Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 12th Digest Chapter 8 रेशीमबंध Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध

12th Marathi Guide Chapter 8 रेशीमबंध Textbook Questions and Answers

कृती

1. कृती करा.

प्रश्न अ.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 1
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 5

प्रश्न आ.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 2
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 6

प्रश्न इ.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 3
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 7

प्रश्न ई.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 4
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 8.1

2. कारणे शोधा व लिहा.

प्रश्न अ.
पाखरांचा चिवचिवाट सुरू झालेला नसतो, कारण…
उत्तर :
पाखरांचा चिवचिवाट सुरू झालेला नसतो; कारण नुकते कुठे तीन-साडेतीन वाजलेले असतात.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध

प्रश्न आ.
मानवाला निसर्गाची ओढ लागते, कारण…
उत्तर :
मानवाला निसर्गाची ओढ लागते; कारण माणसाच्या मनात आदिमत्वही भरून राहिलेले असते.

3. अ. पहाटेच्या वेळी बागेत प्रवेश केल्यानंतर लेखकाला खालील फुलांसंदर्भात आलेले अनुभव लिहा.

प्रश्न 1.
सायली –
उत्तर :
सायलीच्या इवल्या इवल्या पानांतून एक वेगळीच हिरवाई वाहू लागते.

प्रश्न 2.
गुलमोहोर –
उत्तर :
गुलमोहोराजवळ जावं तर त्यानं स्वागतासाठी, केशरी सडाच शिंपून ठेवलेला असतो

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध

प्रश्न 3.
जॅक्रांडा –
उत्तर :
जॅक्रांडाची निळीजांभळी फुलं रक्तचंदनी चाफ्याशी बिलगून गप्पागोष्टी करत असतात.

प्रश्न 4.
चाफा –
उत्तर :
चाफ्यांजवळ जावं तर त्यांच्या फुलांचा एक वेगळाच मंद मंद गंध येत असतो; पण तो निशिगंधासारखा मात्र नसतो.

आ. वर्णन करा.

प्रश्न 1.
उत्तररात्रीचे आगमन
उत्तर :
मध्यरात्र उलटली की उत्तररात्र हलकेच आकाशात पाऊल टाकते. उत्तररात्रीची पावले मुळातच मुलायम, त्यात ती रात्र आपली मुलायम पावले हळुवारपणे, अलगद ठेवीत येते. कुणालाही चाहूल लागणे कठीण. मात्र लेखकांचे उत्तररात्रीशी अत्यंत जवळिकेचे नाते आहे. त्यामुळे तिच्या पावलांची मंद मंद नाजूक स्पंदने लेखकांच्या मनात उमटत राहतात. लेखकांना झोप लागत नाही. आपली झोप जणू पूर्ण झाली आहे, असेच त्यांना वाटत राहते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध

प्रश्न 2.
पहाट व पाखरे यांच्यातील नात
उत्तर :
लेखकांना भोवतालचा निसर्ग माणसासारखाच भावभावनांनी भरलेला भासतो. पहाटेची घटना तशी साधीशीच. पहाट होत आहे. पाखरांचा बारीक बारीक आवाज सुरू झाला आहे. त्यांच्या हालचालींना सुरुवात होत आहे. पहाट हळूहळू पुढे सरकत आहे. या प्रसंगात लेखकांना मानवी भावभावनांचे दर्शन घडते. पाखरांचा बारीक बारीक आवाज म्हणजे त्यांची कुजबुज होय. ती जणू एकमेकांना विचारताहेत, ” पहाट आली का? ” पहाटेचे हळुवार येणे पाहून लेखकांना वाटते की, पाखरांना त्रास होऊ नये म्हणूनच जणू पहाट हळूच पाखरांना विचारते की, “मी येऊ का?” त्या दोघांमधले हळुवार कोमल नातेच लेखकांना या वाक्यातून व्यक्त करायचे आहे.

इ. खालील घटकांच्या संदर्भात पाठात आलेल्या मानवी क्रिया लिहा.

प्रश्न 1.

  1. वृक्ष – …………..
  2. वेली – …………
  3. फुले – ………..
  4. पाखरे – ………….

उत्तर :

  1. वृक्ष – डोळा लागलेला असतो.
  2. वेली – डोळा लागलेला असतो.
  3. फुले – विसावलेली, सुखावलेली असतात.
  4. पाखरे – गाढ झोपलेली असतात.

4. व्याकरण.

अ. खालील वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यात उपयोग करा.

प्रश्न 1.
मन समेवर येणे-
उत्तर :
अर्थ – मन शांत व एखाद्या गोष्टीशी एकरूप होणे.
वाक्य – राहुल रात्रभर भरकटणारे मन प्रभातफेरीसाठी बाहेर पडल्यावर एकदम समेवर आले.

प्रश्न 2.
साखरझोपेत असणे-
उत्तर :
अर्थ – पहाटेच्या गाढ स्वप्निल निद्रेत असणे.
वाक्य – पहाटे मोहन साखरझोपेत असताना बाहेर पाऊस पडत होता.

आ. खालील वाक्यांत योग्य विरामचिन्हांचा उपयोग करा.

प्रश्न 1.
खरं तर पहाटच त्यांना विचारत असते की मी येऊ का तुम्हांला भेटायला
उत्तर :
खरं तर पहाटच त्यांना विचारत असते, की ‘मी येऊ का तुम्हांला भेटायला?’

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध

प्रश्न 2.
निशिगंध म्हणजे निशिगंधच
उत्तर :
निशिगंध म्हणजे निशिगंधच!

इ. खालील वाक्यांचा प्रकार ओळखून सूचनेप्रमाणे तक्ता पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 9
उत्तर :
वाक्यप्रकार → उद्गारार्थी वाक्य
विधानार्थी → वृक्षवेली आपल्याला तजेला आणि विरंगुळा देतात.

वाक्यप्रकार → विधानार्थी वाक्य
उद्गारार्थी → किती अनावर भरती येते आल्हादाला आणि हर्षोल्हासाला!

वाक्यप्रकार → होकारार्थी वाक्य
नकारार्थी → वाफे तर ओले नाहीतच.

ई. खालील तक्ता पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 10
उत्तर :

सामासिक शब्द समासाचा विग्रह समासाचे नाव
पांढराशुभ्र शुभ्र असा पांढरा कर्मधारय
वृक्षवेली वृक्ष आणि वेली इतरेतर द्वंद्व
गप्पागोष्टी गप्पा, गोष्टी वगैरे समाहार द्वंद्व
सुखदुःख सुख किंवा दुःख वैकल्पिक द्वंद्व

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध

उ. खालील वाक्यांतील प्रयोग ओळखा व लिहा.

प्रश्न 1.

  1. खिडकी हलकेच उघडतो.
  2. मानवाला निसर्गाची ओढ लागून राहिली.
  3. तुम्हांलाही त्यातला आल्हाद जाणवेल.

उत्तर :

  1. कर्तरी प्रयोग
  2. कर्मणी प्रयोग
  3. भावे प्रयोग

5. स्वमत.

प्रश्न अ.
‘मानवाला निसर्गाची जी ओढ युगानुयुगांपासून लागून राहिली आहे, ती या आदिम, ॠजु, स्नेहबंधांमुळे तर नाही?…’ या विधानासंबंधी तुमचे मत लिहा.
उत्तर :
उत्तररात्रीचे दृश्य खरोखरच विलक्षण असते. सर्वत्र, सर्व काही शांतनिवांत असते. दिवसा इकडेतिकडे सतत धावणारी, कोणती ना कोणती कामे करीत राहणारी, एकमेकांशी बोलणारी, एकमेकांशी भांडणारी, एकमेकांवर प्रेम करणारी ही माणसे निवांत झोपलेली असतात. काहीजण दिवसा चिंतांनी ग्रासलेली असतात. काहीजण मिळालेल्या यशामुळे आनंदाच्या, सुखाच्या शिखरावर असतात. या सर्व भावभावना, सर्व सुखदु:खे उत्तररात्रीच्या क्षणांमध्ये विरून गेलेल्या असतात.

दुष्ट विचार, दुष्ट भावना आणि चांगल्या माणसांच्या मनातले चांगले विचार, चांगल्या भावना हे सर्व काही त्या क्षणी दूर निघून गेलेले असते. माणसे भांडतात तेव्हाचे त्यांचे भाव आठवून पाहा. सर्व त्वेष, द्वेष, राग, संताप उफाळून आलेला असतो. तीच माणसे उत्तररात्री या सर्व भावभावनांचे गाठोडे बाजूला ठेवून निवांत झालेली असतात. सज्जन व दुर्जन दोघेही शेजारी शेजारी झोपलेले असतील, तर त्यांच्यातला चांगला कोण व वाईट कोण हे नुसते पाहून ठरवताच येणार नाही. त्या क्षणी सर्वांचे मन निर्मळ, शुद्ध झालेले असते.

