Class 7

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 11.1 लेक Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 11.1 लेक (कविता)

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 11.1 लेक Textbook Questions and Answers

खालील प्रश्नांची एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
लेक घरात नसताना कवयित्रीची अवस्था कशी होते?
उत्तर:
लेक घरात नसताना कवयित्रीच्या उरास लेकीची आस उदास होते.

प्रश्न 2.
कवयित्रीने लेकीला बोलकी चिमणी का म्हटले आहे?
उत्तर:
लेक चिमणीप्रमाणे घरात सतत चिवचिवत राहते म्हणजे बोलत राहते, हसत राहते, म्हणून कवयित्रीने लेकीला बोलकी चिमणी म्हटले आहे.

प्रश्न 3.
कवितेतील लेक केव्हा रुसून बसते?
उत्तर:
कवितेतील लेक थोडे रागावले तरी रुसून बसते.

2. खालील आकृती पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
खालील आकृती पूर्ण करा.

उत्तरः

1. मनाची काळजी मिटते
2. घरात रोज समई पेटते
3. साऱ्या घरात हसते
4. तिला निसर्गाची भाषा कळते.

3. तुमची लाडकी ताई घरात नसली, तर तुम्हांला काय वाटते?

प्रश्न 1.
तुमची लाडकी ताई घरात नसली, तर तुम्हांला काय वाटते?
उत्तरः
माझी ताई घरात नसली की मला काही काळापुरते दटावणारे कोणी नाही हे पाहून आनंद होतो. पण काही वेळातच एकटेपणाची जाणीव होऊ लागते. हक्काने कामे सांगण्यासाठी, खोड्या काढण्यासाठी ताई हवी असते. अभ्यासातही तिची फार मदत होते. ताई घरात नसली की सुने-सुने वाटते.

4. पाठ क्रमांक 1 ते पाठ क्रमांक 22 यामध्ये आलेल्या नवीन शब्दांची शब्दकोशाप्रमाणे मांडणी करा.

प्रश्न 1.
पाठ क्रमांक 1 ते पाठ क्रमांक 22 यामध्ये आलेल्या नवीन शब्दांची शब्दकोशाप्रमाणे मांडणी करा.

खेळूया शब्दांशी.

प्रश्न अ.
कवितेतील शेवट समान असणारे शब्द लिहा.
उदा. कुंदन – गोंदन
उत्तरः

1. कुंदन – चंदन
2. मनाची – घराची
3. मिटते – पेटते
4. उरास – उदास
5. हसते – बसते
6. भाषा – आशा

वाचा.

आई म्हणते माझा छावा,
बाबांचा मी बोलका रावा,
ताई म्हणते मला राजा,
तिच्याशी खेळताना येते मजा.

आजोबांचा मी गुणांचा ठेवा,
आजी करते माझी वाहवा,
धावून करतो कामे चार,
सर्वांचा मी लाडका फार.

मुलगा-मुलगी एकसमान, दोघांनाही दया सन्मान.

प्रश्न 1.
मुलगा-मुलगी एकसमान, दोघांनाही दया सन्मान.

भाषेची गंमत पाहूया.

प्रश्न 1.
मराठी विलोमपद म्हणजे असे वाक्य जे उलटे वाचले तरी अगदी तसेच असते.
उदा.,

1. टेप आणा आपटे.
2. तो कवी ईशाला शाई विकतो.
3. ती होडी जाडी होती.
4. हाच तो चहा.
5. सर जाताना प्या ना ताजा रस.
6. काका, वाचवा, काका.

तुम्हीही अशा प्रकारची वाक्ये तयार करून लिहा. पाहा कशी गंमत येते.

प्रश्न 2.
खालील चित्रे पाहून आपल्या भावना व्यक्त करणारी वाक्ये लिहा.

उत्तरः

1. वावा! पांढराशुभ्र ससा अन् त्याची चपळाई मन हरखून टाकते.
2. छान! सईचा नवीन फ्रॉक फारच सुंदर आहे.
3. आई ग! ठेच लागली आणि कळ मस्तकात” गेली.

वाचा. समजून घ्या.

आपल्या मनात जितक्या प्रकारच्या भावना असतात, तितके केवलप्रयोगी अव्ययाचे प्रकार असतात. या विविध भावना व त्या भावना व्यक्त करणारे शब्द खालील तक्त्यात दिले आहेत.

Class 7 Marathi Chapter 11.1 लेक Additional Important Questions and Answers

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
लेखिकेच्या मते, उरास’ आसकेव्हा लागते?
उत्तरः
लेखिकेच्या मते, लेक घरात नसली की उरास आस लागते.

प्रश्न 2.
मनाची काळजी केव्हां मिटणार आहे?
उत्तर:
लेक असली की मनाची काळजी मिटणार आहे.

प्रश्न 3.
वेळ जागीच थांबते, असे लेखिका केव्हा म्हणते?
उत्तर:
लेक घरात नसल्यावर, उरास आस लागते आणि वेळ जागीच थांबते, असे लेखिका म्हणते.

प्रश्न 4.
कोण रुसले तरी पर्वा करू नये?
उत्तरः
सारे जगही रुसले तरी पर्वा करू नये.

प्रश्न 5.
निसर्गाची भाषा फक्त कोणाला कळते?
उत्तर:
निसर्गाची भाषा फक्त लेकीला कळते.

कवितेच्या ओळी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
1. लेक असता मनाची, ……………………
……………………………., रोज समई पेटते.
2. अशी चिमणी बोलकी, …………………..
…………………………….., मग रुसून बसते.
3. फक्त लेकीला कळते, …………………….
काळ्या रात्रीला लागते, ………………………..
उत्तरः
1. लेक असता मनाची, सारी काळजी मिटते,
लेक असता घराची, रोज समई पेटते.
2. अशी चिमणी बोलकी, साऱ्या घरात हसते,
थोडे रागावले तर, मग रुसून बसते.
3. फक्त लेकीला कळते, अरे निसर्गाची भाषा,
काळ्या रात्रीला लागते, कशी सकाळची आशा.

प्रश्न 2.
जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. तांबडं	अ. गोंदण
2. हिरवं	ब. कुंदन
3. हाडाचं	क. पालवी
4. झाडाची	ड. चंदन

उत्तरः

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. तांबडं	ब. कुंदन
2. हिरवं	अ. गोंदण
3. हाडाचं	ड. चंदन
4. झाडाची	क. पालवी

खालील प्रश्नांची एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
लेकीसाठी कोणती विशेषणे वापरली आहेत?
उत्तरः
लेकीसाठी तांबडं कुंदन, हिरवं गोंदण, झाडाची पालवी, हाडाचं चंदन, बोलकी चिमणी अशी विशेषणे वापरली आहेत.

प्रश्न 2.
लेक रुसू नये, असे कवयित्रीला का वाटते?
उत्तरः
सारे जग रुसले तरी पर्वा न करणाऱ्या कवयित्रीला आपली लेक कधी रुसू नये, असे वाटते कारण तिच्या रुसण्याने घरासही एक उदासीनता येते.

पुढील कवितेच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

2. एका शब्दात उत्तरे दया.

1. लेक घरात असताना काय पेटते? [ ]
2. काळ्या रात्रीला कशाची आशा लागते? [ ]
उत्तर:
1. समई
2. सकाळची

कविता – पाठ्यपुस्तक पृष्ठ क्रमांक 40 लेक तांबडं कुंदन

लेक तांबडं कुंदन …………………….
………………. कशी सकाळची आशा.

कृती 2: आकलन कृती

रिकाम्या जागी कंसातील योग्य शब्द लिहा.

प्रश्न 1.
1. अशी ……………… बोलकी, साऱ्या घरात हसते. (चिमणी / ताई)
2. लेक असता घराची, रोज …………………. पेटते. (चूल / समई)
3. पण आपली ……………., कधी कधी रूसू नये. (पाकळी / छकुली)
उत्तर:
1. समई
2. चिमणी
3. पाकळी

2. खालील प्रश्नांची एक – दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
लेक घरी असताना काय होते?
उत्तर:
लेक घरी असताना मनाची सारी काळजी मिटते. घरात नियमित समई पेटते.

प्रश्न 2.
लेकीला काय कळते?
उत्तर:
लेकीला निसर्गाची भाषा कळते.

कृती 3: काव्यसौंदर्य

प्रश्न 1.
‘सारे जगही रुसले, तरी पर्वा करू नये,
पण आपली पाकळी, कधी कधी रुसू नये’.
वरील ओळींतील आशय स्पष्ट करा.
उत्तरे:
कवयित्री अस्मिता जोगदंड यांनी ‘लेक’ या कवितेत मुलीचे घरात असणे किती आनंददायी असते हे मांडले आहे. घरातील लेकीच्या असण्याचे महत्त्व सांगताना त्या म्हणतात; माझ्यावर सारे जग नाराज झाले तरी चालेल, मी त्याची काळजी करणार नाही. मात्र माझी मुलगी, चिमुकल्या पाकळीसारखी लेक कधीही रुसू नये. लेकीची माया प्रस्तुत काव्यपंक्तीतून दिसून येते.

व्याकरण व भाषाभ्यास

प्रश्न 1.
खालील शब्दांना समानार्थी शब्द लिहा.

1. लेक
2. झाड
3. घर
4. आस
5. ऊर
6. जग

उत्तर:

1. मुलगी
2. तरू, वृक्ष
3. सदन, गृह
4. इच्छा
5. हृदय
6. विश्व

प्रश्न 2.
खालील शब्दांचे वचन बदला.

1. लेक
2. हाड
3. आस
4. चिमणी
5. पाकळ्या

उत्तर:

1. लेक
2. हाडे
3. आस
4. चिमण्या
5. पाकळी

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे लिंग बदला.
1. लेक
2. चिमणी
उत्तरः
1. लेक
2. चिमणा

विलोमपद

व्याख्या: असे वाक्य जे उलटे वाचले तरी तसेच असते, असे वाक्य म्हणजे ‘विलोमपद’ होय.
उदा. :
1. टेप आणा आपटे
2. ती होडी जाडी होती.

लेक Summary in Marathi

काव्य परिचयः

कवयित्री अस्मिता जोगदंड यांनी ‘लेक’ या आपल्या कवितेतून लेकीच्या निरागसपणाचे सुंदर वर्णन केले आहे. लेकीची विविध रूपे सांगतानाच तिच्या अस्तित्वाने सगळे घर हसरे, प्रसन्न व बोलके होत असल्याचे कवयित्री सांगतात. जिच्या हसण्या-रूसण्याने घरात घरपण रहाते अशा लेकीचे सुयोग्य वर्णन म्हणजे प्रस्तुत कविता होय.

Poetess Asmita Jogdand has beautifully narrated the innocence of a daughter through her poem ‘Lek’. A daughter’s presence makes a home happy, cheerful and full of life. Her existence has different shades. Daughter’s smile as well as anger, her presence make home sweet home. This poem has very aptly narrated how a daughter brings happiness to a home and how the entire house withers with her slightest of the sorrows.

कवितेचा भावार्थ:

मुलीच्या निरागसपणाचे, तिच्या घरात असण्याचे महत्त्व नमूद करताना कवयित्री म्हणतात, लेक म्हणजे जणू लाल रत्नाचा खडा, लेक म्हणजे कायम जवळ राहणारे हिरवे गोंदण, लेक म्हणजे झाडाला नुकतीच फुटलेली पालवी तर लेक म्हणजे साऱ्या घरासाठी झिजणारी, घराला सुगंधित करणारी चंदनस्वरूप सदस्य होय. लेक मनात सतत नांदत असते, तिच्या अस्तित्वाने सगळी चिंता दूर होते. लेक घरात असली की रोज समई तेवत असल्याचा भास होतो.

तिच्या असण्याने घर प्रकाशमान होते. लेक घरात नसली की मात्र तिची ओढ लागते. वेळ जागीच थांबल्याचा भास होतो, मन उदास होते. सतत चिमणीसारखी चिवचिवणारी, बोलकी लेक सगळ्या घरात हास्य पसरवते. मात्र तिच्यावर थोडे रागावताच ती रूसून बसते. सारे जग नाराज झाले तरी त्याची पर्वा करावीशी वाटत नाही. मात्र नाजूक पाकळीसारखी लेक आपल्यावर कधीच रूसू नये, असे वाटते. फक्त लेकीलाच निसर्गाची भाषा कळते. ज्याप्रमाणे काळ्या, अंधाऱ्या रात्रीला सकाळची आशा लागते, त्याप्रमाणे लेक जीवन प्रकाशमान करते.

शब्दार्थ:

1. लेक – मुलगी – daughter
2. पालवी – झाडाची नुकतीच उमललेली कोवळी पाने – fresh foliage
3. तांबडं – लाल – red
4. गोंदण – गोंदलेले चित्र – Tattoo
5. काळजी – चिंता – care, worry
6. उदास – हताश, खिन्न – depressed, cheerless
7. बोलका – भरपूर बोलणारा – talkative
8. जग – विश्व – world
9. आशा – उमेद – hope
10. उर – हृदय – heart
11. आस – इच्छा – desire
12. कुंदन – किमती खडा – precious stone, gem
13. उदासीनता – खिन्नता – sadness
14. हर्ष – आनंद – happiness
15. प्रशंसा – स्तुती – praise
16. संमती – परवानगी – consent
17. मौन – शांतता – silence
18. मस्तक – डोके – head

वाक्प्रचार:

1. आस असणे – एखाद्या गोष्टीची तीव्र इच्छा होणे
2. रुसून बसणे – रागावणे
3. पर्वा न करणे – काळजी न करणे
4. काळजी मिटणे – चिंता दूर होणे

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 5.2 आम्ही सूचनाफलक वाचतो Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 5.2 आम्ही सूचनाफलक वाचतो

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 5.2 आम्ही सूचनाफलक वाचतो Textbook Questions and Answers

वरील सूचनाफलकाच्या आधारे खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
ही सूचना कोणत्या तारखेला देण्यात आली आहे?
उत्तर:
है सूचना दि. 23-9-2017 यादिवशी देण्यात आली आहे.

प्रश्न 2.
पाणी पुरवठा कधी बंद करण्यात येणार आहे ?
उत्तर:
पाणी पुरवठा 24-9-2017 या दिवशी बंद करण्यात येणार आहे.

प्रश्न 3.
पाणीपुरवठा बंद का ठेवण्यात येणार आहे?
उत्तर:
समर्थनगर परिसरात पाणीपुरवठा करणाऱ्या पाइपलाइनच्या दुरुस्तीचे काम तातडीने सुरू करण्यात येणार असल्यामुळे पाणी पुरवठा बंद ठेवण्यात आला आहे.

प्रश्न 4.
पाण्याच्या वापराबाबत नागरिकांना कोणती सूचना देण्यात आली आहे?
उत्तर:
पाण्याच्या वापराबाबत नागरिकांना सूचना देण्यात आली आहे की, उपलब्ध पाण्याचा वापर अधिक काटकसरीने व जपून करावा.

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 5.2 आम्ही सूचनाफलक वाचतो Important Additional Questions and Answers

1. सूचनाफलक

दि. 23-09-17

समर्थनगर परिसरात पाणीपुरवठा करणाऱ्या पाइपलाइनच्या दुरूस्तीचे काम तातडीने सुरू करण्यात येणार आहे. त्यामुळे उदया आपल्या परिसराचा पाणीपुरवठा बंद ठेवण्यात येणार आहे. समर्थनगर परिसरातील सर्व नागरीकांनी याची नोंद घ्यावी, तसेच उपलब्ध पाण्याचा वापर अधिक काटकसरीने व जपून करावा.

पाणीपुरवठा विभाग,
समर्थनगर.

2. सूचनाफलक:

दि. 25-8-2018

लालबहादूर शास्त्री मार्गावरील सर्व नागरिकांना कळविण्यात येते, की आपल्या विभागातील रस्ते पावसामुळे खूपच खराब झाले आहेत. त्यामुळे रस्त्याच्या दुरुस्तीसाठी पुढील दोन दिवस हा मार्ग बंद करण्यात येत आहे. तरी सर्व वाहनचालक व पादचाऱ्यांनी पर्यायी मार्गाचा वापर करावा.

सार्वजनिक बांधकाम विभाग – लालबहादूर शास्त्री नगर ,

वरील सूचनाफलकाच्या आधारे खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
ही सूचना कोणत्या विभागाकडून देण्यात आली आहे?
उत्तर:
ही सूचना सार्वजनिक बांधकाम विभागाकडून देण्यात आली आहे.

