आहे.

याचाच अर्थ असा की, लहान मुलांना मोठ्या वस्तूंचे आकर्षण असते. म्हणजेच आपली आवड किंवा आपला एखादा छंद त्यांच्यासाठी सर्वस्व असते. त्या वयात ती आवड खूप मोठी असते. परंतु, वाढत्या वयानुसार आपण जपलेला छंद लहान होत जातो. बाह्य आकाराचे आकर्षण कमी झालेले असते, हे त्या चित्रकाराला सांगायचे आहे. याचाच अर्थ असा की, लहानपणी जपलेला छंद, मोठ्या आवडीने आपण मोठेपणीसुद्धा जपला तर जीवनातल्या ताण-तणावांवर, दु:खांवर आपण सहज मात करू शकतो. थोडक्यात सांगायचे झाले तर लहानपणीचा जपलेला छंद हा त्याचा गुण, तर मोठेपणी या छंदाकडे केलेले दुर्लक्ष हा त्याचा दोष चित्रातून प्रभावीपणे मांडलेला आहे.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं

4. प्रस्तुत पाठातील व्यंगचित्रांपैकी तुम्हांला आवडलेल्या कोणत्याही एका व्यंगचित्राचे तुम्ही केलेले निरीक्षण बारकाव्यासह स्वत:च्या शब्दांत लिहा.

प्रश्न 1.
प्रस्तुत पाठातील व्यंगचित्रांपैकी तुम्हांला आवडलेल्या कोणत्याही एका व्यंगचित्राचे तुम्ही केलेले निरीक्षण बारकाव्यासह स्वत:च्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
‘हास्यचित्रांतली मुलं’ या पाठातील ‘चिंटूच्या चित्रमालिका’ हे एक व्यंगचित्र दिलेले आहे. ते मला खूप आवडले आहे. त्यातील ‘पप्पा नदीचं पाणी कुठे जातं हो?’ हा चिंटूचा साधा प्रश्न मला पटकन कळलाच नाही. त्याने असे का विचारले असेल? याचा उलगडा मला लगेच झाला नाही. पण तिसऱ्या चित्रात बाबांनी विचारलेल्या ‘का रे?’ या प्रश्नाला चिंटूने दिलेल्या “तुमच्या स्कुटरची किल्ली नदीत पडली म्हणून विचारतोय,” या अगदी निरागस, सहज उत्तराने मला त्याच्या प्रश्नाचा अर्थ कळला. उत्तर देताना चिंटूने फिरवलेला चेहरा, त्याचे बाबांकडे न पाहणे, डोळ्यातले निरागस भाव चटकन आपल्या चेहऱ्यावर हसू आणतात. त्याचबरोबर आपल्या चुकांचीही जाणीव करून देतात.

5. ‘व्यंगचित्र रेखाटणे’ ही कला आत्मसात करण्यासाठी कोणत्या गुणांची आवश्यकता असते. यासंबंधी तुमचे विचार लिहा.

प्रश्न 1.
‘व्यंगचित्र रेखाटणे’ ही कला आत्मसात करण्यासाठी कोणत्या गुणांची आवश्यकता असते. यासंबंधी तुमचे विचार लिहा.
उत्तरः
व्यंगचित्र रेखाटण्यासाठी अतिशय महत्त्वाचे म्हणजे आपली चित्रकलेवर हुकूमत असली पाहिजे. चित्रातल्या रेषा अत्यंत सफाईदारपणे काढता आल्या पाहिजेत. शिवाय बारीक निरीक्षणशक्ती आपल्याजवळ असणे आवश्यक असते. आजूबाजूच्या माणसांच्या, जनावरांच्या, पशु-पक्षांच्या सवयी, त्यांच्या लकबी या सर्वांचे निरीक्षण व्यंगचित्रकाराला करता आले पाहिजेत.

त्याचबरोबर चित्रामधून एखादा विनोद, मांडता आला पाहिजे. असे चित्र पाहताना समोरच्या व्यक्तीला हसू आले पाहिजे. शिवाय त्याला विचार करायला भाग पाडले पाहिजे. म्हणजेच व्यंगचित्रकाराने अशा चित्रातून गमतीदार विचार मांडणे आवश्यक असते. त्यासाठी व्यंगचित्रकाराकडे विनोदबुद्धी असणे गरजेचे असते.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं

6. ‘लहान मुलांची हास्यचित्रे काढणे अवघड आहे’, याबाबत तुमचे मत स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
‘लहान मुलांची हास्यचित्रे काढणे अवघड आहे’, याबाबत तुमचे मत स्पष्ट करा.
उत्तरः
लहान मुलांची हास्यचित्रे काढणे ही सर्वात अवघड गोष्ट आहे. मुलांची म्हणजे, केवळ मुलांसाठीच नाही, तर हास्यचित्रात जी मुलं असतात, ती मुलं काढणं फार अवघड असतं. फार कमी जणांना अशी लहान मुले चित्रित करणे जमते. लहान मुलाचं चित्र काढताना, त्या चित्राचा किंवा त्या मुलाचा लहान आकारच महत्त्वाचा नसतो, तर शरीराच्या प्रत्येक अवयवाचा आकार त्या प्रमाणात लहान असणं गरजेचं असतं. म्हणजे हाता-पायांची बोटं लहान काढली की आपोआप नखं लहान होतात.

नाकाचा, ओठांचा आकार लहान काढल्यावर त्यांच्या डोळ्यांवरच्या भुवया तशाच लहान किंवा एकाच रेषेच्या होतात. शिवाय लहान मुलांना दाढी-मिश्या नसतात त्यामुळे त्या दाखविण्याची गरज पडत नाही. म्हणूनच लहान मुलांची हास्यचित्रे काढताना मोठ्या माणसांकडे आणि लहान मुलांकडे बारकाईने पाहणे, त्यांचे नीट निरीक्षण करणे आवश्यक ठरते.