सर्व प्राणिमात्रांमध्ये, वनस्पतींमध्ये हाच शुद्ध भाव वसत असतो. आणि हा शुद्ध भाव अनादी काळापासून सर्वांच्या मनात वस्ती करून आहे. माणसाचे मन या मूळ भावनेकडेच धाव घेत असते. आदिम खूप खूप पूर्वीचे. ऋजू म्हणजे साधे, सरळ, निर्मळ, पारदर्शी. त्यात कोणतेही किल्मिष, वाईट भावनेचा लवलेशही नसतो. सगळ्यांच्याच ठायी हा भाव असल्याने सर्वजण एकमेकांशी हसतखेळत बोलू शकतात. एकमेकांच्या मदतीला धावतात. एकमेकांवर प्रेम करतात. त्या शुद्ध, निर्मळ भावनेने एकमेकांशी बांधले जातात. लेखकांना या वाक्यातून हेच सांगायचे आहे.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध

प्रश्न आ.
‘रेशीमबंध’ या शीर्षकाची समर्पकता तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर :
लेखकांचे निसर्गाशी अत्यंत कोमल, हळुवार, नाजूक नाते आहे. त्यांच्या मते, सर्व माणसांचेच तसे नाते असते. या हळुवार, कोमल नात्याचे दर्शन लेखक या पाठात घडवतात. हे नाते रेशमासारखे तलम, मुलायम आहे. म्हणून ते रेशीमबंध.

हे रेशीमबंध लेखकांनी अत्यंत मुलायमपणे, हळुवारपणे उलगडून दाखवले आहेत. नीरव शांततेत उत्तररात्र हळुवारपणे कोमल पावले टाकत येते. कोणाला चाहूलही लागत नाही. पण लेखकांच्या मनात त्या मुलायम पावलांची मंद मंद स्पंदने उमटतात. त्यांचे मन तितक्याच हळुवारपणे ती स्पंदने टिपते. त्यांच्या निसर्गाशी असलेल्या नात्याचा रेशमी मुलायम पण इथे जाणवतो.

साखरझोपेत जग विसावलेले असते. साऱ्या काळज्या-चिंता मिटून गेलेल्या असतात. मन सुखदुःखांच्या पलीकडे गेलेले असते. एक निर्मळ, शुद्ध असे स्वरूप मनाला प्राप्त होते. निसर्गाचा आत्माच त्यात असतो. लेखकांचे नाते या निर्मळपणाशी, त्या आत्म्याशी जडले आहे. त्यांना त्यांच्या नातीच्या शैशवातला नितळपणा जाणवतो.

या नितळपणाचा संबंध निसर्गाच्या आत्म्याशी, निर्मळपणाशी आहे. कोणालाही चाहूल लागू न देता पहाट अलगद अवतरते, पण लेखक अत्यंत संवेदनशील असल्याने त्यांना चाहूल लागते. त्या अनोख्या, नाजूक, तरल क्षणाचा लेखकांना अनुभव येतो. बागेतल्या वृक्षवेलींच्या रूपांनी, त्यांचे विविध रंग व सुगंध यांच्या रूपांनी लेखकांना स्वत:चे आदिमतेशी असलेले नाते जाणवते.

या पाठात लेखक निसर्गाशी असलेल्या स्वत:च्या नात्याचा शोध घेत आहेत. स्वतः प्रमाणे सगळीच माणसे निसर्गाशी कोमल, नाजूक, हळुवार भावनांनी बांधली गेली आहेत. ते बंध सहजासहजी दिसत नाहीत; दाखवून देता येत नाहीत. ते सूक्ष्म, तरल, कोमल भावनांचे बंध असतात. ते रेशमाप्रमाणे तलम, मुलायम असतात. म्हणून लेखक या बंधांना रेशीमबंध म्हणतात. संपूर्ण पाठाच्या केंद्रस्थानी हे रेशीमबंधच आहेत. म्हणून या पाठाला रेशीमबंध’ हे शीर्षक खूप साजते.

6. अभिव्यक्ती.

प्रश्न अ.
निसर्ग आणि मानव यांच्यातील परस्परसंबंध तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तर :
मला कळू लागले तेव्हापासूनचे सर्व आठवते. कधीही फिरायला जाण्याची कल्पना आली, सहलीला जाण्याची वेळ आली की, मला प्रचंड आनंद होतो. खरे सांगायचे तर मला एकट्यालाच असे वाटते, असे नाही. आमच्या वर्गातल्या सर्व मित्रमैत्रिणींना सहलीचा विषय आला की, अमाप आनंद होतो. सहलीला गेलो, निसर्गात गेलो की, खूप आनंद मिळतो. नदीत डुंबायला मिळाले तर कितीही वेळ डुंबत राहावेसे वाटते. तेच रानावनात भटकतानाही वाटत असते. झाडांच्या सोबत वावरताना कंटाळा येतच नाही. हिरव्यागार वृक्षवेलींनी सजलेला डोंगर पाहताना मन सुखावते. हे असे का होत असावे?

वनस्पती या सजीव आहेत; त्यांना माणसांसारख्याच भावभावना असतात. वनस्पतींनाही आनंद होतो, दुःख होते. त्यांच्यावर प्रेमाने हात फिरवला, तर त्याही सुखावतात, हे सर्व आता लहानथोरांपासून सर्वांनाच ठाऊक झाले आहे. प्रत्येक ऋतूशी माणसाचे भावनिक नाते निर्माण झाले आहे. म्हणूनच तर झाडे सुकून जाऊ लागली की माणसाचे मन कळवळते. वृक्ष नष्ट होऊ लागले की माणसाला दुःख होते. वृक्षतोड होताना दिसली की, माणसे खवळतात. शहरात माणसाला स्वत:चे वृक्षप्रेम जपता येत नाही, म्हणून माणसे कुंड्यांमध्ये रोपटी लावतात आणि त्यांचा आनंद घेतात. अमाप वृक्षतोड होऊ लागली, तेव्हा सुंदरलाल बहुगुणा या वृक्षप्रेमीने ‘चिपको आंदोलन’ उभारले. त्याला देशभर प्रचंड प्रतिसाद मिळाला.

लोकांच्या मनात हे एवढे वृक्षप्रेम दाटून आले, याचे कारणच हे की निसर्ग आणि आपण यांच्यात एक खोलवरचे नाते आहे. ज्या निसर्गाने माणसांना निर्माण केले, त्यानेच प्राण्यांना आणि वनस्पतींना निर्माण केले आहे. आपण सर्व निसर्गाची लेकरे आहोत. आपण, अन्य प्राणी आणि वनस्पती ही सर्व भावंडेच आहेत. आपणा सर्वांमध्ये हे असे रक्ताचेच नाते आहे. निसर्गच आपले पालनपोषण करतो. तोच अन्नपाणी देतो. तोच हवाही देतो. आपल्याला तोच जिवंत ठेवतो. आपल्या जगण्याचा आधारच निसर्ग हा आहे. हेच निसर्ग व मानव यांच्यातले नाते आहे.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध

प्रश्न आ.
डॉ. यू. म. पठाण यांच्या लेखनाची भाषिक वैशिष्ट्ये पाठाधारे स्पष्ट करा.
उत्तर :
डॉ. यू. म. पठाण यांच्या भाषेचे सर्वांत पहिले जाणवणारे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची साधी, सरळ, भाषा स्वतःचा अनुभव ते पारदर्शीपणे व्यक्त करतात. उत्तररात्रीचे आकाशात पडणारे पाऊल हळुवारपणे, अलगद, मुलायम, कुणालाही चाहूल लागू न देणारे’ असे असते. पावलाचा हळुवारपणा, नाजुकपणा, मुलायम पण त्या वाक्यातून सहज प्रत्ययाला येतो. उदा., उत्तररात्र प्रवेश करते, त्याचे वर्णन करणारे वाक्य पाहा – ‘उत्तररात्रीने हलकेच आकाशात पाऊल ठेवलेलं असतं येथे पाऊल ‘पडत’ नाही किंवा ‘टाकले जात नाही. उत्तररात्र ‘हलकेच पाऊल ठेवते’ अत्यंत योग्य अशा क्रियापद योजनेमुळे भाषेतून व्यक्त होणाऱ्या अनुभवाचा प्रत्यय येतो. वाचकाला ती भाषा भावते. हे एक उदाहरण झाले. पण संपूर्ण पाठभर अशी अनुभवाचा प्रत्यय देणारी भाषा आढळते.

लेखकांना सृष्टीतले मानवेतर घटक कोरडे, भावनाविरहित वाटतच नाहीत. ते त्यांना माणसांप्रमाणेच भावभावनांनी भिजलेले, सजीव, चैतन्यपर्ण वाटतात. ते घटक वर्णनामध्ये मानवी रूपच घेऊन येतात. म्हणून पाखरे ‘हळूहळू डोळे किलकिले’ करून पाहतात. पहाटेच्या प्रकाशकिरणांना ‘खुणावतात ‘. पाखरे ‘कुजबुजली’. बोगनवेल ‘सळसळू’ लागते. दोन्ही वाफे ‘एकमेकांशी हितगुज’ करतात. मोगरा ‘खुदखुद हसतो’. तो कधी रुसून बसतो’. झाडे-वेली ‘भावुक होतात’ अशा रितीने सर्व घटक मानवी रूप घेऊन येतात. लेखन हृद्य बनते. लेखनातला अनुभव भावभावनांशी रसरशीत बनतो.