प्रश्न 2.
ही सूचना कोणत्या मार्गावरील नागरिकांना देण्यात आली आहे?
उत्तर:
ही सूचना लालबहादूर शास्त्री मार्गावरील नागरिकांना देण्यात आली आहे.

प्रश्न 3.
रस्त्याच्या दुरुस्तीसाठी हा मार्ग किती दिवस बंद ठेवण्यात येणार आहे.
उत्तरः
रस्त्याच्या दुरुस्तीसाठी हा मार्ग दि.23 व 27-08-2018 पर्यंत दोन दिवसांसाठी बंद ठेवण्यात येणार आहे.

प्रश्न 4.
वाहनचालक व पादचाऱ्यांनी कोणत्या मार्गाचा वापर करावा?
उत्तर:
वाहनचालक व पादचाऱ्यांनी पर्यायी मार्गाचा वापर करावा.

3. सूचनाफलक

दि. 28-07-2018

पल्स पोलियो मोहीम आपल्या विभामातील 0 ते 5 वर्षांच्या आतील बालकांना रविवार दि. 30-7-2018 या दिवशी सकाळी 10 ते 5.00 पर्यंत पल्स पोलिओ डोस पाजण्यात येणार आहे. तरी नागरिकांनी आपल्या जवळच्या सरकारी दवाखान्यात किंवा आपल्या विभागातील शाखेमध्ये संपर्क साधावा व आपल्या बालकांना पोलिओचा डोस अवश्य दयावा.

आरोग्य विभाग
महाराष्ट्र शासन

वरील सूचनाफलकाच्या आधारे खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा

प्रश्न 1.
पल्स पोलिओचा डोस किती वर्षांच्या बालकांना देण्यात येणार आहे?
उत्तर:
पल्स पोलिओचा डोस 0 ते 5 वर्षाच्या बालकांना देण्यात येणार आहे.

प्रश्न 2.
पल्स पोलियो डोस कोणत्या दिवशी देण्यात येणार आहे?
उत्तरः
पल्स पोलिओ डोस रविवार दि. 30-7-2018 या दिवशी देण्यात येणार आहे.

प्रश्न 3.
पल्स पोलियोची सूचना कोणत्या विभागाकडून देण्यात आली आहे?
उत्तर:
पल्स पोलिओची सूचना आरोग्य विभागाकडून देण्यात आली आहे.

प्रश्न 4.
पल्स पोलिओचा डोस पाजण्यासाठी नागरिकांनी कोठे संपर्क साधावचा आहे?
उत्तर:
पल्स पोलिओचा डोस पाजण्यासाठी नागरिकांनी सरकारी – दवाखान्यात किंवा आपल्या विभागातील शाखेमध्ये संपर्क साधायचा आहे.

शब्दार्थ:

1. रपेट – फेरफटका (strol)
2. हस्तकौशल्य – हताची कला, हतोटी (manual skills)
3. पादचारी – रस्त्याने चालणारे (pedestrian)

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 3 दाे लघुकथाएँ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 3 दाे लघुकथाएँ

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 3 दाे लघुकथाएँ Textbook Questions and Answers

विचार मंथन

‘सत्यमेव जयते।’ की संकल्पना स्पष्ट कीजिए।
Answer:
‘सत्यमेव जयते।’ सूक्ति का अर्थ है – सत्य की सदैव जीत होती है। संस्कृत भाषा की यह सूक्ति महाभारत से ली गई है। प्राचीन काल से यह बात प्रचलित है। झूठ कितना भी छुपाया जाए; वह एक दिन सामने आ ही जाता है। महाभारत काल में ऐसी अनेक कहानियाँ हैं; जिससे यह साबित होता है कि अंत में जीत सत्य की ही होती है। आज कल सिनेमा और धारावाहिकों में भी यही दिखाया जाता है कि जीत सत्य की ही होती है। इसी से प्रभावित होकर आजादी के बाद हमारे देश के ध्येय वाक्य के रूप में “सत्यमेव जयते” को ही स्वीकार किया गया। अत: यह शाश्वत सत्य है कि जीत सदैव सत्य की ही होती है।

अध्ययन कौशल

Answer:
आदरणीय अध्यक्ष महोदय, कुशल निर्णायक मंडल एवं प्रिय श्रोतागण! आज मैं आपके सामने ‘त्योहारों के महत्त्व’ विषय पर अपने विचार प्रकट करने जा रहा हूँ। त्योहारों का नाम सुनते ही मन खुशी से झूम उठता है। आँखों के सामने मनमोहक, आकर्षक और रंग-बिरंगे नज़ारे तैरने लगते हैं। कभी गणेशोत्सव, कभी नवरात्रि, कभी दीपावली के पटाखें, कभी होली के रंग में सराबोर गाँव-नगर तो कहीं नए-नए परिधानों में सजे लोग।

अध्यक्ष महोदय, इन सब झाकियों में नज़ारे भले ही अलगअलग दिखते हैं, किंतु सभी का उद्देश्य एक है आपसी भाईचारा। भारत ‘त्योहारों का देश’ कहा जाता है। कहा भी गया है”अगर चाहते हैं उमंग तो, आपस का व्यवहार न भूलें। कैसी भी हो मायूसी पर, हम अपने त्योहार न भूलें।” अंत में मैं इतना ही कहना चाहता हूँ कि यदि ये त्योहार न आएँ तो हम अपने घर-परिवार और रिश्तेदारों से पूर्ण रूप से मिल न पाएँगे। इसलिए हमें अपने त्योहारों को धूमधाम से मनाना चाहिए।

बताओ तो सही

अकबर के नौ रत्नों के बारे में बताइए।
Answer:
अकबर के दरबार में नौ गुणवान दरबारी थे; जिन्हें कालांतर में ‘अकबर के नवरत्न’ के नाम से जाना जाता है।

• अबुल फजल
• मुल्ला दो प्याजा
• तानसेन
• बीरबल
• राजा टोडरमल
• फैजी
• राजा मानसिंह
• फकीर अजीओद्दीन
• रहीम

सुनो तो जरा:

चतुराई संबंधी कोई सुनी हुई कहानी सुनाओ।

खोजबीन:

योग्य विकल्प चुनकर वाक्य फिर से लिखिए।

Question 1.
जब बादशाह ने बीरबल की दूसरी शर्त सुनी तो वे बीरबल …………..”
(क) से खुश हो गए।
(ख) का मुँह देखने लगे।
(ग) की होशियारी जान चुके।
Answer:
जब बादशाह ने बीरबल की दूसरी शर्त सुनी तो वे बीरबल का मुँह देखने लगे।

Question 2.
क्रोधित होकर उस चित्रकार ने सेठ से …………..।
(क) पैसे माँगे।
(ख) पूरे पैसे माँगे।
(ग) सभी चित्रों के पैसे माँगे।
Answer:
क्रोधित होकर उस चित्रकार ने सेठ से सभी चित्रों के पैसे माँगे।

Question 3.
कला और कलाकार का सम्मान करने से ………..।
(क) कला, संस्कृति की रक्षा एवं संवर्धन होता है।
(ख) चित्रकार नाराज हो जाते हैं।
(ग) बादशाह मुश्किल में पड़ जाते हैं।
Answer:
कला और कलाकार का सम्मान करने से कला, संस्कृति की रक्षा एवं संवर्धन होता है।

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर विस्तार से लिखिए।

Question 1.
‘हरे घोड़े के संदर्भ में बीरबल की चतुराई का वर्णन कीजिए।
Answer:
बादशाह और बीरबल दोनों यह बात अच्छी तरह जानते थे कि संसार में हरा घोड़ा नहीं होता। फिर भी बीरबल ने घोड़े के मालिक की दो शर्ते बताकर बादशाह को निरुत्तर कर दिया। न तो बादशाह दूसरी शर्त पूरी कर सकेंगे और न ही उन्हें हरा घोड़ा देखने को मिलेगा। इस प्रकार बीरबल ने अपनी चतुराई का परिचय दिया।

Question 2.
घोड़े के मालिक की शर्ते लिखिए।
Answer:
घोड़े के मालिक की दो शर्ते थीं। पहली शर्त यह थी कि बादशाह को घोड़ा लेने स्वयं ही जाना पड़ेगा। दूसरी शर्त यह थी कि जब घोड़े का रंग दूसरे घोड़ों से अलग है, तो उसे देखने का दिन भी अलग ही होना चाहिए। यानि सप्ताह के सात दिनों के अलावा किसी भी दिन बादशाह घोड़ा देख सकते थे।

Question 3.
चित्रकार की परेशानी का कारण बताइए।
Answer:
चित्रकार ने कई बार चित्र बनाए, लेकिन वह कंजूस सेठ हर बार कह देता कि चित्र ठीक नहीं है। वह उसे पैसे नहीं दे रहा था। इसलिए चित्रकार बेहद परेशान था।

वाचन जगत से

पसंदीदा चित्रकथा पढ़ो और इसी प्रकार अन्य चित्रकथा बनाकर सुनाओ।

सदैव ध्यान में रखो

निर्णय से पहले पक्ष-विपक्ष दोनों का विचार करना चाहिए।

भाषा की ओर

निम्नलिखित वाक्य पढ़ो तथा मोटे और में छपे शब्दों पर ध्यान दो

1. नागपुर से रायगढ़ की ओर गए।
2. ताकत के लिए संतुलित आहार आवश्यक है।
3. जन्म के बाद एक मामी जी ने मुझे गोद ले लिया।
4. जलाशय चाँदी की भाँति चमचमा रहा था।
5. शौनक बड़ी बहन के साथ विद्यालय जाने की तैयारी में लग गया।
6. मुकेश की ओर कोई देख रहा था।
7. अपनी माँ के लिए मैंने साड़ी खरीदी।
8. चित्रकार ने सेठ के सामने दर्पण रखा।
9. सेठ काम कराने के बाद भी पैसे नहीं देता था।
10. अकबर बीरबल के साथ सैर करने गए।

Answer:

1. की ओर
2. के लिए
3. के बाद
4. की भाँति
5. के साथ
6. की ओर
7. के लिए
8. के सामने
9. के बाद
10. के साथ

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 3 दाे लघुकथाएँ Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए।

Question 1.
अकबर के दरबार में कितने रत्ल थे?
Answer:
नौ रत्न

Question 2.
एक बार अकबर किसके साथ सैर कर रहे थे?
Answer:
बीरबल

Question 3.
अकबर ने बीरबल को कितने दिन में घोड़ा लाने के लिए कहा?
Answer:
एक सप्ताह

Question 4.
घोड़े के मालिक की कितनी शर्ते थीं?
Answer:
दो

Question 5.
सप्ताह में कितने दिन होते हैं?
Answer:
सात

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

Question 1.
बादशाह का मन क्या देखकर प्रसन्न हो गया?
Answer:
बादशाह का मन चारों तरफ हरियाली देखकर प्रसन्न हो गया।

Question 2.
बादशाह और बीरबल दोनों कौन-सी बात अच्छी तरह जानते थे?
Answer:
बादशाह और बीरबल दोनों यह बात अच्छी तरह से जानते थे कि संसार में कहीं भी हरे रंग का घोड़ा नहीं होता।

Question 3.
एक सप्ताह तक बीरबल क्या करते रहे?
Answer:
एक सप्ताह तक बीरबल इधर-उधर घूमते रहे।

Question 4.
बादशाह मन-ही-मन क्यों प्रसन्न थे?
Answer:
बादशाह मन-ही-मन प्रसन्न थे क्योंकि बीरबल ने अपनी चतुराई से उन्हें फिर मात दे दी।

Question 5.
दूसरी शर्त क्या थी?
Answer:
दूसरी शर्त यह थी कि सप्ताह के सात दिनों के अलावा अकबर किसी दूसरे दिन घोड़ा देख सकते थे।

कोष्ठक में से उचित शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

(दयालु, दरबार, चित्रकार, बुद्धिमान, न्याय)

Question 1.
बेचारा …………. अपने घर लौट आया।
Answer:
चित्रकार

Question 2.
चित्रकार की पत्नी बहुत ……….. थी।
Answer:
बुद्धिमान

Question 3.
बादशाह अकबर बहुत ………. हैं।
Answer:
दयालु

Question 4.
तीन दिन बाद चित्रकार ………. में आया।
Answer:
दरबार

Question 5.
बीरबल के …………. से बादशाह अकबर बहुत खुश हुए।
Answer:
न्याय

निलिखित बाक्य सही है या गलत लिखिए।

Question 1.
सेठ बहुत गरीब था।
Answer:
गलत

Question 2.
सेठ बहुत ही कंजूस था।
Answer:
सही

Question 3.
सेठ ने चित्रकार से अपना चित्र बनवाया।
Answer:
सही

Question 4.
चित्रकार पैसे लेकर दरबार पहुंचा।
Answer:
गलत

Question 5.
बीरबल के न्याय से बादशाह बहुत खुश हुए।
Answer:
सही

निम्नलिखित प्रश्नों के दो-तीन वाक्यों में उत्तर लिखिए।

Question 1.
जब चित्रकार ने पैसे माँगे तो सेठ ने क्या कहा?
Answer:
जब चित्रकार ने पैसे माँगे तो सेठ ने कह दिया, “चित्र ठीक नहीं है, दोबारा बनाकर लाओ।”

Question 2.
कौन-सा देश विश्व में विख्यात होता है ?
Answer:
कला में निपुण कलाकारों की इज्जत जहाँ होती है, वह देश विश्व में विख्यात होता है।

Question 3.
बीरबल ने चित्रकार से क्या कहा?
Answer:
बीरबल ने चित्रकार से कहा कि तुम्हारे चित्रों में सचमुच बहुत कमियाँ हैं। तीन दिन बाद इस सेठ का हू-ब-हू चित्र बनाकर दरबार में ले आना। तुम्हें पैसे मिल जाएंगे।

व्याकरण और भाषाभ्यास

निम्नलिखित शब्दों के विलोम शब्द लिखिए।

1. प्रसिद्ध
2. विश्वास
3. प्रसन्न
4. बुद्धिमानी
5. दयालु
6. उपस्थित
7. इज्जत

Answer:

1. अप्रसिद्ध
2. अविश्वास
3. अप्रसन्न
4. मूर्खता
5. निर्दयी
6. अनुपस्थित
7. बेइज्जत

निम्नलिखित शब्दों के तीन-तीन पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. प्रसिद्ध
2. घोड़ा
3. चतुराई
4. पत्नी
5. प्रसन्न

Answer:

1. विख्यात, प्रख्यात, मशहूर
2. अश्व, हय, तुरग
3. कुशलता, योग्यता, होशियारी
4. भार्या, अर्धांगिनी, दारा
5. आनंद, उल्लास, मोद

कोष्ठक में से उचित क्रियाविशेषण शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

(तुरंत, धीरे-धीरे, तेज़, अचानक, तत्काल)

Question 1.
बाहर हवा बहुत …………. चल रही है।
Answer:
तेज़

Question 2.
बादशाह घूमने के लिए ……………… तैयार हो गए।
Answer:
तत्काल

Question 3.
ताजे फल …………….. बिक गए।
Answer:
तुरंत

Question 4.
नल से पानी ………………. बह रहा है।
Answer:
धीरे-धीरे

Question 5.
सभी बैठे थे कि बिजली ……… चली गई।
Answer:
अचानक

पाठ से स्त्रीलिंग एकवचन और बहुवचन तथा पुल्लिंग एकवचन और बहुवचन शब्दों की सूची बनाकर वाक्य प्रयोग कीजिए।
Answer:

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 5.1 दादास पत्र Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 5.1 दादास पत्र

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 5.1 दादास पत्र Textbook Questions and Answers

1. खालील प्रश्नांची एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न अ.
विदयार्थ्यांनी अभयारण्यात सहलीला जाण्याचा हट्ट का धरला?
उत्तर:
जानेवारी महिन्यात विज्ञान केंद्रातर्फे शाळेत पक्ष्यांसंबंधीची चित्रफीत दाखवली होती. ती पाहून विद्यार्थ्यांनी अभयारण्यात सहलीला जाण्याचा हट्ट धरला.

प्रश्न आ.
अभयारण्यातून फिरताना सरांनी विद्यार्थ्यांना माळढोक पक्ष्याबद्दल काय सांगितले?
उत्तर:
अभयारण्यातून फिरत असताना सरांनी विद्यार्थ्यांना सांगितले की, ‘भारतातून नष्ट होण्याच्या मार्गावर असलेल्या माळढोक या अत्यंत देखण्या पक्ष्याला वाचवण्यासाठी वनविभागानं हे अभयारण्य घोषित केललं आहे.’