हास्यचित्रांतली मुलं Summary in Marathi

लेखकाचा परिचय:

नाव: मधुकर धर्मापुरीकर
कालावधी : 1954
परिचय: कथालेखक, ललित लेखक आणि व्यंगचित्रांचे संग्राहक-अभ्यासक. 1976 पासून त्यांनी व्यंगचित्रांचा संग्रह करण्यास सुरुवात केली. कथालेखनासोबतच व्यंगचित्रांच्या आस्वादाच्या निमित्ताने विपुल लेखन. किशोरवयीन मुलांसाठी लिहिलेल्या ‘अनकॉमन मॅन आर. के. लक्ष्मण’ या पुस्तकाला महाराष्ट्र शासनाचा पुरस्कार मिळाला आहे. आर. के. नारायण यांच्या ‘मालगुडी डेज’ आणि ‘स्वामी अॅण्ड फ्रेंडज’ या पुस्तकांचे मराठी अनुवाद केलेले आहेत. ‘अप्रपू’, ‘रूप’, ‘विश्वनाथ’, ‘चिनकूल’ हे कथासंग्रह, ‘रेषालेखक वसंत सरवटे’, ‘हसऱ्या रेषेतून हसवण्याच्या पलीकडे’ ही पुस्तके प्रसिद्ध.

Maharashtra Board Class 9 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं

प्रस्तावना:

‘हास्यचित्रांतली मुलं’ हा पाठ लेखक ‘मधुकर धर्मापुरीकर’ यांनी लिहिला आहे. या पाठात हास्यचित्रे व व्यंगचित्रे यांमधील भेद दाखवत हास्यचित्र, व्यंगचित्र म्हणजे काय? ती कशी वाचायला पाहिजेत? हे अगदी रंजक पद्धतीने सांगितले आहे.

Writer ‘Madhukar Dharmapurikar has written this write-up named ‘Hasyachitrantali Mula’. He teaches us in an entertaining way how to enjoy the art of cartoons and caricatures and how to distinguish between the two.

शब्दार्थ:

  1. हास्यचित्र – हसू येण्यासारखे चित्र
  2. व्यंगचित्र – विनोदी चित्र (caricature, cartoon)
  3. भेदाभेद – भेदभाव (discrimination)
  4. थबकणे – मध्येच अकस्मात थांबणे
  5. बारकाईने – लक्षपूर्वक (with full attention)
  6. कौशल्य – कुशलता, कसब (skill)
  7. हेतू – उद्देश, उद्दिष्ट, कारण (intention, reason)
  8. विनोद – थट्टा, उपहास (jokes, humour, jesting)
  9. रोपटे – लहान कोवळे झाड (a plant)
  10. लवचीक – न मोडता वाकणारा (flexible)
  11. रांगणे – सरपटत जाणे (to creep, to crawl)
  12. नक्कल – अनुकरण (copy, imitation)
  13. हुबेहूब – अगदी सारखे (exactly the same)
  14. चतुर – धूर्त (shrewd)
  15. भाव – भावना (emotion)
  16. खेडे – लहान गाव (village)
  17. उत्साह – जोश, जोम, उमेद (enthusiasm, energy)
  18. उत्तम – चांगले, उत्कृष्ट (best, excellent)
  19. आकर्षण – मोहकता (attraction)
  20. भुवया – भिवई (eyebrow)

Maharashtra Board Class 9 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं

टिपा:

1. चिंटू – सकाळ वृत्तपत्रातील एक विनोदी चित्रमालिका. याचे लेखन प्रभाकर वाडेकर आणि चारुहास पंडित यांनी केले आहे. चिंटू हे पात्र मध्यमवर्गीय मराठी कुटुंबातील आहे. यात विनोदी चेहऱ्याने त्याच्या दैनंदिन जीवनातल्या घटना दिल्या जातात.

2. शि. द. फडणीस – शिवराम दत्तात्रेय फडणीस (29 जुलै, 1925) भारतातील प्रसिद्ध चित्रकार आणि व्यंगचित्रकार.

3. डेव्हिड लँग्डन – (24 फेब्रुवारी, 1914 – नोव्हेंबर, 2011) त्याचे पहिले व्यंगचित्र 1935 मध्ये एलसीसी कर्मचारी जर्नल, लंडन टाउनमध्ये प्रसिद्ध झाले.

4. आर. के. लक्ष्मण – राशीपुरम कृष्णास्वामी अय्यर (24 ऑक्टोबर, 1921-26 जानेवारी, 2015) भारतीय व्यंगचित्रकार, चित्रकार आणि विनोदी लेखक. ते त्यांच्या ‘कॉमन मॅन’ आणि ‘द टाइम्स ऑफ इंडिया’ मधील ‘यू सेड इट’ या चित्रमालिकेसाठी प्रसिद्ध आहेत.

5. नॉर्मन थेलवेल – (23 मे, 1923 – 7 फेब्रुवारी, 2004), ब्रिटिश व्यंगचित्रकार. घोड्यांच्या चित्रांसाठी प्रसिद्ध होते.

वाक्प्रचार:

  1. थबकणे – मध्येच अकस्मात थांबणे
  2. विचार मांडणे – कल्पना, मत मांडणे
  3. भोकाड पसरणे – जोरजोरात रडणे
  4. हुकूमत गाजवणे- वर्चस्व, अधिकार गाजवणे