उत्तररात्री आगमन, सुख दुःखाच्या पलीकडे गेलेले मन, त्यांच्या नातीच्या शैशवातला नितळपणा, पहाटेचे अलवार आगमन असे अत्यंत तरल, मुलायम, नाजूक अनुभव प्रत्ययदर्शी होतात. आणखी एक वैशिष्ट्य बघा. असं कोणतं बरं नातं’, ‘का बरं म्हटलं असावं’ ही शब्दरूपे पाहा. ही छापील वळणाची शब्दरूपे नाहीत. ही दैनंदिन जीवनातली बोलण्यातली शब्दरूपे आहेत. एखादा माणूस आपल्या जिवलग मित्राशी जिवाभावाच्या गप्पागोष्टी करीत बसला असावा, तसे हा लेख वाचताना वाटत राहते. म्हणूनच संपूर्ण लेखात भाषेला एक वेगळाच गोडवा प्राप्त झाल्याचे दिसून येते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध

प्रश्न इ.
संत तुकाराम महाराज यांनी वृक्षवल्लींना ‘सोयरी’ असे म्हटले आहे, यामागील तुम्हांला समजलेली कारणे लिहा.
उत्तर :
थोडा वेळ बागेत बसले, रानात फेरफटका मारला की, मनाला खूप आल्हाद मिळतो. शहरात आखीव रेखीव रस्ते आणि तशाच आखीव रेखीव इमारती. इमारतीतल्या प्रत्येक घराचा चेहरा सारखाच. याउलट, रानावनात सौंदर्याची मुक्त उधळण असते. तिथे एक झाड दुसऱ्या झाडासारखे नसते. एक पान दुसऱ्या पानासारखे नसते. एक हिरवा रंग पाहा.

त्या एका हिरव्या रंगांच्या शेकडो छटांचे दर्शन तिथे घडते. हजारो आकार, हजारो रंग, हजारो आवाज, हजारो गंध. तिथे पंचेद्रियांच्या सुखाची लयलूट असते. किती विविधता! पक्षी, प्राणी, किडेमुंग्या यांच्या हजारो जाती. त्यांच्यातही रंग, आकार, हालचाली यांचे हजारो प्रकार. निसर्गातली ही विविधता मनाला मोहवते. मन त्या सौंदर्यात बुडून जाते. कृत्रिमतेची चढलेली पुटे हळूहळू गळून पडतात. मन मोकळे होते. सौंदर्याचा, आनंदाचा अनुभव घेऊ लागते.

तुकाराम महाराजांनी विठ्ठलभक्तीसाठी वनाचाच आश्रय घेतला. माणसात असलेल्या सर्व कुभावनांपासून मुक्ती मिळावी; आपला आत्मा त्या कुभावनांपासून मुक्त व्हावा; ईश्वराचे निर्मळ, सोज्वळ रूप दिसावे; त्याच्याशी एकरूप होता यावे; म्हणून त्यांनी वन गाठले. वनात गेले की मन आपसूक मुक्त होते. मनाची ही अवस्था ईश्वराकडे जाण्यासाठी उत्तम अवस्था. वनाचे सौंदर्य म्हणजे ईश्वराचे एक रूपच, त्या रूपाच्या सान्निध्यात राहावे, षड्रिपू चा त्याग करावा म्हणजे आपण अलगद ईश्वराच्या जवळ जाऊन ठेपतो.

आपल्याला सर्व सुंदर, निर्मळ, चांगलेच दिसते. या चांगुलपणाचाच आस्वाद घेत राहावा, असे वाटू लागते. म्हणजे ईश्वराच्या दर्शनातच, त्याच्या स्मरणातच आकंठ बुडून जावे अशी अवस्था होऊन जाते. तुकाराम महाराजांना वृक्षवल्ली सोयरी वाटली ती या कारणाने. या वृक्षवल्लींच्या ठायी माणसाचे दुर्गुण नसतात. ती ईश्वराची रूपे होत. त्यांच्या सहवासातच ईश्वरभक्ती फुलते. वृक्षवल्ली, सर्व वनश्री आपल्याला ईश्वराच्या वाटेवर आणून सोडतात. तुकाराम महाराज म्हणूनच वृक्षवल्लींच्या सान्निध्यात गेले. वृक्षवल्लींना सोयरी’ मानले.

उपक्रम :

अ. तुमच्या परिसरातील देशी व विदेशी फुलांची माहिती इंटरनेटच्या माध्यमांतून मिळवून ती तुमच्या कनिष्ठ महाविदयालयातील काचफलकात प्रदर्शित करा.

आ. हिवाळ्यातील उत्तररात्री किंवा अगदी पहाटेच्या वेळी तुमच्या परिसराचे निरीक्षण करा. पाहिलेल्या निसर्गसौंदर्याचे वर्णन शब्दबद्ध करा. ते वर्गात वाचून दाखवा.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध

तोंडी परीक्षा.

शिक्षकांनी वाचून दाखवलेला उतारा ऐका. सारांश लिहा.

Marathi Yuvakbharati 12th Digest Chapter 8 रेशीमबंध Additional Important Questions and Answers

कृती करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 1
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 2
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 4

प्रश्न 2.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 11
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध 12

कारणे शोधा व लिहा.

प्रश्न 1.
उत्तररात्र हळुवारपणे अलगद पाऊल टाकते; कारण ………
उत्तर :
उत्तररात्र हळुवारपणे अलगद पाऊल टाकते; कारण तिच्या आगमनाची चाहूल कोणलाही लागू नये, अशी तिची इच्छा असते.

प्रश्न 2.
लेखक डायनिंग टेबलजवळची खिडकी हलकेच उघडतात कारण ……….
उत्तर :
लेखक डायनिंग टेबलजवळची खिडकी हलकेच उघडतात कारण रात्रीच्या नीरव शांततेचा भंग होऊ नये, असे लेखकांना वाटत असते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध

प्रश्न 3.
पाखरांनी पंख फडफडल्याशिवाय पहाटदेखील आकाशात येत नाही; कारण ……….
उत्तर :
पाखरांनी पंख फडफडवल्याशिवाय पहाटदेखील आकाशात येत नाही; कारण पाखरांची झोपमोड होऊ नये, असे पहाटेला मनोमन वाटत असते.

प्रश्न 4.
निसर्ग आणि मानव यांना एकमेकांची ओढ लागलेली असते; कारण …………..
उत्तर :
निसर्ग आणि मानव यांना एकमेकांची ओढ लागलेली असते; कारण त्या दोघांमध्ये युगानुयुगे आदिम, ऋजू स्नेहबंध निर्माण झाले आहेत.

वर्णन करा :

प्रश्न 1.
1. पहाटेचे आगमन.
2. मोगऱ्यात घडणारे मानवी भावभावनांचे दर्शन.
3. उजाडत जाणाऱ्या पहाटेसोबत आल्हादाला येणारी भरती.
4. पहाट व पाखरे यांच्यातील नाते.
उत्तर :
1. पहाटेचे आगमन : उत्तररात्रीचा काळोख हळूहळू विरत जातो. हळुवारपणे उजाडू लागते. गुलमोहोरावरील घरट्यांतून, जैक्रांडाच्या फांदयांवरून पाखरे डोळे किलकिले करून पाहू लागतात. त्यांचा आपापसातला आवाज कुजबुजीसारखा भासू लागतो. हळूहळू एखादया उत्सवासारखा हा चिवचिवाट वाढत जातो. सायली, बोगनवेल, क्रोटन्स, गुलमोहोर, जॅक्रांडा हे सर्वच सळसळू लागतात. हलू डोलू लागतात. अशा प्रकारे पहाटेचे आगमन होते.

2. मोगऱ्यात घडणारे मानवी भावभावनांचे दर्शन : लेखकांचे निसर्गाशी असलेले अत्यंत हृदय असे नाते या उताऱ्यातून व्यक्त झाले आहे. भोवतालच्या वृक्षवेली, पाखरे, पहाट, सकाळ हे सर्व मानवेतर घटक माणसासारख्याच भावभावनांनिशी वावरू लागतात. म्हणूनच पाणी न मिळाल्यामुळे कोमेजलेला मोगरा लेखकांना रुसल्यासारखा भासतो आणि पाणी मिळाल्यावर कळया आल्या की खुदखुद हसल्यासारखा भासतो. झाडेवेली भावुक होतात. कधीतरी थोडीफार रुसलीफुगली तरी त्यांच्यावरून प्रेमाने हात फिरवला, त्यांना पाणी दिले की गोंडस फुले देऊन आपल्याला केवडातरी विरंगुळा, तजेला देतात. अशी मानवी भावनांची देवाणघेवाण लेखकांना जाणवत राहते.

3. उजाडत जाणाऱ्या पहाटेसोबत आल्हादाला येणारी भरती : उत्तररात्रीचा काळोख विरत जातो आणि पहाटेचा उजेड सुरू होतो. हा काळोख नेमका कोणत्या क्षणी संपतो आणि उजेड कोणत्या क्षणी सुरू होतो हे सांगणे केवळ अशक्य असते. इतका तो क्षण तरल असतो. त्या क्षणी लेखकांना अनोख्या, लोभसवाण्या नाजूक अनुभवाचा प्रत्यय येतो. ही आल्हाददायकता निसर्गाच्या सर्व घटकांमध्ये लेखकांना दिसते. झाडांच्या, वेलींच्या सळसळण्यात, हलण्याडोलण्यात दिसते. सुरुवातीला मंद मंद असलेला चिवचिवाट हर्षोल्हासाचे रूप धारण करतो. जणू आनंदाला, आल्हादाला आलेली भरतीच वाटते.