चर्चा करा. सांगा.

• पक्षी हा संतुलित पर्यावरणाचा अविभाज्य घटक आहे, याविषयी पालकांसोबत चर्चा करा.
• पक्ष्यांची संख्या वाढवण्यासाठी तुम्ही काय करू शकता, याविषयी मित्रांसोबत चर्चा करून यादी तयार करा.

माहिती मिळवूया.

माहिती घेण्यासाठी किंवा देण्यासाठी अनेक साधने वापरली जातात. खाली माहिती देवाणघेवाण करण्याची/संवादाची काही साधने दिली आहेत. त्यांतील काही साधने एकतर्फी व काही साधने दुतर्फी माहितीची/संवादाची देवाणघेवाण करतात. त्यांची माहिती मिळवा व दिलेल्या तक्त्यात वर्गीकरण करा.
फॅक्स, पत्र, ई-मेल, मोबाइल, आंतरजाल, रेडिओ, वर्तमानपत्र, मोबाइल संदेश, चर्चा, मुलाखत, जाहिरात, भाषण, संभाषण.

उपक्रम:
तुम्ही भेट दिलेल्या एखादया पर्यटनस्थळाचे वर्णन करणारे पत्र मित्राला/मैत्रिणीला लिहा.

शब्दकोडे सोडवूया.

खालील चौकोनांतील अक्षरांमध्ये क्रियाविशेषण अव्यये लपलेली आहेत. उभ्या,आडव्यावतिरप्या पद्धतीने अक्षरे घेऊन क्रियाविशेषण अव्यये बनवावदिलेल्या जागेत लिहा.

प्रश्न 1.
खालील चौकोनांतील अक्षरांमध्ये क्रियाविशेषण अव्यये लपलेली आहेत. उभ्या,आडव्यावतिरप्या पद्धतीने अक्षरे घेऊन क्रियाविशेषण अव्यये बनवावदिलेल्या जागेत लिहा.

उत्तर:
हळू, काही, आज, तिकडे, थोडासा, मोजके, तसा, वर, जरा, खाली, अनेक, तर.

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 5.1 दादास पत्र Important Additional Questions and Answers

एक किंवा दोन शब्दांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.

1. दादाला पत्र लिहणारी – …………………….
2. सहल कुठे गेली होती? …………………….
3. भारतात नष्ट होण्याच्या मार्गावर असलेला पक्षी – …………………….
4. माळढोक पक्षी कोणाचा मित्र आहे? …………………….
5. माळढोक पक्षी वर्षातून किती वेळा अंडी घालतो? …………………….
6. माळढोक पक्ष्यांबरोबर पाहिलेले पक्षी – …………………….
7. पक्ष्यांचे फोटो काढण्यापूर्वी कोणाची पूर्वपरवानगी घ्यावी लागते – …………………….
8. संतुलित’ पर्यावरणाचा अविभाज्य घटक कोणाला म्हटले आहे – …………………….
9. अभयारण्यातून फिरताना बहिणीला कोणाची खूप आठवण आली? …………………….

उत्तरः

1. आयेशा
2. माळढोक अभयारण्यात
3. माळढोक
4. शेतकऱ्याचा
5. वर्षातून एकदाच
6. चंडोल, माळटिटवी
7. वनखात्याची
8. पक्ष्यांना
9. दादाची

शब्दसमूहाबद्दल एक शब्द लिहा.

प्रश्न 1.

1. खूप जण मिळून एकत्र फिरायला जाणे
2. पडक्यावर एकामागोमाग एक दाखविलेले चित्र
3. पशू-पक्षी सुरक्षिततेसाठी असलेली जागा
4. फोटो काढण्यासाठी वापरण्यात येणारे साधन
5. मनातील भावनांना, विचारांना लेखी उद्गार देणारे साधन

उत्तरः

1. सहल
2. चित्रफीत
3. अभयारण्य
4. कॅमेरा
5. पत्र

खालील प्रश्नांची एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
‘माळढोक पक्ष्याला शेतकऱ्याचा मित्र असे का म्हटले आहे?
उत्तर:
माळढोक पक्ष्याला शेतकऱ्याचा मित्र असे म्हटले आहे, कारण शेतातील किड्यांवर तो गुजराण करतो. त्यामुळे शेतातील किडे कमी होऊन पिकांचे त्यांपासून रक्षण होते.

प्रश्न 2.
माळढोक पक्ष्यांची संख्या कमी का होत आहे?
उत्तर:
माळढोक पक्षी वर्षातून एकदाच अंडी घालतो. शिवाय त्यांची अंडी जमिनीवर असल्याने इतर प्राणी ती तुडवून जातात, त्यामुळे माळढोक पक्ष्यांची संख्या कमी होत आहे.

प्रश्न 3.
सरांनी पक्ष्यांबद्दल सांगितलेली कोणती गोष्ट मुलांना पटली?
उत्तर:
सरांनी पक्ष्यांबद्दल सांगितले की, “पक्षी हा संतुलित पर्यावरणाचा अविभाज्य घटक आहे. प्रदूषण टाळण्यात, ङ्केवियांचं वाहन करण्यात त्यांची प्रमुख भूमिका असते.’

प्रश्न 4.
अभयारण्यातून फिरताना बहिणीला सर्वांत जास्त कोणाची आठवण आली व का?
उत्तर:
अभयारण्यातून फिरताना बहिणीला सर्वांत जास्त दादाची आठवण आली कारण दादालाही पक्षी खूप आवडत.

आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
माळढोक अभयारण्यात पाहिलेले पक्षी
उत्तर:

प्रश्न 2.
पक्ष्यांची या गोष्टीत प्रमुख भूमिका असते
उत्तरः

पुढील उतारा वाचून सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा..
उत्तरः

प्रश्न 2.
रिकाम्या जागा भरा.
1. माळढोक पक्ष्यांबरोबरच आम्ही चंडोल, …………… तसेच इतर पक्षीही पाहिले.
2. पक्ष्यांचे फोटो काढण्यापूर्वी ………… पूर्वपरवानगी घ्यावी.
उत्तर:
1. माळटिटवी
2. वनखात्याची

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
उत्तरे लिहा.
1. भारतातून नष्ट होण्याच्या मार्गावर असलेला पक्षी – [ ]
2. माळढोक पक्ष्यांबरोबरच पाहिलेले इतर पक्षी – [ ]
उत्तर:
1. माळढोक
2. चंडोल, माळटिटवी

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची एका वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न i.
माळढोक अभयारण्य कोणत्या मार्गावर वसले आहे?
उत्तर:
माळढोक अभयारण्य सोलापूर-बार्शी मार्गावर वसले आहे

प्रश्न ii.
माळढोक पक्ष्यांची संख्या कमी कधी होते?
उत्तर:
इतर प्राण्यांनी माळढोक पक्ष्यांची अंडी तुडवल्यास माळढोक पक्ष्यांची संख्या कमी होते.

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
समानार्थी शब्द लिहा.
(i) सुंदर (ii) खग (iii) जंगल (iv) सखा
उत्तर:
(i) देखणी (ii) पक्षी (iii) वन (iv) मित्र

प्रश्न 2.
वचन बदला.
(i) वन (ii) गाव (iii) किडे (iv) पक्षी
उत्तर:
(i) वने (ii) गावे (iii) किडा (iv) पक्षी

प्रश्न 3.
खालील वाक्ये लेखननियमांनुसार लिहा.

प्रश्न i.
सहलिच्या दिवसी आम्ही पहाटेच निघालो.
उत्तर:
सहलीच्या दिवशी आम्ही पहाटेच निघालो.

प्रश्न ii.
माळढोक पक्षी शेतकरयाचा मीत्र आहे.
उत्तर:
माळढोक पक्षी शेतकऱ्याचा मित्र आहे.

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
पक्षी हा संतुलित पर्यावरणाचा अविभाज्य घटक आहे, याविषयी तुमचे मत लिहा.
उत्तर:
निसर्ग हा सजीव व निर्जीव घटकांनी बनला आहे. यातील ङ्केप्रत्येक पटकांचा आकार, रंग, गुण हे वैशिष्टयपूर्ण असतात. पक्षीसुद्धा निसर्गाच्या या अविभाज्य घटकांपैकीच एक आहेत. निसर्गाच्या अन्नसाखळीत ते कुणाचे तरी भक्ष्य बनत असतात तर कुणाचे तरी ते भक्षक बनत असतात. अन्नसाखळीतील त्यांच्या या भूमिकेमुळे पर्यावरणाचा समतोल साधला जातो.

प्रश्न 2.
पक्ष्यांची संख्या वाढण्यासाठी तुम्ही काय करू शकता, याबद्दलची तुमची भूमिका स्पष्ट करा.
उत्तर:
आजकाल निसर्गातील अनपेक्षित व अनिष्ट बदलांचा परिणाम प्राणीजीवनाबरोबरच पक्ष्यांवरही होताना दिसतो. दिवसेंदिवस वाढणारी उष्णता व त्याच वेगाने निर्माण होणारी पाण्याची कमतरता यांमुळे पक्षांचे जीवन संकटात सापडले आहे. त्यांच्या वेगवेगळ्या प्रजातींची संख्या वाढवण्यासाठी शासकीय पातळीवर पक्षी अभयारण्ये उभारण्यासाठी जनजागृती मोहीम हाती घेऊ, तसेच मनुष्यवस्ती असलेल्या भागांत त्यांच्या दाणापाण्याची व्यवस्था करू.

त्याचबरोबर पक्ष्यांचे जीवन सुसहर होण्यासाठी वृक्षलागवडीसारखे उपक्रम हाती घेऊ. एवढेच नाही तर ज्या प्रजाती नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत अशा प्रजातींचे रक्षण करण्यासाठी शासकीय स्तरावर त्यांच्या शिकारीस व हत्येस प्रतिबंध करू.

व्याकरण व भाषाभ्यास

खालील शब्दांचे विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

प्रश्न 1.

उत्तरः

1. मित्र × शत्रू
2. संतुलित × असंतुलित
3. काल × आज
4. देखणा × कुरूप

प्रश्न 2.
खालील वाक्यांतील नाम, सर्वनाम, विशेषण, क्रियापद ओळखा.
1. इतका देखणा पक्षी मी यापूर्वी कधीही बघितला नव्हता.
2. अभयारण्यातून फिरताना मला तुझी खूप आठवण आली
उत्तर:

नाम	सर्वनाम	विशेषण	क्रियापद
1.  पक्षी	मी	देखणा	नव्हता
2. अभयारण्य	मला, तुझी	खूप	आली

प्रश्न 3.
खालील वाक्प्रचारांचा वाक्यात उपयोग करा.
उत्तर:
1. घोषित करणे – क्रिकेटच्या संघाचा संघप्रमुख म्हणून माझे नाव घोषित करण्यात आले.
2. निरखून बघणे – मी झाडावरील पक्ष्याला त्याचे घरटे बांधताना निरखून बघत होतो.

शब्दकोडे सोडवूया.

खालील चौकोनांतील अक्षरांमध्ये क्रियाविशेषण अव्यये लपलेली आहेत. उभ्या,आडव्यावतिरप्या पद्धतीने अक्षरे घेऊन क्रियाविशेषण अव्यये बनवावदिलेल्या जागेत लिहा.

प्रश्न 1.

उत्तरः
एकदा, मजेशीर, तेथून, लगबगीने, मुळीच, तसाच, जरा, मागे, आता, पुढे.

खालील वाक्ये शुद्ध करून लिहा.

प्रश्न 1.
दादा, आम्ही हा माळढोक पक्षी जवळुन नीरखून बघीतला.
उत्तर:
दादा आम्ही ह्य माळढोक पक्षी जवळून निरखून बघितला.
उदा.

1. जाता-येता
2. चार-पाच
3. कधी-कधी

खालील वाक्यांत संयोग चिन्हाचा वापर करा. उदा.

प्रश्न 1.
कोणतीही गोष्ट कष्टाशिवाय साध्य होत नाही. विदयार्थांनी देखील अभ्यास करताना या कष्टाचा पाठपुरावा’ करावा रोज दोन तीन तास वाचन करावे.
उत्तरः
कोणतीही गोष्ट कष्टाशिवाय साध्य होत नाही. विदयार्थ्यां नी देखील अभ्यास करताना या कष्टाचा पाठपुरावा करावा. रोज दोन-तीन तास वाचन करावे.

लेखन विभाग

प्रश्न 1.
माहिती घेण्यासाठी किंवा देण्यासाठी अनेक साधने वापरली जातात. खाली माहिती देवाणघेवाण करण्याची । संवादाची काही साधने दिली आहेत. त्यातील काही साधने एकतर्फी व काही साधने दुतर्फी माहितीची / संवादाची देवाणघेवाण करतात, त्यांची माहिती मिळवा व दिलेल्या तक्त्यात वर्गीकरण करा.
फॅक्स, पत्र, ई-मेल, मोबाइल, आंतरजाल, रेडिओ, वर्तमानपत्र, मोबाइल संदेश, चर्चा, मुलाखत, जाहिरात, भाषण, संभाषण.
उत्तर:

एकतर्फी माहीतीची/ संवादाची साधने	दुतर्फी माहितीची संवादाची साधने
फॅक्स, पत्र, आंतरजाल, रेडिओ, वर्तमानपत्र, जाहिरात, भाषण	ई-मेल, मोबाइल, मोबाइल संदेश, चर्चा, मुलाखत, संभाषण

प्रश्न 2.
चर्चा करा, सांगा व लिहा.
उत्तर:
पक्षी हा संतुलित पर्यावरणाचा अविभाज्य घटक आहे, या विषयी पालकांसोबत चर्चा करा.

• आई : राधिका त्या चिमणीसाठी भांड्यात थोडे पाणी ठेव पाहू.
• राधिका : मी नाही.
• आई : राधिका या उन्हाळ्याच्या दिवसात माणसांप्रमाणे पक्ष्यांनाही खूप तहान लागते.
• राधिका : मला का सांगते? ती का माझी मैत्रिण आहे?
• आई : राधिका, पक्षी हे आपल्यासाठी खूप महत्त्वाचे असतात.
• राधिका : सांग पाहू कसे ते?
• आई : पक्षी आपण टाकून दिलेल्या फळांच्या बिया खातात, व त्यांच्या विष्ठेतून त्या बाहेर पडतात. त्यातूनच काही बिया रूजतात व झाडे उगवतात.
• राधिका : खरचं आई?
• आई : होय! जंगलात झाडे लावायला आपण जातो का?
• राधिका : नाही?
• आई : ती सर्व झाडे पक्ष्यांमुळेच उगवतात. आपल्या आजूबाजूला जी बडा-पिंपळाची झाडे दिसतात ना, ती ही तशाच प्रकारे उगवली आहेत.
• राधिका : आई, तू म्हणतेस ते अगदी बरोबर आहे. अजून पक्षी कोणते काम करतात?
• आई : पक्षी मेलेले उंदीर किंवा इतर नको असलेला कचरा किंवा छोट्या किटकांना खातात. त्यामुळे आपला परिसर स्वच्छ राहतो व पर्यावरण संतुलित राहायला मदत होते.
• राधिका : आई मी माझ्या मित्रमैत्रिणींना सुद्धा पक्ष्यांची काळजी घ्यायला सांगेन.

प्रश्न 3.
पक्ष्यांची संख्या वाढवण्यासाठी तुम्ही काय करू शकता, या विषयी मित्रांसोबत चर्चा करून यादी तयार करा.
उत्तर:
सुवर्णा : अरे राज, तू चिमणी पाहिली आहेस का?
राज : दोन-तीन वर्षांपूर्वी मी एक चिमणी पाहिली होती, पण हल्ली चिमण्या कुठेच दिसत नाहीत.
सुवर्णा : याचे काय कारण आहे हे तुला माहीत आहे का?
राज : नाही
सुवर्णा : थांब मी तुला सांगते. आपल्या सर्व मित्र मैत्रिणींना पण तू बोलव! (सर्व मित्र मैत्रिणी एकत्र येतात.) आपल्याला सर्वांना पक्ष्यांची संख्या वाढविण्यासाठी काय करता येईल. यावर चर्चा करावयाची आहे. तर मग सांगा पाहू. (एकेक जण सांगू लागतात.) (1) आपण सर्वांत प्रथम झाडांची संख्या वाढवली पाहिजे. (2) पक्ष्यांसाठी पाण्याची सोय केली पाहिजे. (3) त्यांची घरटी सुरक्षित राहतील याकडे लक्ष दिले पाहिजे. (4) काहीजण पक्ष्यांची अंडी दुष्टपणे फोडून टाकतात ती वाचवली पाहिजेत.