4. पहाट व पाखरे यांच्यातील नाते : लेखकांना भोवतालचा निसर्ग माणसासारखाच भावभावनांनी भरलेला भासतो. पहाटेची घटना तशी साधीशीच. पहाट होत आहे. पाखरांचा बारीक बारीक आवाज सुरू झाला आहे. त्यांच्या हालचालींना सुरुवात होत आहे. पहाट हळूहळू पुढे सरकत आहे. या प्रसंगात लेखकांना मानवी भावभावनांचे दर्शन घडते. पाखरांचा बारीक बारीक आवाज म्हणजे त्यांची कुजबुज होय. ती जणू एकमेकांना विचारताहेत, ” पहाट आली का?” पहाटेचे हळुवार येणे पाहन लेखकांना वाटते की, पाखरांना त्रास होऊ नये म्हणूनच जणू पहाट हळूच पाखरांना विचारते की, “मी येऊ का?” त्या दोघांमधले हळुवार कोमल नातेच लेखकांना या वाक्यातून व्यक्त करायचे आहे.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 8 रेशीमबंध

केव्हा ते लिहा :

प्रश्न 1.
1. पहाट आकाशात हलकेच पाऊल टाकते, जेव्हा
2. पाखरांचा चिवचिवाट वाढत जातो, जेव्हा
उत्तर :
1. पहाट आकाशात हलकेच पाऊल टाकते, जेव्हा पाखरांच्या पंखांची फडफड त्याला ऐकू येते.
2. पाखरांचा चिवचिवाट वाढत जातो, जेव्हा पहाट हळूहळू उजाडत जाते.

म्हणजे काय ते लिहा :

प्रश्न 1.

  1. गुलमोहोरावरची पाखरे आपापसात कुजबुजू लागतात, म्हणजे जणू काही ………
  2. मोगऱ्याला चुकून एखादया दिवशी पाणी घालायचे राहून गेले, तर तो कोमेजू लागतो, म्हणजे जणू काही ……
  3. पाण्याचा शिडकाव झाला की दुसऱ्या दिवशी मोगऱ्याला कळ्या येतात, म्हणजे जणू काही …………

उत्तर :

  1. गुलमोहोरावरची पाखरे आपापसात कुजबुजू लागतात, म्हणजे जणू काही तो त्यांच्या आल्हादाचा उत्सव असतो.
  2. मोगऱ्याला चुकून एखादया दिवशी पाणी घालायचे राहून गेले, तर तो कोमेजू लागतो, म्हणजे जणू काही तो लेखकांवर रुसून बसतो.
  3. पाण्याचा शिडकाव झाला की दुसऱ्या दिवशी मोगऱ्याला कळ्या येतात, म्हणजे जणू काही तो कळ्यांच्या रूपाने लेखकांकडे पाहून खुदखुद हसू लागतो.

रेशीमबंध Summary in Marathi

शब्दार्थ :

  1. उत्तररात्र – मध्यरात्रीनंतरचा काळ.
  2. विरणे – विरविरीत होणे, विरळ होणे.
  3. असोशी – ओढ.
  4. आदिमत्व – आदिम म्हणजे पहिला, मूळचा, आदिमत्व म्हणजे मूळची अवस्था.
  5. ऋजू – सरळ, साधा, निर्मळ, पारदर्शी.
  6. आस – इच्छा.
  7. नितळ – गाळ, गढूळपणा नसलेले, स्वच्छ, शुद्ध.
  8. लोभस – उत्कटपणे आवडणारा.
  9. नजाकत – सुबकपणा.

 

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 10 Computer in Accounting

Balbharti Maharashtra State Board 12th Commerce Book Keeping & Accountancy Solutions Chapter 10 Computer in Accounting Textbook Exercise Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Book Keeping & Accountancy Solutions Chapter 10 Computer in Accounting

1. Objective questions:

A. Select the most appropriate alternatives from those given below and rewrite the statements.

Question 1.
The primary document for recording all financial transactions in Tally is the ______________
(a) Journal
(b) Trial sheet
(c) Voucher
(d) File
Answer:
(c) Voucher

Question 2.
______________ displays the balance day-wise for a selected voucher type.
(a) Record book
(b) Ledger book
(c) Journal book
(d) Daybook
Answer:
(d) Daybook

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 10 Computer in Accounting

Question 3.
Fixed Deposit A/c comes under ______________ group.
(a) Investments
(b) Current liability
(c) Bank A/c
(d) Current asset
Answer:
(a) Investments

B. Give the word term or phrase which can substitute each of the following statements:

Question 1.
The details of Bills receivable are maintained in this record.
Answer:
Sundry Debtors

Question 2.
Tally software is classified into this category.
Answer:
Mercantile

Question 3.
The short key is used to save or accept the information.
Answer:
Ctrl + A

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 10 Computer in Accounting

Question 4.
It is a damaged software, cracked, nearly fully functional.
Answer:
Pirated Software

Question 5.
The process by which all the calculations are automatically done by the accounting software.
Answer:
Automation

C. State whether the following statements are true or false with reason:

Question 1.
Alt + D is the short key for delete voucher entries.
Answer:
This statement is True.
To delete voucher entries, people use the Alt + D key.

Question 2.
In Tally, the F6 Function key is for the payment vouchers.
Answer:
This statement is False.
In Tally, the F6 Function key is useful for receipt vouchers.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 10 Computer in Accounting

Question 3.
Legal software is fully functional software without any restriction.
Answer:
This statement is True.
The base of the legal software is fully functional, safe, and legal, so one can use this kind of software without any hesitation and restriction.

Question 4.
Salary Account comes under Indirect expenses.
Answer:
This statement is True.
When the expenses are made for the purchase of goods, and for the manufacturing process, they are known as a direct expense. Salary does not fall in that category and so it comes under the indirect expense category.

Question 5.
Accounting software may not be customized to meet the special requirement of the user.
Answer:
This statement is False.
Customized Accounting software is prepared to meet the special requirement of the user which is not readily available in the market.

D. Answer in One Sentences:

Question 1.
What is CAS?
Answer:
CAS means Computerized Accounting System which helps business firms to implement accounting processes and makes it user friendly with automation.

Question 2.
Write the steps to create a ledger account in tally.
Answer:
Steps to create a ledger account in the tally are as follows:

  • From Gateway of Tally Screen, click on accounts info.
  • Path gateway to Tally – Accounts Info – Ledgers – Single ledger – Choses create.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 10 Computer in Accounting

Question 3.
How to view reports in Tally?
Answer:
For viewing accounting reports in accounting software to click on the report option and select the Display option.

Question 4.
State the various types of vouchers.
Answer:
Following are the various voucher types:

  1. F4 Contra voucher – For cash deposited in the bank and cash withdrawn from the bank, Transfer from one cash A/c to another Cash A/c and Bank to Bank transfer.
  2. F5 Payment voucher – For all types of payments are recorded through this voucher type (Cash and Bank) Cash or Bank.
  3. F6 Receipt voucher – For Cash and Bank receipts
  4. F7 Journal voucher – For non-cash transactions
  5. F8 Sales voucher – For cash as well as credit sales
  6. F9 Purchase voucher – For cash as well as a credit purchase

Question 5.
Write the steps to create a company.
Answer:
Following are the steps to create a company:

  1. After entering into Accounting software Tally, double click on the option, create a company, under company information. Then follow the navigation path.
    Gateway of Tally > Company Info > Create Company
  2. Fill in the detailed information in the company creation form, displayed on the screen – Company creation window.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Balbharti Maharashtra State Board 12th Commerce Book Keeping & Accountancy Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Textbook Exercise Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Book Keeping & Accountancy Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Objective Questions

A. Select the most appropriate alternative from those given below and rewrite the sentences:

Question 1.
Gross Profit Ratio indicates the relationship of gross profit to the ____________
(a) Net cash
(b) Net sales
(c) Net purchases
(d) Gross sales
Answer:
(b) Net sales

Question 2.
Current ratio = \(\frac{……………….}{Current liabilities}\)
(a) Quick assets
(b) Quick liabilities
(c) Current assets
(d) None of these
Answer:
(c) Current assets

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Question 3.
Liquid assets = ____________
(a) Current assets + Stock
(b) Current assets – Stock
(c) Current assets – Stock + Prepaid Expenses
(d) None of these
Answer:
(b) Current assets – Stock

Question 4.
Cost of goods sold = ____________
(a) Sales – Gross profit
(b) Sales – Net profit
(c) Sales proceeds
(d) None of these
Answer:
(a) Sales – Gross profit

Question 5.
Net profit ratio is equal to ____________
(a) Operating ratio
(b) Operating net profit ratio
(c) Gross profit ratio
(d) Current ratio
Answer:
(a) Operating ratio

Question 6.
The common size statement requires ____________
(a) common base
(b) journal entries
(c) cashflow
(d) current ratio
Answer:
(a) common base

Question 7.
Bill payable is ____________
(a) long-term loan
(b) current liabilities
(c) liquid assets
(d) net loss
Answer:
(b) current liabilities

Question 8.
Generally current ratio should be ____________
(a) 2 : 1
(b) 1 : 1
(c) 1 : 2
(d) 3 : 1
Answer:
(a) 2 : 1

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Question 9.
From financial statement analysis the creditors are specially interested to know ____________
(a) Liquidity
(b) Profits
(c) Sale
(d) Share capital
Answer:
(a) Liquidity

B. Give one word/term/phrase for each of the following statements.

Question 1.
The statement showing the profitability of two different periods.
Answer:
Comparative Income Statement

Question 2.
The ratio measures the relationship between gross profit and net sales.
Answer:
Gross Profit Ratio

Question 3.
Critical evaluation of financial statement to measure profitability.
Answer:
Analysis of Financial Statement

Question 4.
A particular mathematical number showing the relationship between two accounting figures.
Answer:
Ratio

Question 5.
An asset that can be converted into cash immediately.
Answer:
Liquid Asset

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Question 6.
The ratio measuring the relationship between net profit and ownership capital employed.
Answer:
ROCE

Question 7.
The statement showing financial position for different periods of the previous year and the current year.
Answer:
Comparative Balance Sheet

Question 8.
Statement showing changes in cash and cash equivalent during a particular period.
Answer:
Cash Flow Statement

Question 9.
Activity related to the acquisition of long-term assets and investment.
Answer:
Financing Activities

Question 10.
The ratio that establishes a relationship between Quick Assets and Current Liabilities.
Answer:
Liquid Ratio

C. State true or false with reasons.

Question 1.
Financial statements include only the Balance Sheet.
Answer:
This statement is False.
Financial statements include Balance Sheet and Profit and Loss A/c. This is because financial statements are prepared by business organisations to find out the efficiency, solvency, profitability, growth, strength, and status of the business. For this, they need information from the balance sheet as well as from Profit and Loss A/c.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Question 2.
Analysis of financial statements is a tool but not a remedy.
Answer:
This statement is True.
Based on analysis of the financial statement one can get an idea of the financial strength and weakness of the business. However, based on this one cannot take decisions about the business on various issues. Hence analysis of financial statements is a tool but not a remedy.

Question 3.
Purchase of fixed assets is operating cash flow.
Answer:
This statement is False.
Purchase of fixed assets is cash flow from investing activities. It is not a day-to-day operations activity like office/selling/distribution finance expenses/activities.

Question 4.
Dividend paid is not a source of funds.
Answer:
This statement is True.
The dividend is always paid on shares issued by a company as an expense. Shares itself is a source of funds. In payment of dividends, cash goes out from the company. It is an outflow of cash and not a source of funds.

Question 5.
Gross profit depends upon net sales.
Answer:
This statement is True.
The gross profit ratio discloses the relation between gross profit and total net sales. The gross profit ratio is an income-based ratio, where gross profit is an income. There is a direct relation between net sales and gross profit. Higher the net sales higher the gross profit.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Question 6.
Payment of cash against the purchase of stock is the use of funds.
Answer:
This statement is True.
Cash payment for the purchase of stock is made from cash balance or/and from bank balance which is a part of the business fund. When stock or materials we purchase we use cash for payment.

Question 7.
Ratio Analysis is useful for inter-firm comparison.
Answer:
This statement is True.
The comparison of the operating performance of a business entity with the other business entities is known as an inter-firm comparison. This ratio analysis assists to know-how and to what extent a business entity is strong or weak as compared to other business entities.

Question 8.
The short-term deposits are considered as cash equivalent.
Answer:
This statement is True.
The short-term deposits are liquid assets. It means deposits are kept for some period (usually less than one year) and they are kept with an intention to get money quickly as and when required.
They are as good as cash and considered as cash equivalent.

Question 9.
Activity ratios and Turnover ratios are the same.
Answer:
This statement is True.
Turnover ratio is an efficiency ratio to check how efficiently a company is using different assets to extract earnings from them.
Activity ratios are financial analysis tools used to measure a business’s ability to convert its assets into cash. From both these definitions, we can say that Activity ratios and Turnover ratios are the same.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Question 10.
The current ratio measures the liquidity of the business.
Answer:
This statement is True.
The current ratio shows the relationship between current assets and current liabilities. If the proportion of current assets is higher than current liabilities, the liquidity position of the business entity is considered good. More liquidity means more short-term solvency. From the above, it is proved that the current ratio measures the liquidity of the business.

Question 11.
Ratio analysis measures profitability efficiency and financial soundness of the business.
Answer:
This statement is True.
With the help of profitability ratios (Gross profit, Net profit, and Operating profit) one can get the idea of profitability efficiency of the firm, and with the help of liquidity ratios (Current ratio and liquid ratio) one can get the idea of solvency or financial soundness of the business.

Question 12.
Usually, the current ratio should be 3 : 1.
Answer:
This statement is False.
Usually, the current ratio should be 2 : 1. It means current assets are double of current liabilities. It shows the short-term solvency of business enterprises.

D. Answer in one sentence only.

Question 1.
Mention two objectives of the comparative statement.
Answer:
Objectives of comparative statements are:

  • Compare financial data at two points of time and
  • Helps in deriving the meaning and conclusions regarding the changes in financial positions and operating results.

Question 2.
State three examples of cash inflows.
Answer:
Examples of cash inflows are:

  • Interest received
  • Dividend received
  • Sale of asset/investment
  • Rent received.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Question 3.
State three examples of cash-out flows.
Answer:
Examples of cash outflows are:

  • Interest paid
  • Loss on sale of an asset
  • Dividend paid
  • Repayment of short-term borrowings.

Question 4.
Give the formula of Gross Profit Ratio.
Answer:
Gross profit ratio = \(\frac{\text { Gross profit }}{\text { Net sales }} \times 100\)
Where Gross profit = Net sales – Cost of goods sold.
Cost of goods sold = Opening stock + Purchase – Purchase return + Direct expense – Closing stock
Net sales = Sales – Sales return.

Question 5.
Give the formula of Gross profit.
Answer:
Gross profit = Net sales – Cost of goods sold.
Cost of goods sold = Opening stock + Purchase – Purchase return + Direct expense – Closing stock
Net sales = Sales – Sales return.

Question 6.
Give any three examples of current assets.
Answer:
Cash or cash equivalent short-term lending and advances, expenses paid in advance, taxes paid in advance, etc. are examples of current assets.

Question 7.
Give the formula of the current ratio.
Answer:
Current ratio = \(\frac{\text { Current assets }}{\text { Current liabilities }}\)

Question 8.
Give the formula of quick assets.
Answer:
Quick assets = Current assets – (Stock + Prepaid expense)

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Question 9.
State the formula of Cost of goods sold.
Answer:
Cost of goods sold = Opening stock + Purchase – Purchase return + Direct expense – Closing stock

Question 10.
State the formula of Average stock.
Answer:
Average stock = \(\frac{\text { Opentng stock of goods }+\text { Closing stock of goods }}{2}\)

Practical Problems

Question 1.
From the Balance Sheet of Amar Traders as of 31st March 2018 and 31st March 2019 prepare a Comparative Balance Sheet.
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q1
Solution:
Comparative Balance Sheet of Amar Traders as of 31st March 2018 and 31st March 2019
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q1.1
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q1.2
Percentage change = \(\frac{\text { Amount of absolute change }}{\text { Amount of previous year }} \times 100\)

Question 2.
From the Balance Sheet of Alpha Limited prepare a Comparative Balance Sheet as of 31st March 2018 and 31st March 2019:
Balance Sheet as of 31st March 2018 and 31st March 2019
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q2
Solution:
Comparative Balance Sheet of Alpha Limited as of 31st March 2018 and 31st March 2019
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q2.1
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q2.2

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Question 3.
Prepare Comparative Balance Sheet for the year ended 31-3-18 and 31-3-19. Assets & Liabilities as follows:
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q3
Solution:
Comparative Balance Sheet as of 31st March 2018 and 31st March 2019
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q3.1
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q3.2

Question 4.
Prepare Comparative Balance Sheet for the year ended 31-3-17 and 31-3-18.
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q4
Solution:
Comparative Balance Sheet as of 31st March 2017 and 31st March 2018
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q4.1

Question 5.
Prepare Comparative Income statement of Noha Limited for the year ended 31-3-17 and 31-3-18.
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q5
Solution:
Comparative Income Statement of Noha Limited
For the year ended 31st March 2017 and 31st March 2018
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q5.1

Question 6.
Prepare Comparative Income Statement of Sourabh Limited for years ended 31-3-17 and 31-3-18.
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q6
Solution:
Comparative Income Statement of Sourabh Limited
For the year ended on 31st March 2017 and 31st March 2018
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q6.1

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Question 7.
Following is the Balance Sheet of Sakshi Traders for the year ended 31-3-17 and 31-3-18
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q7
Prepare Common Size Balance Sheet for the years 31-03-17 and 31-03-18.
Solution:
Common Size Statement of Balance Sheet of Sakshi Traders as of 31st March 2017 and 31st March 2018
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q7.1
Note: Taking Total borrowed funds and Tota Funds applied as a base (100), Calculation is done.

Question 8.
Prepare Common Size Income Statement for the year ended 31-3-17 and 31-3-18.
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q8
Solution:
Common Size Statement for the year ended on 31st March 2017 and 31st March 2018
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q8.1
Note: Taking the amount of sales as base (100) other percentage figures are calculated.