(5) पक्ष्यांसाठी कृत्रिम घरे तयार करायला पाहिजेत. (6) पक्षी ओल्या कचऱ्याबरोबर कधीतरी प्लॅस्टिक पण खातात. यासाठी ओला व सुका कचरा वेगळा केला पाहिजे. (7) पक्षी झाडांकडे आकर्षित होतील अशा हिरव्यागार झाडांची संख्या वाढविली पाहिजे. (8) पक्ष्याना त्रास होणार नाही यासाठी मोठमोठ्या ध्वनिक्षेपकांचा आवाज टाळला पाहिजे. (9) फटाके उडविताना त्यांचा मोठा आवाज होतो त्यामुळे पक्षी घाबरतात, यासाठी आवाजविरहीत फटाके वाजविले पाहिजेत. (10) पक्ष्यांसाठी अन्नधान्य शेतात व इतर ठिकाणी राखून ठेवले पाहिजे.

प्रश्न 4.
तुम्ही भेट दिलेल्या एखाद्या पर्यटन स्थळाचे वर्णन करणारे पत्र मित्राला : मैत्रिणीला लिहा.
उत्तर:
॥श्री ।।

अ.ब. क.
सुयश अपार्टमेंट,
गांधी मार्ग, मधली आळी,
पनवेल 400805
दि.10 जुन 2018

प्रिय मित्र सुनिल यास,
सप्रेम नमस्कार तुझे पत्र मिळाले. यावेळी मे महिन्यात आई बाबांबरोबर मी महाबळेश्वरला गेलो होतो. त्यामुळे तुला पत्र लिहू शकलो नाही.

महाबळेश्वर हे उत्तम पर्यटन स्थळ आहे. अरे तिथले वातावरण तर खूपच सुंदर आहे. आम्ही तिचे सनसेट पॉईंटला गेलो होतो. तिथे इतका जोराचा वारा येतो की मला क्षणभर वाटले की मी ही वाऱ्याबरोबर उडून जातो की काय?

तसेच तेथे घोड्यावर रपेटही मारली. बोटींग केले. शेतातून काढलेली ताजी टवटवीत स्ट्रॉबेरीही आम्हांला खायला मिळाली.

तेथील बाजारात किती तरी हस्तकौशल्याच्या वस्तूही बघायला मिळाल्या. तेथील निसर्गरम्य वातावरणातून परत येण्याची इच्छाच होत नव्हती; पण काय करणार यावेच लागले. माझा अभ्यास व्यवस्थित सुरू आहे. तुझी खुशाली वरचेवर कळव.

तूबै एकदा महाबळेश्वरला जाऊन ये. तुझ्या आई बाबांना माझा शि. सा. नमस्कार. बाकी सर्व ठीक आहे.

तुझा मित्र.
अ. ब. क.

दादास पत्र Summary in Marathi

पाठ परिचय :

पत्र हे दोन व्यक्ती/संस्था यांच्यामधील वैचारिक, भावनिक देवाणघेवाण, संबंध आणि संवाद प्रस्थापित करणारे प्रभावी माध्यम आहे. मनातील भावनांना, विचारांना वाट करून देणारे ते साधन. संगणकाच्या व मोबाइलच्या जगात पत्र लिहिणे माणसे विसरूनच गेली आहेत. ‘दादास पत्र’ या पाठात बहिणीने आपल्या भावाला पत्राद्वारे सहलीला केलेल्या गमती व खुशाली कळविली आहे.

A letter is a strong medium of communication between two people or institutions to share ideologies, emotions, relationships and dialogues. It gives way to express one’s emotions or thoughts. In the world of computers and mobiles, people have forgotten to write letters. In ‘Dadas Patra’, a sister has written about her cherished memories of a picnic to her brother through a letter.

शब्दार्थ :

1. सहल – पर्यटन, फेरफटका – a picnic
2. चित्रफीत – सिनेमा – acinema/film
3. हट्ट – कळकळीची विनवणी – insistence
4. देखण्या – मोहक, सुंदर – charming
5. तुडवणे – पायाखाली चिरडणे – to crush under feet
6. पूर्व परवानगी – आगाऊ अनुमती, – prior permission
7. संमती संतुलित – समतोल – balance
8. पर्यावरण – अवतीभवतीची सजीव-निर्जीव सृष्टी – environment
9. प्रदूषण – अशुद्धता – pollution
10. पटणे – खात्री होणे – to be convinced
11. अविस्मरणीय – न विसरण्यासारखे – unforgettable
12. खुशाली – निरोगी व सुखी स्थिती – health and happiness
13. संतुलित – संतुलन राखलेले (Balanced)
14. अविभाज्य – विभागले न जाणारे (Integral)
15. वनविभाग (वनखाते) – अरण्यांची देखभाल करणारे खाते (forest department)
16. वहन – वाहून नेण्याची क्रिया (carrying)
17. पाठपुरवठा करणे – सतत मागे रहाणे/लागणे (persuance)
18. एकतर्फी – एका बाजूने (one way)
19. दुतर्फी – दोन्ही बाजूने (both way)
20. ध्वनिक्षेपक – speakers

वाक्प्रचार :

1. नष्ट होणे – नाहीसा होणे
2. घोषित करणे – जाहीर करणे
3. गुजराण करणे – निर्वाह करणे
4. निरखून पाहणे – बारकाईने निरीक्षण करणे

टिपा :

• चंडोल पक्षी – चिमणीसारखा दिसणारा हा पक्षी फार सुंदर गातो. त्यांची पिसे तपकिरी, राखाडी, वाळूसारखी काळी व पांढरी अशा विविध रंगाची असतात. मोकळ्या मैदानात व चराऊ गवताळ प्रदेशात त्यांचे वास्तव्य आढळते.
• माळटिटवी पक्षी – तितराइतका आकार असणाऱ्या या पक्ष्याचे पाय लांब तर पोट पांढरे व डोळे काळे असते. यास पिवळ्या गाठीची टिटवी असे म्हणतात. पडीक शेतीचा प्रदेश व धान्याची कापलेली शेते याठिकाणी हे पक्षी वास्तव्य करतात.
• माळढोक अभयारण्य – ‘जवाहरलाल नेहरू माळढोक अभयारण्य’ या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या अभयारण्याची स्थापना सन 1979 मध्ये झाली. हे महाराष्ट्रातील आकारमानाने सर्वात मोठे अभयारण्य आहे. सोलापूर व नगर जिल्ह्यातील मोठ्या भूभागावर हे वसलेले आहे. याचे क्षेत्रफळ 8496 चौ.कि.मी. इतके आहे.

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 2 बेटी युग Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 2 बेटी युग

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 2 बेटी युग Textbook Questions and Answers

जरा सोचो ….. लिखो

‘तुम्हें रुपयों से भरा बटुआ मिल जाए तो…’ इस विषय पर अपने विचार लिखिए। (कल्पनात्मक-लेखन)
Answer:
यदि मुझे रुपयों से भरा बटुआ मिल जाए तो सबसे पहले मैं यह जानना चाहूँगा कि वह बटुआ किसका है? यदि उस बटुए में उसके मालिक के बारे में कोई जानकारी मिल गई, तो मैं उस व्यक्ति को सूचित करूंगा। उसे विश्वास दिलाऊँगा कि आपका बटुआ मुझे मिला है और मैंने उसे संभाल कर रखा है। आप आकर अपनी अमानत ले जाइए। यदि बटुए में उसके मालिक के बारे में कोई जानकारी नहीं मिली, तो अपने विद्यालय के शिक्षकों को दूंगा। उनसे निवेदन करूंगा कि यह बटुआ मुझे मिला है आप इसके मालिक को इसे सुपुर्द करने की कृपा करें; क्योंकि जिसका बटुआ गायब हुआ होगा वह परेशान होगा।

स्वयं अध्ययन

Answer:
स्वयं: यदि स्त्री शिक्षित होगी, तो उसका जीवन स्तर अच्छा रहेगा। वह आत्मनिर्भर बनेगी। समाज में उसका सम्मान होगा। वह अपने देश और समाज के लिए अपना योगदान देने में समर्थ होगी। परिवार – यदि स्त्री शिक्षित होगी, तो वह अपने परिवार को भी शिक्षित बना सकती है। अपने परिवार को सही दिशा दिखा सकती है। अपने परिवार की आर्थिक मदद कर सकती है। सामाजिक कुरीतियों से बचा सकती है।
समाज – अक्सर देखा जाता है कि महिलाएँ तरह-तरह के अंधविश्वास एवं सामाजिक बुराइयों का शिकार हो जाती हैं। यदि स्त्री शिक्षित होगी, तो समाज में जागरूकता लाकर सामाजिक उत्थान कर सकती है। देश – यदि स्त्री शिक्षित होगी, तो देश में विकास की क्रांति आ सकती है। कहा जाता है कि देश पढ़ेगा तो देश आगे बढ़ेगा। शिक्षित स्वी देश में व्याप्त बुराइयों को दूर कर प्रगति पथ पर अग्रसर हो सकती है।

विचार मंथन

‘बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ।’ विषय पर एक अनुच्छेद लिखिए। (अनुच्छेद-लेखन)
Answer:
हमारे देश में कालांतर से ही बेटा-बेटी में अंतर किया जाने लगा था। परिणाम यह हुआ कि लोग बेटी को विद्यालय ही नहीं भेजते थे। कुछ लोग उसे गर्भ में ही मार डालते थे। यह एक सामाजिक बुराई बन चुकी थी। इस बुराई को समाप्त करने के लिए प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी ने देश को एक नारा दिया। ‘बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ।’ सरकार के प्रयास से लोगों में जारूकता आयी और सबने इस बात को स्वीकार किया कि हम बेटी को बचाएंगे और उसे पढ़ाएंगे भी। देश तभी आगे बढ़ेगा; जब बेटा-बेटी दोनों एक समान पढ़ेंगे। उनमें कोई भेद-भाव नहीं होगा। सर्वत्र समानता की लहर लहराएगी।

अध्ययन कौशल:

अपने विद्यालय के पाँचवीं से आठवीं तक कक्षाओं में पढ़ रहे छात्रों और छात्राओं की संख्या संयुक्त स्तंभालेख द्वारा दर्शाओ।

चर्चा करो:

‘लड़का – लड़की एक समान’ विषय पर चर्चा करो।

वाचन जगत से:

पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर के कार्य पढ़ो और प्रमुख मुद्दे बताओ।

सुनो तो जरा :

त्योहार मनाने के उद्देश्य की वैज्ञानिकता सुनो और सुनाओ।

कविता की पंक्तियाँ पूरी कीजिए।

Question 1.
बेटी युग में …………..
…………………………
…………………………गढेंगे।
Answer:
बेटी युग सम्मान पर्व है,
पुण्य पर्व है, ज्ञान पर्व है।
सब सबका सम्मान करें तो,
जन-जन का उत्थान पर्व है।

Question 2.
बेटी युग …………………..
…………………………….
………………………उत्थान पर्व है।
Answer:
बेटी युग में बेटा-बेटी,
सभी पढ़ेंगे, सभी बढ़ेंगे।
फौलादी ले नेक इरादे,
खुद अपना इतिहास गढ़ेंगे।

जानकारी लिखिए।

Question 1.
बेटी पर्व:
Answer:
भारत की संस्कृति उत्सव संस्कृति के रूप में जानी जाती है। यहाँ देवता ही नहीं प्रकृति की भी पूजा की जाती है। प्राचीन काल से यहाँ बेटियाँ लक्ष्मी, सरस्वती, सौता और सावित्री के रूप में पूजी जाती हैं। नवरात्र में तो कन्या पूजन का विशेष महत्त्व है। आधुनिक युग में इसमें कुछ कमी आई है जिसे शिक्षा द्वारा दूर करने के लिए सरकार प्रयास कर रही है। बेटी के जन्म पर उत्सव मनाकर, उसे पढ़ाकर हम बेटी पर्व मना सकते हैं और नए भारत के निर्माण में अपना योगदान दे सकते हैं।

Question 2.
शिक्षामय विश्व:
Answer:
‘शिक्षा’ शब्द संस्कृत भाषा के ‘शिक्ष्’ धातु से बना है जिसका अर्थ है – सिखना। मनुष्य जन्म से मृत्यु पर्यंत कुछन-कुछ सीखता रहता है। यह प्रक्रिया विश्वव्यापी है। दुनिया में कहीं भी जाएँ शिक्षा का महत्त्व सर्वोपरि है। कहा जाता है कि शिक्षा ही ऐसी वस्तु है; जिसे न तो चोर चुरा सकता है, न ही यह किसी को बाँटी जा सकती है, न ही राजा द्वारा छीनी जा सकती है और न ही भार लगने वाली है। इसे जितना खर्च किया जाए, उतनी ही बढ़ती है। इसके द्वारा दुनिया में प्रत्येक स्थान पर सम्मान प्राप्त किया जा सकता है। कहा गया है “स्वदेशे पूज्यते राजा, विद्वान सर्वत्र पूज्यते।”

Question 3.
‘लड़का-लड़की एक समान’ विषय पर आठ से दस वाक्य लिखिए।
Answer:
लड़का-लड़की आज के आधुनिक युग में एक समान हैं। जो कार्य एक लड़का करता है; उसे लड़की भी कर सकती है। आजकल लड़कियाँ सभी क्षेत्रों में लड़कों की बराबरी कर रही हैं। शिक्षा का क्षेत्र हो या उद्योग, राजनीति हो या प्रशासनिक कार्य लड़कियों ने दिखा दिया है कि वह लड़कों से कम नहीं हैं। आज लड़कियाँ पायलट बन कर हवाई जहाज उड़ा रही हैं। कल्पना चावला जैसी लड़कियाँ अंतरिक्ष की सैर कर रही हैं। यही नहीं वह राष्ट्रपति और प्रधानमंत्री बनकर देश का नेतृत्व कर रही हैं। आज की लड़की सबला बन गई है। आवश्यकता है कि उन्हें शिक्षा के द्वारा और सशक्त बनाया जाए।

भाषा की ओर

निम्नलिखित शब्दों के युग्म शब्द बताओ और वाक्यों में उचित शब्दयुग्म लिखो :

1. गाँव ……….
2. …. उधर
3. घूमना ………
4. धन ……….
5. …… पहचान
6. कूड़ा ………
7. ……….. फूल
8. घर …….