Question 9.
Following is the Balance Sheet of Sakshi Limited. Prepare Cash Flow Statement:
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q9
Solution:
Cash Flow Statement
For the year ended 31st March 2017 and 31st March 2018
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q9.1

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Question 10.
From the following Balance Sheet of Konal Traders prepare a Cash Flow Statement.
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q10
Solution:
Cash Flow Statement
For the year ended on 31st March 2017 and 31st March 2018
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements Q10.1

Question 11.
A company had following Current Assets and Current Liabilities:
Debtors = ₹ 1,20,000
Creditors = ₹ 60,000
Bills Payable = ₹ 40,000
Stock = ₹ 60,000
Loose Tools = ₹ 20,000
Bank Overdraft = ₹ 20,000
Calculate Current ratio.
Solution:
1. Current Assets = Debtors + Stock + Loose Tools
= 1,20,000 + 60,000 + 20,000
= ₹ 2,00,000

2. Current liabilities = Creditors + Bills payable + Bank overdraft
= 60,000 + 40,000 + 20,000
= ₹ 1,20,000

3. Current ratio = \(\frac{\text { Current assets }}{\text { Current liabilities }}\)
= \(\frac{2,00,000}{1,20,000}\)
= \(\frac{5}{3}\)
= 5 : 3

Question 12.
Current assets of company ₹ 6,00,000 and its Current ratio is 2 : 1. Find Current liabilities.
Solution:
Current ratio = \(\frac{\text { Current assets }}{\text { Current liabilities }}\)
\(\frac{2}{1}=\frac{6,00,000}{\text { Current liabilities }}\)
2 × Current liabilities = 6,00,000 × 1
Current liabilities = \(\frac{6,00,000}{2}\) = ₹ 3,00,000

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Question 13.
Current liabilities = ₹ 3,00,000
Working capital = ₹ 8,00,000
Inventory = ₹ 2,00,000
Calculate Quick ratio.
Solution:
Current assets = Current liabilities + Working capital
= 3,00,000 + 8,00,000
= ₹ 11,00,000
Quick assets = Current assets – Inventory
= 11,00,000 – 2,00,000
= ₹ 9,00,000
Quick liability = Current liabilities – Bank O/D = ₹ 3,00,000
Quick ratio = \(\frac{\text { Quick assets }}{\text { Quick liabilities }}\)
= \(\frac{9,00,000}{3,00,000}\)
= \(\frac{3}{1}\)
= 3 : 1

Question 14.
Calculate Gross Profit ratio
Sales = ₹ 2,70,000
Net purchases = ₹ 1,50,000
Sales Ratio = ₹ 20,000
Closing Stock = ₹ 25,000
Operating Stock = ₹ 45,000
Solution:
Net sales = Sales – Sales return
= 2,70,000 – 20,000
= ₹ 2,50,000
Cost of goods sold = Opening stock + Net purchase – Closing stock
= 45,000 + 1,50,000 – 25,000
= ₹ 1,70,000
Gross profit = Net sales – Cost of goods sold
= 2,50,000 – 1,70,000
= ₹ 80,000
Gross Profit ratio = \(\frac{\text { Gross profit }}{\text { Net sales }} \times 100\)
= \(\frac{80,000}{2,50,000} \times 100\)
Gross profit ratio = 32%

Question 15.
Calculate Net Profit ratio from the following:
Sales = ₹ 3,80,000
Cost of goods sold = ₹ 2,60,000
Indirect expense = ₹ 60,000
Solution:
Sales = ₹ 3,80,000
Less: Cost of goods sold = ₹ 2,60,000
Gross profit = ₹ 1,20,000
Less: Indirect expense = ₹ 60,000
Net profit = ₹ 60,000
Net profit ratio = \(\frac{\text { Net profit }}{\text { Sales }} \times 100\)
= \(\frac{60,000}{3,80,000} \times 100\)
= 15.79%

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 9 Analysis of Financial Statements

Question 16.
Calculate Operating ratio:
Cost of goods sold = ₹ 3,50,000
Operating expense = ₹ 30,000
Sales = ₹ 5,00,000
Sales return = ₹ 30,000
Solution:
Net sales = Sales – Sales return
= 5,00,000 – 30,000
= ₹ 4,70,000
Operating ratio = \(\frac{\text { Cost of goods sold }+\text { Operating expense }}{\text { Net sales }} \times 100\)
= \(\frac{3,50,000+30,000}{4,70,000} \times 100\)
= \(\frac{3,80,000}{4,70,000} \times 100\)
= 80.85%

Question 17.
Calculate Current ratio.
1. Current assets = ₹ 3,00,000
2. Current liabilities = ₹ 1,00,000
Solution:
Current ratio = \(\frac{\text { Current assets }}{\text { Current liabilities }}\)
= \(\frac{3,00,000}{1,00,000}\)
= \(\frac{3}{1}\)
= 3 : 1

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Balbharti Maharashtra State Board 12th Commerce Book Keeping & Accountancy Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Textbook Exercise Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Book Keeping & Accountancy Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

1. Objective Questions:

A. Select the appropriate answer from the alternative given below and rewrite the sentence.

Question 1.
The balance of Share Forfeiture A/c is transferred to ______________ Account after re-issue of these share.
(a) Reserve Capital
(b) Capital Reserve
(c) Profit & Loss
(d) Share Capital
Answer:
(b) Capital Reserve

Question 2.
Premium received on issue of shares is shown to ______________
(a) Liability side of Balance Sheet
(b) Asset side of Balance Sheet
(c) Profit & Loss A/c debit side
(d) Profit & Loss A/c credit side
Answer:
(a) Liability side of Balance Sheet

Question 3.
Shareholders get ______________ on shares.
(a) interest
(b) commission
(c) rent
(d) dividends
Answer:
(d) dividends

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 4.
The document inviting to subscribe the shares of a company is ______________
(a) Prospectus
(b) Memorandum of Association
(c) Articles of Association
(d) Share certificate
Answer:
(a) Prospectus

Question 5.
As per SEBI guidelines, minimum amount payable on share application should be ______________ Nominal Value of shares.
(a) 10%
(b) 15%
(c) 2%
(d) 5%
Answer:
(d) 5%

Question 6.
When shares are forfeited the Share Capital Account is ______________
(a) credited
(b) debited
(c) neither debited nor credited
(d) None of the given
Answer:
(b) debited

Question 7.
The liability of shareholder in Joint Stock Company is ______________
(a) joint and several
(b) limited
(c) unlimited
(d) huge
Answer:
(b) limited

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 8.
The Share Capital which a company is authorized to issue by its Memorandum of Association is ______________
(a) Nominal Capital/Authorised Capital
(b) Issued Capital
(c) Paid-up Capital
(d) Reserve Capital
Answer:
(a) Nominal Capital/Authorised Capital

Question 9.
The unpaid amount on allotment and calls may be transferred to ______________ Account.
(a) Calls-in-Advance
(b) Calls
(c) Calls-in-Arrears
(d) Allotment
Answer:
(c) Calls-in-Arrears

Question 10.
There must be provision in ______________ for forfeiture of shares.
(a) Articles of Association
(b) Memorandum of Association
(c) Prospectus
(d) Balance Sheet
Answer:
(a) Articles of Association

B. Give one word/term/phrase for each of the following statements.

Question 1.
Amount called up on shares by the company but not received.
Answer:
Calls-in-Arrears

Question 2.
Issue of share at its face value.
Answer:
Issue at par

Question 3.
The person who purchases the shares of a company.
Answer:
Shareholder

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 4.
The form of business organisation where a huge amount of capital can be raised.
Answer:
Joint-stock company

Question 5.
The capital is subscribed by the public.
Answer:
Subscribed capital

Question 6.
The shares having preferential rights at the time of winding up of the company.
Answer:
Preference shares

Question 7.
The shares on which dividend is not fixed.
Answer:
Equity shares

Question 8.
The part of subscribed capital is not called up by the company.
Answer:
Uncalled capital

C. State true or false with reasons.

Question 1.
Directors can forfeit the shares for any reason.
Answer:
This statement is False.
After paying money on share application, When share applicant fails to pay the call money or premium on shares in spite of repeated reminders and warnings directors/company can forfeit the shares.

Question 2.
Once the application money is received, directors can immediately proceed with the allotment of shares.
Answer:
This statement is False.
Directors can proceed for allotment of shares only after receiving the minimum subscription amount of the issued amount by cheque or other instrument complying with all legal requirements.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 3.
Joint-stock company forms of business organisations came into existence after the industrial revolution.
Answer:
This statement is True.
As the volume and scale of trade and industry expanded, especially after the industrial revolution, a very large unit of the commercial organisation requiring large capital and greater managerial skill, called Joint-stock company came into existence.

Question 4.
Equity shareholders get a guaranteed rate of dividend every year.
Answer:
This statement is False.
One of the features of equity shares is the rate of dividend payable on equity shares keeps on changing from one year to another. So, there is no question of guaranteed dividend every year for equity shareholders.

Question 5.
The face value of shares and market value of shares is always the same.
Answer:
This statement is False.
Face value of shares means the issue price of shares while the market value of shares means the trading price of shares at the stock exchange. The face value of shares remains the same and fixed. However, market price changes as per the performance of the company. Hence face value and market value of shares is not the same.

Question 6.
Sweat shares are issued to the public.
Answer:
This statement is False.
Sweat shares are issued by a company to its directors or employees at a discount or for consideration other than cash. Sweat shares are not issued to the public.

D. State whether you agree or disagree with the following statements.

Question 1.
In the case of Pro-rata allotment the excess application money received must be refunded.
Answer:
Disagree

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 2.
Calls-in-Advance account is shown on the asset side of the Balance Sheet.
Answer:
Disagree

Question 3.
The Authorised Capital is also known as Nominal Capital.
Answer:
Agree

Question 4.
Paid-up capital can be more than Called-up Capital.
Answer:
Disagree

Question 5.
The joint-stock company can raise a huge amount of capital.
Answer:
Agree

Question 6.
When shares are Forfeited Shares Capital Account is credited.
Answer:
Disagree

Question 7.
Directors can re-issue forfeited shares.
Answer:
Agree

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 8.
When the issued price of a share is ₹ 12 and face value is ₹ 10, the share is said to be issued at a premium.
Answer:
Agree

Question 9.
A public limited company can issue its share without issuing its prospectus.
Answer:
Disagree

Question 10.
Shares can be issued for consideration other than cash.
Answer:
Agree

E. Answer in one sentence only.

Question 1.
What are Preference Shares?
Answer:
Preference Shares are a type of share which enjoys priority or preference over equity share for the repayment of dividends at a predetermined fixed rate and for the repayment of capital.