Answer:

1. गाँव
2. इधर
3. फिरना
4. दौलत
5. जान
6. करकट
7. फल
8. घर

Answer:
(१) धन – दौलत
(२) घूमना – फिरना
(३) घर – घर
(४) गाँव – गाँव
(५) फल – फूल
(६) कूड़ा – करकट
(७) जान – पहचान
(८) इधर – उधर

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 2 बेटी युग Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के एक शब्द में उत्तर लिखिए।

Question 1.
आज किसका युग है?
Answer:
बेटी का

Question 2.
किसकी कहानी सबको सुहानी लगती है?
Answer:
नानी की

Question 3.
अब कैसी जवानी दौड़ेगी?
Answer:
तरुण

Question 4.
सारे जग को कैसा करना है?
Answer:
शिक्षामय

Question 5.
सबके आँगन तक किसकी धारा पहुँचेगी?
Answer:
ज्ञानगंगा की

निम्नलिखित प्रश्नों के एक वाक्य में उत्तर लिखिए।

Question 1.
बेटी युग में कौन-कौन पढ़ेंगे?
Answer:
बेटी युग में बेटा-बेटी सभी पढ़ेंगे।

Question 2.
शिक्षा पूरी कब होगी?
Answer:
बेटा-बेटी जब दोनों शिक्षित होंगे, तब शिक्षा पूरी होगी।

Question 3.
अब कोई कैसा नहीं होगा?
Answer:
अब कोई अनपढ़ नहीं होगा।

Question 4.
बेटी युग किसका पर्व है?
Answer:
बेटी युग सम्मान, पुण्य और ज्ञान का पर्व है।

Question 5.
जन-जन का उत्थान पर्व कब होगा?
Answer:
जब सभी सबका सम्मान करेंगे, तब जन-जन का उत्थान पर्व होगा।

उचित जोड़ियाँ मिलाइए।

Answer:
१ – ग
२ – च
३ -घ
४ – ङ
५ – ख
६ – क

व्याकरण और भाषाभ्यास

निम्नलिखित शब्दों के समानार्थी शब्द लिखिए।

1. बेटा
2. बेटी
3. पर्व
4. अनपढ़
5. पुस्तक
6. कलम
7. समीक्षा
8. देश

Answer:

1. पुत्र
2. पुत्री
3. त्योहार
4. अशिक्षित
5. किताब
6. लेखनी
7. आलोचना
8. राष्ट्र

निम्नलिखित शब्दों के बहुवचन रूप लिखिए।

1. कहानी
2. इरादा
3. बढ़ेगा
4. पढ़ेगा
5. गढ़ेगा
6. बेटी
7. बेटा
8. चिड़िया

Answer:

1. कहानियाँ
2. इरादे
3. बढ़ेंगे
4. पढ़ेंगे
5. गढ़ेंगे
6. बेटियाँ
7. बेटे
8. चिड़ियाँ

निम्नलिखित शब्दों के विरुद्धार्थी शब्द लिखिए।

1. शिक्षा
2. आधी
3. जवानी
4. नई
5. शिक्षित
6. आना
7. तरुण

Answer:

1. अशिक्षा
2. पूरी
3. बुढ़ापा
4. पुरानी
5. अशिक्षित
6. जाना
7. वृद्ध

निम्नलिखित शब्दों के दो पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. पावन
2. हाथ
3. जग
4. गंगा
5. बेटा
6. बेटी
7. हवा
8. पावन

Answer:

1. पवित्र, शुचि, पुनीत
2. कर, हस्त, पाणि
3. संसार, विश्व, भव
4. सुरसरि, भागीरथी, देवनदी
5. सुत, आत्मज, नंदन
6. सुता, आत्मजा, पुत्री
7. मरुत्, वात, समीर
8. पवित्र, शुद्ध, पाक

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 6 टप् टप् पडती वाचतो Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 6 टप् टप् पडती (कविता)

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 6 टप् टप् पडती Textbook Questions and Answers

1. खालील प्रश्नाची एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न अ.
कवितेतील मुलांचे गाणे कधी जुळून येते?
उत्तर:
जेव्हा प्राजक्ताची फुले अंगावर टप-टप् आवाज करत पडतात तेव्हा मुलांचे गाणे त्या भिर् भिर् तालावर जुळून येते.

प्रश्न आ.
गवत खुशीने का डुलते?
उत्तर:
कुरणावर व झाडांखाली ऊन सावलीचा खेळ सुरू असतो तेव्ह्य मध्येच जोराचा वारा येतो व त्या वाऱ्याबरोबर गवत खुशीने डुलते.

प्रश्न इ.
मुलांच्या गाण्यातून काय काय फुलते?
उत्तर:
मुलांच्या गाण्यातून पाऊस, वारा, मोरपिसारा हे सर्व फुलते.

प्रश्न ई.
कवितेत खुळे कोणाला म्हटले आहे?
उत्तर:
फुलांसारखे जे फुलत नाहीत. आनंदी जे राहत नाहीत, सुरात सूर मिसळून जे आनंदाने गाणे गात नाहीत अशा सगळ्यांना कवितेत खुळे म्हटले आहे.

2. कवितेच्या खालील ओळी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
कवितेच्या खालील ओळी पूर्ण करा.
(अ) कुरणावरती, ………………………………..
(आ) हसते धरती, ………………………………..
(इ) पाऊस, वारा, ………………………………..
उत्तर:
(अ) कुरणावरती, झाडांखाली ऊनसावली विपते जाळी
(आ) हसते धरती, फांदीवरती झोपाळा झुले!
(इ) पाऊस, वारा, मोरपिसारा या गाण्यातुन फुले!

खेळूया शब्दांशी.

(अ) टप् टप् या शब्दाप्रमाणे कवितेत आलेले इतर नादानुकारी शब्द लिहा.

प्रश्न 1.
टप् टप् या शब्दाप्रमाणे कवितेत आलेले इतर नादानुकारी शब्द लिहा.
उत्तर:
भिरभिर, दूरदूर, झुळझुळ, लुकलुक.

(आ) खाली दिलेल्या ‘अ’ गट व ‘ब’ गट यांमधील शब्दांचा योग्य सहसंबंध लावा.

प्रश्न 1.
खाली दिलेल्या ‘अ’ गट व ‘ब’ गट यांमधील शब्दांचा योग्य सहसंबंध लावा.

उत्तर:

• हसरी – धरती
• झुळझुळ – वारा
• लुकलुक – तारा
• फांदी – झोपाळा

(इ) खालील शब्दांत लपलेले शब्द लिहा.
उदा. मोरपिसारा – मोर, पिसारा, पिसा, सार, सारा

प्रश्न 1.
खालील शब्दांत लपलेले शब्द लिहा.
उदा. मोरपिसारा – मोर, पिसारा, पिसा, सार, सारा

1. कुरणावरती
2. झाडाखाली
3. ऊनसावली
4. फुलांसारखे

उत्तरः

1. कुरण, वर, वरती, तीर
2. झाड, खाली, झाली, डाली
3. ऊन, सावली, सान, नसा
4. फुल, सारखे, सार, रफू

(ई) खाली दिलेल्या चौकोनातील शब्दांना दुसऱ्या चौकोनात दिलेल्या विरुद्ध अर्थाचे शब्द शोधा व लिहा.
उदा. बरे × वाईट

प्रश्न 1.
खाली दिलेल्या चौकोनातील शब्दांना दुसऱ्या चौकोनात दिलेल्या विरुद्ध अर्थाचे शब्द शोधा व लिहा.
उदा. बरे × वाईट

उत्तर:

• अशुभ × शुभ
• अपयश × यश
• उतार × चढ
• लहान × मोठे
• तोटा × नफा
• दु:ख × सुख
• बाहेर × आत

खेळ खेळूया.

खालील वाक्यडोंगर वाचा. त्याप्रमाणे दिलेल्या शब्दाचा वाक्यडोंगर बनवा.

प्रश्न 1.
खालील वाक्यडोंगर वाचा. त्याप्रमाणे दिलेल्या शब्दाचा वाक्यडोंगर बनवा.

उत्तर:

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 6 टप् टप् पडती Important Additional Questions and Answers

खालील रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा.

प्रश्न 1.

1. टप टप पडती अंगावरती …………….. फुले.
2. येतो वारा पाह्य ……………… , गवत खुशीने डुले!
3. हसते धरती, फांदीवरती ह्य …………….. झुले!
4. पाऊस, वारा ……………… या गाण्यातून फुले!

उत्तरः

1. प्राजक्ताची
2. भरारा
3. झोपाळा
4. मोरपिसारा

एक किंवा दोन शब्दांत लिहा.

प्रश्न 1.

1. प्राजक्ताची फुले अंगावर कशी पडत आहेत?
2. मुलींच्या अंगावर कोणती फुले पडत आहेत?
3. ऊन-सावलीची जाळी कोठे विणली आहे?
4. गवत कसे बुलते?
5. झोपाळा कोठे झुलत आहे?
6. शहाणे कोणाला म्हटले आहे?

उत्तर:

1. टप्टप्
2. प्राजक्ताची
3. कुरणावरतीव झाडांखाली
4. खुशीने
5. फांदीवर
6. गावे गाणाऱ्यांना

खालील प्रश्नाची एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
मुलांना त्यांचे गाणे कसे वाटते?
उत्तर:
मुलांना त्यांचे गाणे झुळझुळ वारा तसेच लुकलुकणाऱ्या ताऱ्यासारखे वाटते.

कवितेच्या खालील ओळी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
गाणे गाती तेच शहणे, ………………………………..
उत्तर:
गाणे गाती तेच शहाणे, बाकी सारे खुळे !

कवितेच्या पुढील ओळींचा अर्थ स्पष्ट कग.

प्रश्न 1.
कुरणावरती, झाडांखाली ऊनसावली विणते जाळी येतो वारा पाहा भरारा, गवत खुशीने बुले!
उत्तर:
मोकळ्या मैदानावरील गवतावर तसेच झाडाखाली ऊनसावलीचा पाठशिवणीचा (ये-जा करण्याचा) खेळ चालू असतो. मध्येच जोराचा वारा येतो त्यामुळे गवत वाऱ्याच्या झुळकीने आनंदाने डुलते.

पुढील कवितेच्या आधारे पूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कंसात दिलेल्या पर्यायांतून योग्य पर्याय निवडून बाक्ये लिहा.
(i) दूरदूर हे ………………….. वाहती, उन्ह्यत पिवळ्या पाह्य नाहती. (नदी, सूर, भाव)
(i) गाणे गाती तेच ……………….. बाकी सारे खुळे! (शह्मणे, हुशार, बरे)
उत्तर:
(i) सूर
(ii) शहाणे

खालील अर्थाच्या कवितेतील ओळी शोधा.

प्रश्न i.
धरणी हसत आहे, फांदीवर झोपाळा झुलतो आहे.
उत्तर:
हसते धरती, फांदीवरती हा झोपाळा झुले!

प्रश्न ii.
गवतावर, झाडांखाली ऊनसावलीची जाळी विणलेली दिसते आहे.
उत्तर:
कुरणावरती, झाडांखाली ऊनसावली विणते जाळी

कृती 2 : आकलन कृती

खालील कवितेच्या ओळी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
गाणे अमुचे ………………, गाणे अमुचे लुकलुक तारा पाऊस, वारा, मोरपिसारा …………………. !
उत्तरः
गाणे अमुचे झुळझुळ वारा, गाणे अमुचे लुकलुक तारा पाऊस, वारा, मोरपिसारा या गाण्यातून फुले!

खालील आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
मुलांच्या गाण्यातून फुलणाऱ्या गोष्टी
उत्तरः

प्रश्न 2.
मुलांचे गाणे काय वाटते
उत्तरः

कृती 3 : काव्यसौंदर्य

प्रश्न 1.
‘फुलांसारखे सर्व फुला रे, सुरात मिसळूनी सूर, चला रे गाणे गाती तेच शहाणे, बाकी सारे खुळे!’ या काव्यपंक्तीतून सूचित केलेला विचार तुमच्या शब्दांत मांडा.
उत्तरः
कवीने आपल्या कवितेतून प्राजक्ताच्या नाजूक फुलाचे मोहक वर्णन केले आहे. या प्राजक्ताच्या फुलांसारखे सर्वांनी फुलत रहावे, मोठे होत रहावे असे कवीला वाटते. एकमेकांच्या सुरात सूर मिसळून चालत राहण्याचा सल्ला कवी सगळ्यांना देतो. त्याच्या मते गाणे गात राहणारे शहाणे असतात. मात्र जे गाणे गात नाहीत ते खुळे ठरतात. थोडक्यात सतत गाणे म्हणत राहण्याचा, आनंदी राहण्याचा आग्रह कवी प्रस्तुत काव्यपंक्तीतून करतो.

व्याकरण व भाषाभ्यास 

प्रश्न 1.

उत्तर:

• भरारा – वारा
• प्राजक्ताची – फुले
• दूर दूर – सूर
• भिर् भिर् – ताल

प्रश्न 2.
खाली दिलेल्या रंगीत चौकोनातील शब्दांना दुसऱ्या चौकोनात दिलेले समान अर्थाचे शब्द शोधा व लिहा.

उत्तर:

• झाड – वृक्ष
• सावली – छाया
• फुल – सुमन
• गाणे – गीत
• धरती – जमीन
• खुळे – वेडे
• झोपाळा – झुला
• कुरण – गवत

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे एकवचन व अनेकवचनाच्या जोड्या लावा व लिहा.

उत्तरः

• फुल – फुले
• वारा – वारे
• खुळा – खुळे
• पिसारा – पिसारे
• तारा – तारे
• गाणे – गाणी

माहिती मिळवूया

प्रश्न 1.
फुलांना रंग कशामुळे प्राप्त होतो?
उत्तर:
फुलांमध्ये दोन प्रकारची रंगद्रव्ये’ असतात. हरितद्रव्ये, कॅरोटिन यांमुळे नारिंगी, पिवळा, हिरवा हे रंग फुलांच्या पाकळ्यांना मिळतात. लाल, गुलाबी, निळा वगैरे रंग फुलांमधील अंथोसायनीन या रंगद्रव्यांमुळे मिळतात. ही रंगद्रव्ये पाण्यात विरघळू शकतात. ज्या वेळी फुलांना जीवनरसाचा पुरवठा होतो, त्यावेळी त्यात ही रंगद्रव्ये विरघळतात. कोणत्या फुलांत कोणती रंगद्रव्ये असावीत, हे त्यांतील गुणसूत्रे ठरवतात आणि गुणसूत्रे आनुवंशिक असल्यामुळे त्या त्या फुलांचा रंग ठराविकच असतो, तो बदलत नाही.

वरील उतारा वाचून खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
फुलांमध्ये किती प्रकारची रंगद्रव्ये असतात?
उत्तर:
फुलांमध्ये दोन प्रकारची रंगद्रव्ये असतात.

प्रश्न 2.
अंथोसायनीन या रंगद्रव्यामुळे फुलांमध्ये कोणते रंग दिसतात?
उत्तर:
अंथोसायनीन या रंगद्रव्यामुळे फुलांमध्ये लाल, गुलाबी, निळा इत्यादी रंग दिसतात.

वाचा

रंगीबेरंगी फुलांचे ताटवे’ पाहिले, की मन कसे प्रसन्न होऊन जाते. आपल्या सभोवती उमललेल्या फुलांच्या सुवासाने आजूबाजूचे वातावरण सुगंधित होते. त्या नाजूक, टवटवीत, गंधमिश्रित फुलांच्या दर्शनाने नयनसुख मिळते. आज उमललेले फूल उक्या कोमेजून जाणार असते; पण त्याच्या या क्षणभंगुर जीवनासाठी फुलाला कधी रडताना पाहिले आहे का तुम्ही? दुसऱ्याला प्रफुल्लित करत, सुवास देत ते हसत-बागडत राहते.ते आपल्याला असे तर सांगत नसेल ना, की ‘मुलांनो, आजचा दिवस आपला आहे. या दिवशी आनंदाने हसा,खेळा, बागडा. दुसऱ्यांना आनंद, सुख-समाधान देण्यातच खरा आनंद दडला आहे.’

खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
मन प्रसन्न का होते?
उत्तरः
रंगीबेरंगी फुलांचे ताटवे पाहिले की मन प्रसन्न होते.

प्रश्न 2.
खरा आनंद कशात दडला आहे?
उत्तर:
दुसऱ्यांना आनंद, सुख – समाधान देण्यातच खरा आनंद दडला आहे.

टप् टप् पडती Summary in Marathi

पाठ परिचय:

पारिजातक किंवा प्राजक्ताचे फूल इतके नाजूक की आपल्या हळूवार स्पर्शनही कोमेजून जाणारे, उन्हाचा ताप सहन करायला नको म्हणूनच कदाचित रात्री उमलणारे. आकाशात प्रकट झालेल्या असंख्य तारकांसारखे भासतात. पांढऱ्या शुभ्र पाकळ्या आणि केशरी रंगाचा देठ असलेला निसर्गाचा हा नाजूक आविष्कार. मोकळ्या कुरणावरती टवटवीत असणाऱ्या प्राजक्ताच्या झाडाची पडणारी फुले. या फुलांचा रस, सुगंध, ताजेपणा आणि सौंदर्य अनुभवणाऱ्या मुलांच्या मनातील आनंद कवीने कवितेतून व्यक्त केला आहे. सूर्यप्रकाशाच्या छायेखाली मध्येच वेगाने येणारा वारा, डुलणारे गवत, फुले या सर्व वातावरणामुळे आनंदित होऊन मुले गाणे गात आहेत.