Question 2.
What is Registered Capital?
Answer:
Registered Capital or Authorised Capital means the maximum limit up to which a company is authorized to raise share capital.

Question 3.
What is Reserve Capital?
Answer:
Reserve Capital is that part of the subscribed capital which is reserved to be called up only at the time of winding up or liquidation of the company.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 4.
What is Over Subscription of Shares?
Answer:
When a company received more applications of shares than those actually offered or issued to the public, known as Over Subscription of Shares.

Question 5.
Which account is debited when share first call money is received?
Answer:
The bank account will be debited when share first call money is received.

Question 6.
When are shares allotted on a pro-rata basis?
Answer:
Shares are said to be allotted on a pro-rata basis when the applications are received for more shares than the number of shares issued and shares are allotted in the proportion to the number of shares applied for.

Question 7.
What is Forfeiture of Shares?
Answer:
When a shareholder fails to pay the call money or premium on the shares in spite of repeated reminders and warnings, the company forfeits the shares of such defaulters known as forfeiture of shares.

Question 8.
What is Calls-in-Arrears?
Answer:
Non-payment of allotment or call money by the applicants in spite of repeated reminders are called Calls-in-Arrears.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 9.
What do you mean by Shares Issued at Premium?
Answer:
When shareholders are supposed to pay a price higher than the face value of the shares, their shares are said to be issued at a premium.

Question 10.
What is Paid-up Capital?
Answer:
Part of the called-up capital which is actually paid by the shareholders is called Paid-up Share Capital.

F. Complete the following sentences.

Question 1.
When the face value of the share is ₹ 100 and the issued price is ₹ 120, then it is said that the shares are issued at ______________
Answer:
premium

Question 2.
______________ Capital is the capital which a company is authorized to issue by its Memorandum of Association.
Answer:
Authorized

Question 3.
The difference between Called-up Capital and Paid-up Capital is known as ______________
Answer:
Calls-in-Arrears

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 4.
______________ shareholders get fixed rate of dividend.
Answer:
Preference

Question 5.
______________ shareholders are the real owners of the company.
Answer:
Equity

Question 6.
______________ form of business organisation in which capital is raised through the issue of shares.
Answer:
Joint-stock company

Question 7.
______________ Capital is the part of Issued capital which is subscribed by the public.
Answer:
Subscribed

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 8.
The part of Authorised Capital which is not issued to the public is known as ______________ Capital.
Answer:
Unissued

G. Calculate the following.

Question 1.
One shareholder holding 500 equity shares paid share application money @ ₹ 3, Allotment money @ ₹ 4 per share and failed to pay a final call of ₹ 3 per share his share was forfeited calculate the amount of forfeiture.
Solution:
Amount of forfeiture = Amount received by the company (In case of non-payment of ‘calls’)
Here, shareholders paid ₹ 3 per share on application and ₹ 4 per share on the allotment on 500 shares.
So, total amount received by company = 500 × ₹ 3 + 500 × ₹ 4
= 1,500 + 2,000
= ₹ 3,500
∴ Amount of share forfeiture = ₹ 3,500.

Question 2.
10,000 equity shares of ₹ 10 each issued at a 10% premium. Calculate the total amount of share premium.
Solution:
Equity shares = 10,000
Face value = ₹ 10 per share
Premium @ 10% = 10,000 × 10 × \(\frac{10}{100}\) = ₹ 10,000
So, premium 10,000 shares of ₹ 10 each at 10% = ₹ 10,000

Question 3.
The company received excess applications for 5000 shares @ ₹ 4 per share. The application of 1000 shares was rejected and a pro-rata allotment was made. Calculate the amount of application money adjusted with allotment.
Solution:
Excess application money received for 5000 shares @ ₹ 4 per share = ₹ 20,000
Less: Application of 1000 shares rejected and money refunded = ₹ 4,000
Excess money received to be adjusted with allotment = ₹ 16,000

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 4.
80,000 equity shares of ₹ 10 each issued and fully subscribed and called up at 20% premium. Calculate the amount of Equity Share capital.
Answer:
Equity Share capital = No. of equity shares × face value of each share
= 80,000 × ₹ 10
= ₹ 8,00,000
Note: Equity Share capital has no concern with premium or discount amount.

Question 5.
Directors issued 20,000 equity shares of ₹ 100 each at par. These were fully subscribed and called up. All money was received except one shareholder holding 100 equity shares failed to pay a final call of ₹ 20 per share. Calculate the amount of Paid-up capital of the company.
Solution:
Fully subscribed and called-up amount = 20,000 equity shares × ₹ 100 each share
= ₹ 20,00,000
But one share holder failed to pay final call of ₹ 20 per share of 100 equity shares means
Non-payment of shares = 100 equity shares × ₹ 20 per share = ₹ 2,000
∴ Total Paid-up capital amount = ₹ 20,00,000 – ₹ 2,000 = ₹ 19,98,000

Question 6.
The company sends a regret letter for 100 shares and an Allotment letter to 25,000 shareholders. Application money per ₹ 20 per share. Calculate the amount of application money that the company is refunding.
Solution:
The company sends a Regret letter for 100 shares for ₹ 20 per share application money received i.e. only that much amount the company will refund.
Amount of refund = No. of shares × Value of per share
= 100 × ₹ 20
= ₹ 2,000

Practical Problems

Question 1.
Vijay Ltd. was registered with an authorized capital of ₹ 15,00,000 divided into 1,50,000 equity shares of ₹ 10 each.
The company issued 1,00,000 equity shares of ₹ 10 each at a premium of ₹ 2 per share. The company received applications for 80,000 equity shares and was allotted the shares.
The company received application money ₹ 3 per share, allotment money ₹ 4 per share
(Including premium) and first, call money ₹ 3 per share.
The Directors have not made the final call of ₹ 2 per share. All money was received except one shareholder holding 500 shares did not pay the first call.
Show Authorised Capital, Issued Capital, Subscribed Capital, Called-up Capital,
Paid-up Capital, Calls in Arrears, and Share Premium amount in the company balance sheet.
Solution:
In the books of Vijay Ltd.
Balance Sheet as on ______________
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q1

Working Notes:
1. Bank balance at the end = Amount received on application + Amount received on allotment + Amount received on 1st call + Premium amount received
= 80,000 × 3 + 80,000 × 2 × 79,500 × 3 + 80,000 × 2
= 2,40,000 + 1,60,000 + 2,38,500 + 1,60,000
= ₹ 7,98,500

2. Directors have not made the final call of ₹ 2 per share means total called-up amount = ₹ 10 – ₹ 2 = ₹ 8

3. Calls-in-Arrears on 500 shares at ₹ 3 = ₹ 1,500 of the first call

4. Share premium on 80,000 shares @ ₹ 2 received at allotment stage i.e. share premium amount = 80,000 x ₹ 2 = ₹ 1,60,000

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 2.
Anand Company Limited issued 1,00,000 preference shares of ₹ 10 each payable as-
On Application ₹ 4
On Allotment ₹ 3
On First call ₹ 2
On Second & Final call?
The company received applications for all these shares and received all money.
Pass Journal Entries in the books of Anand Company Ltd.
Solution:
Journal Entries in the books of Anand Company Ltd.
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q2

Question 3.
Rohini Company Limited issued 25,000 equity shares of ₹ 100 each payable as follows:
On Application ₹ 20
On Allotment ₹ 30
On First call ₹ 20
On the Second & Final call ₹ 30
The application was received for 22,000 equity shares and allotment of shares was made to them. All money was received by the company.
Pass Journal Entries in the books of Rohini Co. Ltd.
Solution:
Journal Entries in the books of Rohini Company Limited
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q3

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 4.
Deepak Manufacturing Co. Ltd. issued a prospectus inviting applications for 1,00,000 equity shares of ₹ 10 each payable as follows :
₹ 2 on Application
₹ 4 on Allotment
₹ 2 on the First call
₹ 2 on Final call
The application was received for 1,20,000 equity shares. The Directors decided to reject excess applications and refunded application money on that. The company received all money.
Pass Journal Entries in the books of a company.
Solution:
Journal Entries in the books of Deepak Manufacturing Co.Ltd
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q4

Question 5.
Sucheta Company Limited issued ₹ 20,00,000 new capital divided into ₹ 100 equity shares at a premium of ₹ 20 per share payable as ₹ 10 on Application, ₹ 40 on Allotment and ₹ 10 premium ₹ 50 on Final call and ₹ 10 premium.
The issue was oversubscribed to the extent of 26,000 equity shares. The applicants on 2,000 shares were sent a letter of regret and their application money was refunded.
The remaining applicants were allotted shares on a Pro-rata basis. All the money due on Allotment and Final call was only received.
Make necessary Journal Entries in the books of Sucheta Company Ltd.
Answer:
Solution:
Journal Entries in the books of Sucheta Company Limited
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q5

Working Note:
Calculation of Application money transferred to Share Allotment:
Application money received (26,000 × 10) = 2,60,000
Less: Application money refunded (2,000 × 10) = 20,000
Less: Application money transferred to Share Capital: (20,000 × 10) = 2,00,000
Excess money received on application transferred to Share Allotment = 40,000
Bifurcation of calls amount:
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q5.1

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 6.
Suhas Limited issued 10,000 equity shares of ₹ 10 each at a premium of ₹ 2 per share payable ₹ 3 on application, ₹ 5 (including premium) on the allotment, and the balance in two calls of an equal amount. Applications were received for 11,000 equity shares and pro-rata allotment was made for all the applicants. The excess application money was adjusted towards allotment.
Mrs. Shobha who was allowed 200 equity shares failed to pay F/F/C and her shares were forfeited after the final call.
Show Journal Entries in the books of Suhas Ltd. and also show its presence in Balance Sheet.
Solution:
Journal Entries in the books of Suhas Limited
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q6
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q6.1

Balance Sheet of Suhas Limited
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q6.2

Working Notes:
1. Excess amount received at the time of application ₹ 3,000 adjusted at allotment stage, so allotment amount received in the bank is ₹ 47,000.