‘Parijatak’ flower is so delicate that even if we touch, it gets hurted. May be it can not bear sun’s heat so it prefers to blossom at night. It looks like a star which twinkles at night. It’s a nature’s beautiful creation. It has white petals and saffron stalk. These flowers showers on green open meadows. Children who enjoys it’s essence, freshness, odur and beauty sings song. Poet has beautifully elaborated the joy and happiness of the children in cool breeze and waving grass

कवितेचा भावार्थः

अंगणात खेळत असताना अंगावर प्राजक्ताची फुले टप टप पडतात. त्या भिर् भिर् तालावर आमचे गाणे जुळते. खुल्या गवतावर, झाडांखाली ऊनसावलीचे सुंदर जाळे विणले आहे. भरार वाहणाऱ्या वाऱ्यावर गवत आनंदाने डोलत आहे. भिरभिरत्या तालावरील गाण्याचे सूर पिवळ्याधम्म ऊन्हात न्हात आहेत, लांबवर वाहत जात आहेत. सगळी धरती सुमधुर हसत आहे व फांदीवरती झोका झुलत आहे.. आमचे गाणे झुळझुळ वाऱ्यासारखे आणि लुकलुकणाऱ्या ताऱ्यासारखे आहे. या गाण्यातून पाऊस बरसतो, वारा वाहतो व सुंदर मोरपिसारा फुलतो. कवी म्हणतात, फुलासारखे तुम्ही सर्व फुलून या, सुरात सूर मिसळून एकत्र चालत रहा. जे गाणे गातात तीच शाणी मुले असतात व जी मुले गात नाही ती खुळी असतात.

शब्दार्थ :

1. अंग – शरीर – body
2. प्राजक्त – पारिजातकाचे फूल – Parijatak
3. फूल – कुसुम, पुष्प – flower
4. ताल – ठेका – rhythm
5. कुरण – गाय, शेळी इ. ना चरण्यासाठी राखून ठेवलेला भूभाग – a meadow
6. झाड – वृक्ष – tree
7. ऊन – सूर्यप्रकाश – sunshine
8. सावली – – छाया – ashade
9. विणणे – गुंफणे – to weave
10. जाळी – झरोका – a little window
11. वारा – वात – wind
12. भरारा – वेगाने येणारा – rushing violently
13. गवत – तृण – grass
14. खुशीने – आनंदाने – happily
15. हुले – डोलणे – to nod
16. फांदी – शाखा, डहाळी – a branch
17. झोपाळा – झुला, हिंदोळा – a swing
18. लुकलुक – झळाळी, टवटवी – bright freshness
19. पाऊस – वर्षा – rain
20. सूर – मधुर ध्वनी, स्वर – a tune
21. खुळे – वेडे, असमंजस (Absurd)
22. रंगद्रव्ये – depigmentation
23. आनुवंशिक – वंशपरंपरेने चालणारे (hereditary)
24. ताटवे – एकत्रित फुललेली फुले (bunch of flowers)
25. क्षणभंगुर – चंचल, तात्पुरते (transitory)

वाकाचार :

1. खुशीने डुलणे – आनंदाने इकडे तिकडे वावरणे
2. सूर मिसळणे – सूर एकत्र होणे

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 5 बसंत गीत Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 5 बसंत गीत

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 5 बसंत गीत Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए।

Question 1.
कौन सजकर आया है?
Answer:
वसंत ऋतु

Question 2.
मकरंद किसने चुराया?
Answer:
मधुप ने

Question 3.
कलि-कलि पर कलोल कौन कर रहा है?
Answer:
कुसुम

Question 4.
कोयल क्या गाती है?
Answer:
गीत

Question 5.
बौर किस पर लगा है?
Answer:
आम पर

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

Question 1.
वसंत ऋतु में मोर क्या कर रहा है?
Answer:
वसंत ऋतु में मोर ठुमक-ठुमककर नाच रहा है।

Question 2.
सरसों कैसी फूली हैं?
Answer:
सरसों पीली-पीली फूली हैं।

Question 3.
बिछौने के ऊपर अमित रंग कौन बरसाती है?
Answer:
बिछौने के ऊपर अमित रंग हरी-हरी मटर बरसाती है।

Question 4.
वसंत ऋतु में सुगंध कहाँ-कहाँ फैल रही है?
Answer:
वसंत ऋतु में वन-बाग और बगीचों में सुगंध फैल रही है।

निम्नलिखित शब्दों में से सही शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

(कोयलिया, ऋतु, कलि-कलि, मधुप गन, अमवा)

Question 1.
अजी गाओ रे ………. बसंत सजि आयो।
Answer:
ऋतु

Question 2.
……………’ करत कलोल कुसुम मन।
Answer:
कलि-कलि

Question 3.
गुन-गुन-गुन गुन गूंजे ………
Answer:
मधुप गन

Question 4.
गीत ………… गायो।
Answer:
कोयलिया

Question 5.
अरु बौर ……… पे छायो।
Answer:
अमवा

व्याकरण और भाषाभ्यास

निम्नलिखित शब्दों के तीन पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. कुसुम
2. मधुप
3. सुगंध
4. वन
5. वसंत ऋतु

Answer:

1. फूल, पुष्प, सुमन
2. भ्रमर, भौंरा, मधुकर
3. खुशबू, महक, सुवास
4. कानन, अरण्य, जंगल
5. ऋतुराज, मधुमास, मधुऋतु

उचित विशेषण-विशेष्य की जोड़ियाँ मिलाइए।

Answer:
१ – ख
२ – ग
३ – घ
४ – क

निम्नलिखित शब्दों के समान तुकवाले (लयात्मक) शब्द कविता के आधार पर लिखिए।

1. मुस्कायो
2. उड़ायो
3. छायो
4. आयो

Answer:

1. चुरायो
2. गायो
3. बरसायो
4. आयो

लेखन विभाग

वसंत ऋतु में प्रकृति में क्या-क्या परिवर्तन होते हैं? कविता के आधार पर लिखिए।
Answer:
वसंत ऋतु के आने पर प्रकृति पूरी तरह से सज गई है। कवि सबसे इस सौंदर्य का गान गाने के लिए कह रहे हैं। प्रत्येक कलि कल्लोल कर रही है और उन्हें देख फूल मुस्कुराने लगे हैं। भौरों का समूह गुन-गुन का गुंजार कर रहे हैं और फूलों से मधुर मकरंद चुरा रहे हैं। वन, बाग और बगीचे में चारों तरफ खुशबू फैल रही है। मोर ठुमकठुमककर नाच रहे हैं और कोयल गीत गा रही है। पीलीपीली सरसों में फूल खिल चुके हैं और आमों पर बौर छा गए हैं। हरी-हरी मटर असीमित रंग बरसा रही हैं। वसंत में प्रकृति सज गई है सभी मिलकर वसंत गीत गा रहे हैं।

आकारिक मूल्यमापन

1. मौसम के अनुसार होनेवाले परिवर्तन पर चर्चा कीजिए।
2. बसंत ऋतु से संबंधित अन्य कोई कविता सुनिए।
   वर्षा ऋतु
   शीत ऋतु
   ग्रीष्म ऋतु
3. तीनों ऋतु में हम कौन-से कपड़े पहनते हैं? चार्ट बनाओ।

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 11.2 आपली समस्या आपले उपाय Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 11.2 आपली समस्या आपले उपाय – 2

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 11.2 आपली समस्या आपले उपाय Textbook Questions and Answers

1. चित्र पाहा. संवाद वाचा व त्यावरून खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

• आई: अरे जॉर्डन, किती हा तुझ्या कपड्यांचा ढीग?
• जॉर्डन: आई, काय करू मी या जुन्या कपड्यांचं?
• आई: मुळात आवश्यक आहे तेवढेच नवीन कपडे घ्यावेत. त्यांचा पुरेपूर वापर करावा.
• जॉर्डन: अगं हो, पण आता काय करू ते सांग ना!
• आई: यातले जे कपडे वापरण्यासाठी चांगले आहेत, ते बाजूला कर. जे तुझ्या अंगाला येत नाहीत, जे फाटले आहेत ते वेगवेगळे कर. जॉर्डन:
• आई: आपण या जुन्या कपड्यांचा पुनर्वापर करू शकतो का?
• आईः हो, नक्कीच. त्यासाठी आपल्यात फक्त कलात्मकता पाहिजे.
• जॉर्डन: आई, काय काय बनवता येईल गं या कपड्यांचं?
• आईः तुला सुट्टी आहे ना आज, चल आपण दोघं मिळून बनवूया. (आई जॉर्डनला पर्स, तोरण, पायपुसणी बनवून दाखवते.)
• जॉर्डन: आई, किती छान झाल्यात गं या वस्तू. खूपच छान दिसत आहेत. खरंच, आपण जुन्या कपड्यांपासून वेगवेगळ्या सुंदर वस्तू बनवू शकतो. यामुळे नक्कीच जुन्या कपड्यांचा पुनर्वापर होईल.

विचार करा. सांगा.

प्रश्न 1.
आपल्याला लहान झालेले, पण इतरांना वापरता येतील अशा कपड्यांचे तुम्ही काय करता?
उत्तर:
मला लहान झालेले कपडे मी माझ्या घरी काम करणाऱ्या शांता मावशींच्या मुलांना देते. कधी कधी असे कपडे जमा करून मी अनाथ आश्रमातही पोहचवते.

प्रश्न 2.
जुन्या कपड्यांचे काय काय बनवता येईल असे तुम्हांला वाटते?
उत्तरः
जुन्या कपड्यांपासून पर्स, तोरण, पायपुसणी, सतरंजी, गोधडी, उशांचे अभ्रे, नवीन कपडे बनविता येतील.

प्रश्न 3.
आवश्यक तेवढेच कपडे खरेदी केल्यामुळे कोणते फायदे होतील, असे तुम्हांला वाटते?
उत्तरः
आवश्यक तेवढेच कपडे खरेदी केल्यामुळे अनावश्यक कपड्यांची गर्दी होणार नाही. पैशांची बचत होईल, जागेचीही
बचत होईल व वेळेचीही बचत होईल.

शिक्षकांसाठी:

विदयार्थ्यांकडून वेगवेगळ्या टाकाऊ वस्तूंपासून विविध कल्पक वस्तू तयार करून घ्याव्यात. त्या वस्तू तयार केल्यानंतर त्यांचे अनुभव वर्गात सादर करून घ्यावे.

Class 7 Marathi Chapter 11.2 आपली समस्या आपले उपाय Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
कपड्यांप्रमाणे इतर कोणत्या गोष्टींचा अतिरेक टाळता येऊ शकतो?
उत्तरः
कपड्यांप्रमाणेच वह्यांचा अतिरेक पाने कमीत कमी वापरून टाळता येऊ शकतो. बाहेरच्या खाण्यावरही मर्यादा आणून आपण पैशांचा व आपल्या आरोग्याचा अपव्यय टाळू शकतो.

शब्दार्थ:

1. पुनर्वापर – (reuse)
2. अपव्यय – वाया जाणे (wastage)

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 4 शब्द संपदा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 4 शब्द संपदा

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 4 शब्द संपदा Textbook Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के तीन-चार वाक्यों में उत्तर लिखिए।

Question 1.
‘भाषा’ का क्या अर्थ है, इसके कारण क्या हुआ है?
Answer:
‘भाषा’ का अर्थ है – सार्थक शब्दों का व्यवस्थित क्रमबद्ध संयोजन। इसके कारण दुनिया की सभी ज्ञानशाखाओं का विकास हुआ। यही सभी प्रगति की जड़ में है।

Question 2.
भाषा समृद्ध कैसे होती है?
Answer:
हिंदी में ऐसे हजारों शब्द हैं जो संस्कृत, अरबी, फारसी, अंग्रेजी, पुर्तगाली से आए हैं। कुछ ऐसे भी हैं जो दो भिन्न भाषाओं के मेल से बने हैं। अन्य अनेक भाषाओं के शब्दों के आने से भाषा समृद्ध होती है।

Question 3.
शब्दों के बारे में लेखक के विचार बताइए।
Answer:
लेखक के अनुसार शब्दों का संसार बड़ा विचित्र होता है। यही मनुष्य को ज्ञान से और मनुष्य को मनुष्य से जोड़ते हैं। शब्द निर्जीव होते हैं। मनुष्य उन्हें अर्थ देकर जीवंत बनाते हैं। जब शब्द जीवंत हो जाते हैं, तो उनमें मनुष्य के गुण दोष आने लगते हैं। वे भी मनुष्य की तरह किसी अन्य भाषा के शब्दों को मित्र तो किसी को शत्रु बना लेते हैं। कुछ मिलनसार होते हैं, तो कुछ अड़ियल होते हैं; जो किसी से नहीं मिलते हैं। यही हमारे चरित्र, बुद्धिमत्ता, समझ और संस्कार दर्शाते हैं।

Question 4.
वाचन-संस्कृति बढ़ाने से होने वाले लाभ लिखिए।
Answer:
वाचन-संस्कृति बढ़ाने से स्वयं की शब्द संपदा में वृद्धि होती है। शब्द संपदा की वृद्धि होने पर हमारी समझ बढ़ती है कि किस समय, किसके सामने, किस प्रकार के शब्दों का प्रयोग करना चाहिए। इससे हमारे चरित्र, बुद्धिमत्ता, समझ, संस्कार समृद्ध, सुंदर व सुगठित होते हैं।

स्वयं अध्ययन

Answer:
हमारी वाणी शिष्ट होनी चाहिए। कहा गया है ‘सत्यं ब्रूयात्’ यानी सत्य से युक्त वाणी बोलनी चाहिए। “प्रिय बूयात्’ प्रिय बोलना चाहिए। अहंकार रहित वाणी बोलनी चाहिए। जिसे सुनकर सुननेवाला भी सुखी हो जाए और अपने मन को भी शांति मिले। विवेक पूर्ण वाणी बोलनी चाहिए अर्थात कहाँ, किससे और कैसी वाणी बोलनी चाहिए उसका पूर्ण विचार करके बोलना चाहिए। बड़ों के लिए आदरार्थक शब्दों का प्रयोग करना चाहिए साथ ही सत्य यदि अप्रिय हो, तो नहीं बोलना ही हितकर होता है।

जरा सोचो…..

‘यदि तुम पशु-पक्षियों की बोलियाँ समझ पाते तो…’ विषय पर आधारित संवाद लिखिए। (संवाद लेखन)
Answer:
आशीष – आयुष, क्या तुमने प्रातः भ्रमण कर लिया?
आयुष – हाँ, भ्रमण तो कर लिया पर अभी और करना था। तब तक एक करुण स्वर ने…..
आशीष – करुण स्वर?
आयुष – हाँ, मित्र यह चिड़िया अचानक मेरे सामने आकर गिर पड़ी।
आशीष – क्या हुआ है इसे?
आयुष – पता नहीं यार! यह मेरे सामने गिरी और छटपटाते हुए ची… चौं… कर रही थी।
आशीष – शायद तुम ठीक कह रहे हो; पर कौए को इससे क्या दुश्मनी हो सकती है जो वह इसे मारेगा?
आयुष – वह तो यह चिड़िया ही बता सकती है। शायद यह कुछ कहना चाहती है। परंतु हम इसकी भाषा नहीं समझ पा रहे हैं।
आशीष – चलो इसे साथ ले चलते हैं।

विचार मंथन

‘कथनी मीठी खाँड़-सी’ इस विषय पर आधारित एक अनुच्छेद लिखिए। (अनुच्छेद-लेखन)
Answer:
‘कथनी’ का अर्थ है हमारा कथन अर्थात हमारी वाणी। हमारी वाणी मीठी होनी चाहिए। एकदम गुड़ के समान। कहने का आशय यह है कि हम जो भी बोले उसका प्रभाव सुनने वाले के ऊपर अच्छा व सकारात्मक हो। एक बार मुख से शब्द निकल जाए तो वह वापस नहीं आता है। वाणी के कारण दोस्त और दुश्मन बनते हैं।

मधुर वाणी को औषधि के समान माना गया है। जिसे सुनकर सुनने वाला शांत एवं आनंदित हो जाता है तथा अपने मन को भी परम सुख की अनुभूति होती है। तभी तो कहा गया है। “ऐसी वाणी बोलिए, मन का आपा खोय। औरन को शीतल करे, आपहू शीतल होय।।”

सुनो तो जरा:

भारत के संविधान की उद्देशिका सुनो और दोहराओ।

‘बातै हाथी पाइए, बातै हाथी पाँव’ विषय पर अनुच्छेद लिखिए। (अनुच्छद-लखन)
Answer:
बात से हम सब कुछ हासिल कर सकते हैं। ‘बातै हाथी पाइए’ का अर्थ है – बात से हाथी प्राप्त करना। यदि आप को बोलने की कला आती है, तो आपकी हर बात पूरी हो सकती हैं। बड़ी-से-बड़ी इच्छाएँ आपकी पूरी हो सकती हैं। इसके विपरीत यदि बात करने नहीं आता है, तो कहीं भी आप समस्या उपस्थित कर सकते हैं। जो कार्य आसानी से संपन्न हो सकता है।

वह काम बिगड़ भी सकता है। यही नहीं यदि आपने किसी को कटु वाणी बोल दी, तो वह आग बबूला भी हो सकता है। संभवतः वह आपको मार-मार कर हाथी पाँव जैसा भी बना सकता है। अत: बात करते समय हमेशा सतर्क रहना चाहिए। सोच-समझकर बात करनी चाहिए। आपकी बात का सुनने वाले पर क्या प्रभाव पड़ेगा? यह विचार करके ही बोलना चाहिए।

खोजबीन

हजारी प्रसाद द्विवेदी की ‘कबीर ग्रंथावली’ से पाँच दोहे दंडकर सुंदर अक्षरों में लिखिए। (कविता लेखन)
Answer:
(१) दुख में सुमिरन सब करे, सुख में करे न कोय।
जो सुख में सुमिरन करे, दुख काहे को होय।।१।।

(२) तिनका कबहुँ ना निंदिये, जो पाँव तले होय।
कबहुँ उड़ आँखों पड़े, पौर घनेरी होय।।२।।

(३) गुरु गोविंद दोऊ खड़े, काके लागूं पाय।
बलिहारी गुरु आपनो, गोबिंद दियो बताय।।३।।

(४) जाति न पूछो साधुकी, पूछि लीजिए ज्ञान।
मोल करो तलवार का, पड़ी रहन दो म्यान ।।४।।

(५) माया मरी न मन मरा, मर-मर गया शरीर।
आशा तृष्णा ना मरी, कह गए दास कबीर।।५।।

अध्ययन कौशल:

जानकारी प्राप्त करने के विविध संदर्भ स्रोतों के बारे में पढ़ो और उनका संकलन करो।

सदैव ध्यान में रखो

शब्दों का प्रयोग सावधानी से करना चाहिए।

भाषा की ओर

नीचे दिए गए वाक्य पढ़ो और उपयुक्त शब्द उचित जगह पर लिखो:

(१) लक्ष्मी ……. यहाँ से दस ……. दूरी पर है। (मील, मिल)
(२) …….. छोड़ दूंगा पर ……. नहीं छोडूंगा। (प्रण, प्राण)
(३) ………. को देखकर रुचिका …….. पड़ी। (हँस, हंस)
(४) शब्द ……. में ……शब्द मिलता है। (कोष, कोश)
(५) …….. रात ……. दुखियों की सेवा करना सभी का कर्तव्य है। (दीन, दिन)
(६) नदी के ………. का ……… जल समेटा नहीं जा सकता। (कुल, कूल)
(७) ………. दिवाली में जलाकर देहरी पर रख …….। (दिया, दीया)
(८) बालंक ………. से पानी ……. है। (पीता, पिता)
Answer:
(१) मिल, मील
(२) प्राण, प्रण
(३) हंस, हँस
(४) कोश, कोष
(५) दिन, दीन
(६) कूल, कुल
(७) दीया, दिया
(८) पिता, पीता

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 4 शब्द संपदा Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित शब्दों में से सही शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

(मिलनसार, विचित्र, ज्ञान, मालिका, हानिकारक, शब्द, स्वयं)

Question 1.
शब्दों का यह संसार बड़ा ……….है।
Answer:
विचित्र

Question 2.
शब्द ही मनुष्य को ………… से जोड़ते हैं।
Answer:
ज्ञान

Question 3.
हिंदी के शब्द …………… है।
Answer:
मिलनसार

Question 4.
………… के उच्चारण के पूर्व हमें सोचना चाहिए।
Answer:
शब्द

Question 5.
अनाप-शनाप शब्दों का प्रयोग हमेशा ……….. होता है।
Answer:
हानिकारक

Question 6.
प्रत्येक व्यक्ति के पास …… की शब्द संपदा होती है।
Answer:
स्वयं

Question 7.
तुम भी शब्द संपदा के ………………” हो जाओगे।
Answer:
मालिक

निम्नलिखित वाक्य सही है या गलत लिखिए।

Question 1.
ज्ञान शाखाओं का नाश भाषा के कारण हुआ।
Answer:
गलत

Question 2.
शब्द ही मनुष्य को मनुष्य से जोड़ते हैं।
Answer:
सही

Question 3.
विज्ञान की दृष्टि से अक्षर ध्वनि के चिह्न हैं।
Answer:
सही

Question 4.
तमिल भाषा के शब्द मिलनसार होते हैं।
Answer:
गलत

Question 5.
शब्द संपदा को बढ़ाने के लिए साहित्य के वाचन की जरूरत होती है।
Answer:
सही

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए।

Question 1.
सार्थक शब्दों का व्यवस्थित क्रमबद्ध संयोजन क्या कहलाता है?
Answer:
भाषा

Question 2.
शब्दों को अर्थ कौन देता है?
Answer:
मनुष्य

Question 3.
न्यूटन के अनुसार सफलता के लिए कितने प्रतिशत परिश्रम की जरूरत होती है?
Answer:
९०(नब्बे)

Question 4.
शब्दों के विभिन्न अर्थों को जानने के लिए किसकी जरूरत होती है?
Answer:
शब्दकोश

Question 5.
शब्द संपदा को बढ़ाने के लिए क्या पढ़ना चाहिए?
Answer:
साहित्य

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

Question 1.
दुनिया के सभी ज्ञान शाखाओं का विकास किसके कारण हुआ?
Answer:
दुनिया के सभी ज्ञान शाखाओं का विकास भाषा के कारण हुआ।

Question 2.
किसकी ताकत की ओर हमारा ध्यान कभी नहीं जाता?
Answer:
शब्दों की ताकत की ओर हमारा ध्यान कभी नहीं जाता।

Question 3.
किन शब्दों को हमें अपने जीवन व्यवहार से निकालकर बाहर करना चाहिए?
Answer:
जो शब्द हमें निष्क्रिय करते रहते हैं। उन्हें अपने जीवन व्यवहार से निकालकर बाहर करना चाहिए।

Question 4.
शब्दों के उच्चारण के पूर्व हमें क्यों सोचना चाहिए?
Answer:
शब्दों के उच्चारण के पूर्व हमें सोचना चाहिए क्योंकि हमारे मुख से उच्चरित शब्द हमारे चरित्र बुद्धिमत्ता, समझ और संस्कारों को दर्शाते हैं।

Question 5.
परीक्षा में अच्छी श्रेणी कैसे प्राप्त होती है?
Answer:
परीक्षा में सुंदर, उपयुक्त और अर्थमय शब्दों से जो वाक्य लिखे जाते हैं; उस कारण ही अच्छी श्रेणी प्राप्त होती है।

निम्नलिखित शब्दों के विलोम शब्द लिखिए।

1. आधुनिक
2. उन्नति
3. सार्थक
4. व्यवस्थित
5. निर्जीव
6. निष्क्रिय
7. सज्जन
8. गुण

Answer:

1. प्राचीन
2. अवनति
3. निरर्थक
4. अव्यवस्थित
5. सजीव
6. सक्रिय
7. दुर्जन
8. अवगुण

निम्नलिखित शब्दों के तीन पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. मनुष्य
2. मित्र
3. माँ
4. पिता

Answer:

1. नर, मानव, मनुज
2. सखा, दोस्त, साथी
3. जननी, अंबा, माता
4. जनक, बापू, पितृ

पाठ में से हिंदीतर भाषा के शब्दों को चुनकर लिखिए एवं उनका वर्गीकरण कीजिए।
Answer:

निम्नलिखित शब्दों में से अंग्रेजी और हिंदी के शब्दों को अलग कीजिए।

माई, अम्मा, बाबा, ब्रश, रेल, पेंसिल, रेडियो, अक्का, कार, अण्णा, स्कूटर, परीक्षा, दादा, बापू, स्टेशन, माँ, मम्मी, डॅडी
Answer:

‘दार’ प्रत्यय लगाकर पाँच शब्द बनाइए।

जैसे – थाने + दार = थानेदार
Answer:

1. ईमान + दार – इमानदार
2. जमीन + दार – जमींदार
3. दुकान + दार = दुकानदार
4. समझ + दार = समझदार
5. शान + दार = शानदार

दैनिक बोल चाल में प्रयुक्त शब्दों के हिंदी समानार्थी शब्द लिखिए।
Answer:

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 10 पंडिता रमाबाई Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 10 पंडिता रमाबाई

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 10 पंडिता रमाबाई Textbook Questions and Answers

1. खालील प्रश्वनांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
पंडिता रमाबाईंनी हंटर कमिशनकडे कोणती शिफारस केली?
उत्तर:
स्त्रियांनी शिकले व शिकवले पाहिजे, त्यासाठी आपल्या मातृभाषेचे अचूक ज्ञान प्राप्त केले पाहिजे. शिक्षिका म्हणून उभ्या राहण्यासाठी स्त्रियांना प्रोत्साहन म्हणून शिष्यवृत्त्या दिल्या पाहिजेत,अशी शिफारस त्यांनी हंटर कमिशनकडे केली.

प्रश्न 2.
पंडिता रमाबाईंनी स्त्री-जातीविषयी अपार प्रेम होते, हे त्यांच्या कोणत्या उद्गारांवरून समजते?
उत्तर:
मला भारतातील सर्व स्त्रिया सारख्याच आहेत. जेथपर्यंत माझ्या शरीरात रक्ताचा एक बिंदुमात्र आहे, तेथपर्यंत आपल्या स्त्री-जातीचे कल्याण व सुधारणा करण्याच्या कामापासून मी पराङ्मुख होणार नाही. स्त्री-जातीची सुधारणा करण्याचे व्रत मी धारण केले आहे. रमाबाईंच्या या उद्गारावरून त्यांना स्त्री-जाती विषयी अपार प्रेम होते हे समजते.

प्रश्न 3.
पंडिता रमाबाईंनी कष्टाळू व काटकसरी होत्या हे कोणत्या प्रसंगातून जाणवते?
उत्तर:
अडीच हजार लोक बसू शकतील असे प्रार्थना मंदिर (चर्च) बांधताना काटकसर म्हणून रमाबाईंनी त्याचा आराखडा स्वत:च तयार केला आणि डोक्यावर विटांचे घमेले वाहून बांधकामाला हातभारही लावला. कुठलेही काम करण्यात त्यांनी कधीही कमीपणा मानला नाही. पंडिता रमाबाई कष्टाळू व काटकसरी होत्या हे वरील प्रसंगातून जाणवणते.

2. खालील चौकटी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.

1. पंडिता रमाबाईंचा विवाह यांच्याबरोबर झाला. [ ]
2. यांच्या मुलीचे नाव [ ]
3. अंध व्यक्तींसाठी उपयुक्त लिपी [ ]
4. सहस्त्रकातील कर्मयोगिनी [ ]

उत्तर:

1. बिपिनबिहारी मेधावी
2. मनोरमा
3. ब्रेल लिपी
4. पंडिता रमाबाई

3. पंडिता रमाबाईंनी मुक्तिमिशनमध्ये स्त्रियांसाठी सुरू केलेल्या लहान उदयोगांची नावे लिहा.

प्रश्न 1.
पंडिता रमाबाईंनी मुक्तिमिशनमध्ये स्त्रियांसाठी सुरू केलेल्या लहान उदयोगांची नावे लिहा.
उत्तर:
स्त्रियांना स्वावलंबी जीवन जगता यावे यासाठी पंडिता रमाबाईंनी मुक्तिमिशनची स्थापना केली. मुक्तिमिशनमध्ये रमाबाईंनी एक-एक लहान उदयोग-व्यवसाय सुरू केले. केळीच्या सोपट्यापासून टोपल्या बनवणे, वाखाच्या दोऱ्या वळणे, वेताच्या खुर्ध्या विणणे, लेस, स्वेटर, मोजे विणणे, गाई-बैलांचे खिल्लार, शेळ्या-मेंढ्यांची चरणी, म्हशींचा गोठा, दुधदुभते, कुक्कुटपालन, सांडपाणी-मैल्यापासून खत, भांड्यांवर नावे घालणे, भांड्यांना कल्हई करणे, हातमागावर कापड-सतरंज्या विणणे, घाण्यावर तेले काढणे, छापखान्यातील टाइप जुळवणे – सोडणे, चित्रे छापणे, कागद मोडणे-पुस्तक बांधणे, दवाखाना चालवणे, धोबीकाम असे अनेक प्रकारचे उदयोग पंडिता रमाबाईंनी स्त्रियांसाठी सुरू केले.

4. पंडिता रमाबाईंसाठी पाठात आलेली विशेषणे शोधा व लिहा.

प्रश्न 1.
पंडिता रमाबाईंसाठी पाठात आलेली विशेषणे शोधा व लिहा.
उत्तर:

1. पंडिता
2. कर्मयोगिनी
3. सत्शील साध्वी
4. सूर्यकन्या

खेळूया शब्दांशी

प्रश्न अ.
खालील शब्दांत लपलेले शब्द शोधा.
उदा. मारवा – गार, रवा, वार, वागा

1. आराखडा
2. सुधारक

उत्तर:

1. राख, आख, खडा, खरा, राडा, डाख
2. सुधा, सुर, धार, धाक, कर, कसुर, धारक, सुधार

प्रश्न आ.
असे तीन अक्षरी शब्द शोधा, ज्यांच्या मधले अक्षर ‘रं’ आहे त्याची यादी करा.
उदा. करंजी, चौरंग, कारंजे
उत्तर:

1. बेरंग
2. सारंगी
3. सुरंगी
4. मोरंबा
5. सारंग

प्रश्न इ.
खाली दिलेल्या शब्दांचे पहिले अक्षर बदलून कंसात दिलेल्या अर्थाचा शब्द बनवा.
उदा. खजूर (कामकार) – मजूर

1. पुस्तक (डोके)-
2. समता (माया)
3. घागर (समुद्र)-
4. कडक (रस्ता)
5. गाजर (पाळीव प्राणी) –
6. प्रवास (घर) –

उत्तर:

1. मस्तक
2. ममता
3. सागर
4. सडक
5. मांजर
6. निवास

ई. हे शब्द असेच लिहा.

स्त्रिया, संस्कृत, वक्ता, संदर्भ, विद्वान, ख्याती, पराङ्मुख, दुःख, श्रमप्रतिष्ठा, संघर्ष, दीर्घ, सहस्रक, आयुष्य.

खेळ खेळूया.

प्रश्न 1.
खाली दिलेल्या चौकटीत म्हणी लपलेल्या आहेत, त्या ओळखा व लिहा.

उत्तरः

1. अतिशाणा त्याचा बैल रिकामा
2. एक ना धड भाराभार चिंध्या
3. ऐकावे जनाचे करावे मनाचे
4. चोर सोडून संन्याशाला फाशी
5. घरोघरी मातीच्या चुली

शोध घेऊया.

प्रश्न 1.
महाराष्ट्रामधील प्रेरणादायी कार्य करणाऱ्या महिलांविषयीची माहिती आंतरजालावरून मिळवून.
उत्तर:

कर्तृत्ववान महिला	प्रेरणादायी कार्य
1. लता मंगेशकर	संगीतक्षेत्र
2. राणी लक्ष्मीबाई	स्वातंत्र्यसेनानी
3. सावित्रीबाई फुले	स्त्री-शिक्षण
4. मेधा पाटकर	सामाजिक चळवळ
5. सिंधुताई सपकाळ	अनाथ मुलांसाठी कार्य
6. बहिणाबाई	संतसाहित्य
7. शांता शेळके	कविता
8. आनंदी जोशी	पहिल्या स्त्री डॉक्टर
9. इंदिरा गांधी	राजकारण

प्रश्न 2.
खालील मुद्द्यांच्या आधारे अर्थपूर्ण परिच्छेद तयार करा व त्याला योग्य शीर्षक द्या.

सकाळची वेळ …………… बाबांबरोबर फिरायला …………….. झाडांवर बसलेले पाखरांचे थवे ……………… किलबिल शुद्ध हवा …………….. आल्हाददायक वातावरण बाबांशी गप्पा मारत घराकडे परतणे ……………….. दिवसभर ताजेतवाने वाटणे.
उत्तर:
‘आल्हाददायक सकाळ’: सुट्टी सुरू झाली होती. पण नेहमीच्या सवयीने सकाळी सकाळीच जाग आली. बाबा सकाळचा फेरफटका मारण्यासाठी निघत होते. मग मी देखील बाबांबरोबर फिरायला बाहेर पडले. प्रथमच अशी शांत सकाळ अनुभवत होते. दुतर्फा असणाऱ्या झाडांवर बसलेले पाखरांचे थवे नयनरम्य वाटत होते. त्यांची किलबिल कानांना सुखद अनुभव देत होती. शुद्ध हवा शरीरात भरून घ्यावीशी वाटत होती. हे आल्हाददायक वातावरण मनाला प्रसन्नता देत होते. या अशा वातावरणाचा आस्वाद घेत, बाबांशी गप्पा मारत घराकडे निघाले. एकंदरीतच सकाळच्या या अनुभवाने दिवसभर ताजेतवाने वाटत राहिले.

प्रश्न 3.
चौकटीत दिलेल्या उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करून रिकाम्या जागा पूर्ण करा. (परंतु, म्हणून, वा, तरी, आणि, किंवा, अन्, कारण, शिवाय)

1. मंगल खंजिरी ……………….. टाळ छान वाजवते.
2. काका आला ……………… काकी आली नाही.
3. कुंदाचा पाय मुरगळला ………………… ती शाळेत येऊ शकली नाही.
4. मला बूट …………….. चप्पल खरेदी करायची आहे.
5. धोधो पाऊस पडत होता ……………… मुले पटांगणावर खेळत होती.
6. तुझी तयारी असो ……………….. नसो, तुला गावी जावेच लागेल.

उत्तर:

1. आणि
2. परंतु
3. म्हणून
4. किंवा
5. तरी
6. वा

आपण समजून घेऊया.

प्रश्न 1.
खालील वाक्ये वाचा.

आपल्या मनात दाटून आलेल्या भावना आपण एखादया उद्गारावाटे व्यक्त करतो. वरील वाक्यांतील शाब्बास, अरेरे, बापरे, अहाहा ही केवलप्रयोगी अव्यये आहेत. या शब्दांमुळे आपल्या मनातील भावना प्रभावीपणे व्यक्त होतात. या शब्दांना उदगारवाचक शब्द असेही म्हणतात..

प्रश्न 2.
खालील वाक्यात कंसातील योग्य केवलप्रयोगी अव्यये घाला.

1. ………………. ! काय दशा झाली त्याची!
2. ………………. ! एक अक्षरह बोलू नकोस!
3. ………………. ! मला गबाळेपणा अजिबात आवडत नाही.
4. ………………. ! केवढा मोठा अजगर!

उत्तर:

1. चूप!
2. अरेरे!
3. शी!
4. अबब!

शिक्षकांसाठी:

विदयार्थ्यांना केवलप्रयोगी अव्ययांची विविध उदाहरणे देऊन अधिक सराव करून घ्यावा. विदयार्थ्यांना शब्द, चित्र, चित्र व शब्द या वेगवेगळ्या स्वरूपांत अपूर्ण गोष्ट दयावी व ती पूर्ण करून घ्यावी.

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 10 पंडिता रमाबाई Textbook Questions and Answers

रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरून वाक्य पूर्ण करा.

1. पंडिता रमाबाईंना त्यावेळी …………….. भाषा येत नव्हती, म्हणून त्यांनी मायबोलीसारखा सराव असलेल्या ……………… भाषेतून भाषण केले.
2. त्यांचे पहिले व्याख्यान ………………. यांच्या घरी झाले.
3. ………….. सुधारणा करण्याचे व्रत मी धारण केले आहे.
4. पंडिता रमाबाईंनी ……………… ची स्थापना केली.
5. रमाबाईंचे आयुष्य म्हणजे …………. आणि ………………. एक दीर्घ साखळी होती.

उत्तर:

1. बंगाली, संस्कृत
2. न्यायमूर्ती रानडे
3. स्त्री जातीची
4. मुक्ति-मिशन
5. संघर्षाची, संकटांची

खालील चौकटी पूर्ण करा.

1. यांच्या विनंतीवरून रमाबाई आपल्या तान्ह्या मुलीला घेऊन पुण्यात आल्या. [ ]
2. पंडिता बाईच्या अटीची आठवण यांनी लिहून ठेवली आहे. [ ]
3. लग्नाच्यावेळी रमाबाईंचे वय [ ]

उत्तरः

1. महाराष्ट्रातील सुधारकांच्या
2. काशीबाई कानिटकर
3. 11 वर्ष

खालील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
भारतातील स्त्रियांची पहिली सभा कोणी व कोठे बोलावली?
उत्तर:
भारतातील स्त्रियांची पहिली सभा देशभक्त आनंद मोहन यांनी कोलकाता शहरात बोलावली.

प्रश्न 2.
स्त्रियांच्या पहिल्या सभेची वैशिष्ट्ये कोणती होती?
उत्तरः
स्त्रियांची पहिली सभा, पहिली स्त्री वक्ता व सादर करण्यात आलेला पहिलाच मौखिक अनुवाद ही स्त्रियांच्या पहिल्या सभेची वैशिष्ट्ये होती.

प्रश्न 3.
रमाबाईंनी विवाह करण्याचे का ठरविले?
उत्तरः
आई, वडील व बंधू यांच्या निधनानंतर एकटे जगणे किती कठीण आहे याचा अनुभव घेतल्यानंतर रमाबाईंनी विवाह करण्याचे ठरविले.

प्रश्न 4.
एका उदार गृहस्थाने रमाबाईंना आर्थिक मदत करताना कोणती अट घातली?
उत्तर:
एका उदार गृहस्थाने दहा हजार रुपये देऊन त्या रकमेत रमाबाईंनी त्यांचे चाळीस हजार रुपयांत होणारे काम करून दाखवावे अशी अट घातली.

खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
कोलकाता शहरात झालेली स्त्रियांची पहिली सभा आगळीवेगळी का होती?
उत्तर:
कोलकाता शहरात झालेल्या स्त्रियांच्या पहिल्या सभेत पंडिता रमाबाईंनी संस्कृत भाषेतून भाषण केले. बंगालीतून त्याचा अनुवादही करण्यात आला. स्त्रियांची पहिली सभा, पहिली स्त्री वक्ता व सादर करण्यात आलेला पहिलाच मौखिक अनुवाद ही त्या सभेची वैशिष्ट्ये ठरली. स्त्रीला शिक्षणापासून वंचित ठेवले जात असताना, एक परप्रांतातील परभाषक स्त्री महाभारतकालीन संदर्भ देऊन स्त्रियांच्या सभेत प्रबोधन करते हा ही एक विशेष होता. म्हणूनच स्त्रियांची ही पहिली सभा आगळीवेगळी होती.

प्रश्न 2.
पुण्यात होणाऱ्या पंडिता रमाबाईंच्या व्याख्यानाचे वैशिष्ट्य काय होते?
उत्तरः
पुण्यात आल्यावर पंडिता रमाबाईंचे पहिले व्याख्यान न्यायमूर्ती रानडे यांच्याकडे झाले. तिथेच प्रत्येक आठवड्यात एकेका घरी त्यांचे व्याख्यान व्हावे असे ठरले. व्याख्यानाला येणाऱ्याने आपल्यासोबत घरातल्या एका स्त्रीला आणल्याशिवाय प्रवेश मिळणार नाही अशी पंडिता बाईंच्या व्याख्यानांच्या निमंत्रण पत्रिकेतील एक अट त्यांच्या व्याख्यानांचे वैशिष्ट्य होते.

पुढील उतारा वाचून सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 2.
जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. गाई-बैल	अ. चरणी
2. म्हशी	ब. खिल्लार
3. शेळ्या -मेंढ्या	क. गोठा

उत्तरः

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. गाई-बैल	ब. खिल्लार
2. म्हशी	क. गोठा
3. शेळ्या -मेंढ्या	अ. चरणी

उतारा – पाठ्यपुस्तक पृष्ठ क्रमांक 35

रमाबाईंची कन्या मनोरमा ………………..
…………………….. मुलींना नेहमीच दिला.

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
चौकट पूर्ण करा.
1. पंडिता रमाबाईंनी स्थापन केलेली संस्था [ ]
2. पंडिता रमाबाईंनी स्वत: तयार केलेली वास्तू [ ]
उत्तर:
1. मुक्तिमिशन
2. प्रार्थनामंदिर (चर्च)

खालील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
अंध स्त्रियांच्या शिक्षणाची सोय कशी झाली?
उत्तर:
पंडिता रमाबाईंची कन्या मनोरमा परदेशातून ब्रेल लिपी शिकून आल्यामुळे अंध स्त्रियांच्या शिक्षणाची सोय झाली.

प्रश्न 2.
प्रार्थना मंदिराच्या बांधकामाला रमाबाईंनी कशा प्रकारे हातभार लावला?
उत्तर:
डोक्यावर विटांचे घमेले वाहून रमाबाईंनी प्रार्थनामंदिराच्या बांधकामाला हातभार लावला.

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील शब्दांचे वचन बदला,

1. शेळया
2. चर्च
3. सतरंजी
4. दोरी

उत्तर:

1. शेळी
2. चर्च
3. सतरंज्या
4. दोऱ्या

अधोरेखित शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द लिहून वाक्य पुहा लिहा.

प्रश्न 1.
कुठलेही काम करण्यात त्यांना कधीच कमीपणा मानला नाही.
उत्तरे:
कुठलेही काम करण्यात त्यांना कधीच मोठेपणा मानला नाही.

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
बेल लिपी बद्दल तुम्हांला असलेली माहिती सांगा.
उत्तर:
ब्रेल लिपी म्हणजे बोटांच्या साहाय्याने वाचनाची पद्धत जी खास अंध व्यक्तींसाठी विकसित केली गेली. लुई ब्रेल ह्या शास्त्रज्ञाने जानेवारी 2607 मध्ये ब्रेल लिपीची रचना केली, फ्रान्सच्या या शास्त्रज्ञाने स्वत: अंध असल्यामुळे इतर अंधांना शिक्षण घेणे सोपे जावे या उद्देशाने या लिपीचा शोध लावला.

व्याकरण व भाषाभ्यास

प्रश्न 1.
खालील शब्दांना समानार्थी शब्द लिहा

1. स्त्री
2. मायबोली
3. विवाह
4. उत्कंठा
5. प्रोत्साहन
6. अनुवाद
7. ख्याती
8. नंदनवन
9. बंधू

उत्तर:

1. महिला
2. मातृभाषा
3. लग्न
4. उत्सुकता
5. उत्तेजन
6. भाषांतर
7. प्रसिद्धी
8. स्वर्ग
9. भाऊ

प्रश्न 2.
खालील शब्दांचे विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. पहिली
2. ज्ञान
3. अनाथ
4. विधवा
5. स्वावलंबी
6. अंध

उत्तर:

1. शेवटची
2. अज्ञान
3. सनाथ
4. सधवा
5. परावलंबी
6. डोळस

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे लिंग बदला.

1. स्त्री
2. वडील
3. पाय
4. रेडा
5. कन्या

उत्तर:

1. पुरुष
2. आई
3. बैल
4. म्हैस
5. पुत्र

प्रश्न 4.
खालील शब्दांचे वचन बदला.

1. सभा
2. वक्ता
3. वकील
4. व्याख्याने
5. पुढारी
6. भांडी
7. कामद

उत्तर:

1. सभा
2. क्क्ते
3. वकील
4. व्याख्यान
5. पुढारी
6. भांडे
7. कामद

प्रश्न 5.
खालील शब्दांत लपलेले शब्द शोधा.
उदा. मारवा – गार, रवा, वार, वागा

1. हातमाग
2. परभाषक
3. महाभारत
4. अहमदाबाद

उत्तर:

1. ह्रत, माम, मात, मत, मायत, तमा, तम
2. पर, भाषक, कर, कप, भार, भाप, भाकर
3. महा, मर, मत, हत, हर, भार, भात, रत, रहा, भारत, तम, तर
4. अहम, अदा, हद, मद, दाद, दाम, दाह, बाद, बाम

प्रश्न 6.
खाली दिलेल्या शब्दांचे पहिले अक्षर बदलून कंसात दिलेल्या अर्थाचा शब्द बनवा.
उदा. खजूर (कामकार) – मजूर

1. आरोप (सांगावा) –
2. पावली (छाया) –
3. प्रकाश (गमन)-
4. मंगल (वन) –
5. साजण (मोठे माठ)-
6. पातक (शंभर)

उत्तर:

1. निरोप
2. सावली
3. आकाश
4. जंगल
5. रांजण
6. शतक

प्रश्न 7.
खाली दिलेल्या चौकटीत म्हणी लपलेल्या आहेत, त्या ओळखा व लिहा.

उत्तरः
नाचता येईना अंगण वाकडे
वासरात लंगडी गाय शहाणी

प्रश्न 8.
चौकटीत दिलेल्या उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करून रिकाम्या जागा पूर्ण करा. (परंतु, म्हणून, वा, तरी, आणि, किंवा, अन्, कारण, शिवाय)

1. अजय आणि विजय शाळेत पोहचले …………….. पावसाची टिपटिप सुरू झाली.
2. पावसाळा माझा आवडता ऋतु आहे, …………….. मला पावसात भिजायला आवडते
3. सोनालीने वाचनाच्या पुस्तकांचा संग्रह केला होता, ……………….. वाचनालयातही नाव नोंदवले होते.

उत्तर:

1. अन्
2. कारण
3. शिवाय

केवलप्रयोगी अव्यये

व्याख्या – आपल्या मनात दाटून आलेल्या भावना आपण ज्या उद्गारांवाटे वा शब्दांद्वारे व्यक्त करतो, त्या शब्दांना ‘केवलप्रयोगी अव्यये’ म्हणतात. मनातील भावना प्रभावीपणे मांडणारे शब्द उद्गारवाचक शब्द’ म्हणूनही ओळखले जातात.
उदा.
शाब्बास! चांगले काम केलेस बाळा!
अरेरे! फार वाईट झाले!
बापरे! केवढा मोठा साप!

प्रश्न 1.
खालील वाक्यात कंसातील योग्य केवलप्रयोगी अव्यये घाला.

1. ………………. ! किती सुरेख लाजता तुम्ही!
2. ………………. ! फार छान गुण मिळवलेस!
3. ………………. ! पिसारा फुलवलेला मोर!
4. ………………. ! केवढा तो अभ्यास!

उत्तर:

1. अय्या!
2. शाबास!
3. अहाहा!
4. बापरे!

पंडिता रमाबाई Summary in Marathi

पाठ परिचय:

स्वत:चे संघर्षमय आयुष्य जगत असताना इतर स्त्रियांच्या आयुष्यात नंदनवन फुलवणाऱ्या पंडिता रमाबाईंचे प्रेरणादायी वर्णन लेखिका डॉ. अनुपमा उजगरे यांनी ‘पंडिता रमाबाई’ या पाठातून केले आहे.

Pandita Ramabai had a life full of struggle and hardships and still she tried to improve the lifestyle of other women. She tried to create a heaven for all others. The life and works of Pandita Ramabai has been narrated in this write-up in very inspiring words by writer Dr. Anupama Ujgare.

शब्दार्थ:

1. अनुवाद – भाषांतर – translation
2. सभा – मेळा, जमाव – meeting
3. मौखिक – तोंडी – oral
4. विनंती – याचना – request
5. व्याख्यान – भाषण – a lecture
6. अट – नियम – rule
7. शिष्यवृत्ती – विद्यावेतन – scholarship
8. शिफारस – प्रशंसा – recommendation
9. अनाथ – पोरका – orphaned
10. अपंग – विकलांग – handicapped
11. जुजबी – क्षुल्लक, किरकोळ – negligible
12. खिल्लार – कळप – a flock
13. संघर्ष – कलह, झुंज – conflict
14. साखळी – शृंखला – chain
15. सहस्त्रक – एक हजार वर्ष – thousandofyears
16. सराव – अभ्यास, राबता (practice)
17. तान्हया – लहान (small)
18. शिष्यवृत्ती – विद्यावेतन (scholarship)

वाक्प्रचार:

1. ख्याती मिळविणे – प्रसिद्धी मिळविणे
2. हातभार लावणे – सहकार्य करणे
3. उत्कंठा असणे – उस्तुकता असणे
4. काटकसर करणे – बचत करणे
5. शिफारस करणे – दुसऱ्याजवळ तारीफ करणे, प्रशंसा करणे
6. प्रोत्साहन देणे – उत्तेजन देणे