2. Amount called-up per share: ₹ 3 on application, ₹ 5 (including premium) on allotment i.e. ₹ 2 premium + ₹ 3 capital and balance amount ₹ 4 in two calls of the equal amount i.e. ₹ 2 on the first call and ₹ 2 on final call.

3. Mrs. Shobha was not able to pay F/F/C i.e. first and final call means 200 × ₹ 2 first call money = ₹ 400 and 200 × ₹ 2 final call money = ₹ 400.
Mrs. Shobha paid ₹ 6 per share towards capital which the company received and the company has the right to forfeit only paid amount means the company forfeited ₹ 1,200 of Mrs. Shobha.

Question 7.
Subhash Company Limited issues 2000 Equity shares of ₹ 100 each payable as ₹ 30 on application, ₹ 30 on the allotment, ₹ 40 on first and final call.
All the shares were subscribed and duly allotted. The company made all the calls. All cash was duly received except the first and final call on 100 equity shares. These shares were forfeited by the company and were re-issued as fully paid for ₹ 75 per share.
Show the Journal Entries in the books of Subhash Company Ltd.
Solution:
Journal Entries in the books of Subhash Company Limited
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q7
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q7.1

Working Notes:
1. Amount forfeited by the company on 100 shares forfeited = 100 × (30 + 30)
= 100 × 60
= ₹ 6,000

2. Calls-in-Arrears = 100 × 40 = ₹ 4,000.

3. Amount received on re-issue of 100 forfeited shares = 100 × 75 = ₹ 7,500.
Balance of ₹ 2,500 (i.e. loss 25 × 100) is transferred to Share Forfeiture A/c.

4. Amount transfer from Share Forfeiture A/c to Capital Reserve is ascertained by preparing Share Forfeiture A/c.
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q7.2

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Question 8.
Pass Journal Entries for the forfeiture and re-issue of shares in the following cases:
(A) Asha Ltd. forfeited 100 equity shares of ₹ 20 each fully called-up for non-payment of the first call of ₹ 3 per share and final call of ₹ 5 per share. 80 shares of these were re-issued at ₹ 15 per share as fully paid.
(B) Bhakti Ltd. forfeited 100 equity shares of ₹ 10 each, ₹ 6 called-upon which the shareholder paid application and allotment of ₹ 5 per share. Of these 80 shares were re-issued as fully paid-up for ₹ 16 per share.
(C) Konark Ltd. forfeited 50 shares of ₹ 10 each, ₹ 8 called-up. The shareholder failed to pay the first call of ₹ 3 per share. Later on, 30 shares of these were re-issued at ₹ 7 per share.
Solution:
Journal Entries [For Asha Ltd.]
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q8
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q8.1

Working Notes for A:
1. Out of 100 forfeited shares, 80 shares were re-issued accordingly Equity Share Capital A/c is debited and credited.
2. To find the proportionate amount for Forfeiture A/c:
For 100 shares-share forfeiture amount = ₹ 1,200
∴ 80 shares – share forfeiture amount = ₹ 960
Now, out of this ₹ 960 we used ₹ 400 from Share Forfeiture A/c at the time of re-issue of shares.
So, balance of Share Forfeiture A/c = ₹ 960 – ₹ 400 = ₹ 560

Journal Entries [For Bhakti Ltd.]
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q8.2

Working Notes for B:
1. Out of 100 forfeited shares, 80 shares were re-issued accordingly Equity Share Capital A/c is debited for ₹ 600 and credited for ₹ 480.

2. The proportionate amount debited to Forfeiture A/c:
For 100 shares-share forfeiture amount debited = ₹ 500 1 Qn
∴ 80 shares – share forfeiture amount = ₹ \(\frac{80}{100} \times \frac{500}{1}\) = ₹ 400
Now, shares were re-issued at ₹ 6 per share which is a called-up amount.
∴ The proportionate amount for Forfeiture A/c ₹ 400 will be transferred to Capital Reserve A/c.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares

Journal Entries (For Konark Ltd.)
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 8 Company Accounts – Issue of Shares Q8.3

Working Note for C:
The proportionate amount debited to Forfeiture A/c:
For 50 shares – share forfeiture amount debited is ₹ 250
∴ 30 shares-share forfeiture amount = ₹ \(\frac{30}{50} \times 250\) = ₹ 150
Out of this ₹ 30 used for re-issue of forfeited shares.
∴ Balance of Share Forfeiture A/c = ₹ 150 – ₹ 30 = ₹ 120.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Balbharti Maharashtra State Board 12th Commerce Book Keeping & Accountancy Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Textbook Exercise Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Book Keeping & Accountancy Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Objective Questions

A. Select the correct option and rewrite the sentence:

Question 1.
The person on whom a bill is drawn is called a ______________
(a) Drawee
(b) Payee
(c) Drawer
(d) Acceptor
Answer:
(a) Drawee

Question 2.
Before acceptance the bill is called a ______________
(a) Order
(b) Request
(c) Draft
(d) Instrument
Answer:
(c) Draft

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 3.
When the due date of the bill drawn falls due on a public holiday, the payment must be made on the ______________ day.
(a) same
(b) preceding
(c) next
(d) any
Answer:
(b) preceding

Question 4.
The due date of the bill drawn for 2 months on 23rd Nov. 2019 will be ______________
(a) 23rd Jan. 2020
(b) 25th Jan. 2019
(c) 26th Jan. 2019
(d) 25th Jan. 2020
Answer:
(d) 25th Jan. 2020

Question 5.
Noting charges are borne by ______________
(a) Notary Public
(b) Drawee
(c) Drawer
(d) Endorsee
Answer:
(b) Drawee

Question 6.
There are ______________ parties to bill of exchange.
(a) five
(b) four
(c) three
(d) two
Answer:
(c) three

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 7.
When a bill is drawn for 2 months after date on 3rd Jan. 2020, its due date will be ______________
(a) 3rd Jan. 2020
(b) 3rd Mar. 2020
(c) 5th Mar. 2020
(d) 6th Mar. 2020
Answer:
(d) 6th Mar. 2020

Question 8.
Notary Public is ______________
(a) Govt. Officer
(b) Drawer
(c) Payee
(d) Endorsee
Answer:
(a) Govt. Officer

Question 9.
When Acceptor or Drawee does not pay the amount of bill to the holder on the due date it is known as ______________ the bill.
(a) returning
(b) discounting
(c) honouring
(d) dishonouring
Answer:
(d) dishonouring

Question 10.
The person who accepts the bill treats the bill as ______________
(a) Bills Payable
(b) Promissory Note
(c) Draft
(d) Bills Receivable
Answer:
(a) Bills Payable

B. Write the word/phrase/term, which can substitute each of the following statements:

Question 1.
Three extra days are allowed over and above the term of the bill.
Answer:
Grace days

Question 2.
Fees charged by Notary Public for getting the fact of dishonour noted.
Answer:
Noting Charges

Question 3.
A person who is entitled to receive the amount of bill of exchange.
Answer:
Payee

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 4.
A person in whose favour a bill endorsed.
Answer:
Endorsee

Question 5.
Officer appointed by the government for noting of dishonour of bill.
Answer:
Notary Public

Question 6.
Cancellation of the bill on maturity in return for a new bill for an extended period of credit.
Answer:
Renewal of Bill

Question 7.
Bill of exchange drawn and accepted without any valuable consideration.
Answer:
Accommodation bill

Question 8.
A person who is in possession of the Bill of Exchange.
Answer:
Holder

Question 9.
Conversion of Bill of Exchange into its present value.
Answer:
Discounting of the bill

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 10.
The amount is not recoverable from Drawee on account of insolvency.
Answer:
Bad debts

C. State whether the following statements are True or False with reasons:

Question 1.
An Inland bill is one that is drawn in one country and payable in another country.
Answer:
This statement is False.
Inland bill means, a bill drawn, accepted, and made payable within the territory of one and same, country. So, a bill is drawn in one country and payable in another country can’t be an inland bill.

Question 2.
Retirement of the bill means payment of the bill before the due date.
Answer:
This statement is True.
Payment of the bill, by the acceptor of the bill to the holder of the bill before the due date, is known as Retirement of the bill. So retirement of the bill means payment of the bill before the due date.

Question 3.
Drawee can transfer the ownership of the bill.
Answer:
This statement is False.
Drawee is a debtor. He has to pay the amount of the bill to its holder on the due date. Hence he cannot transfer its ownership to other people. The drawer can transfer the ownership of the bill as he is the owner of the bill.

Question 4.
Acceptance of the bill without making any changes in the terms of the bill is called qualified acceptance.
Answer:
This statement is False.
Acceptance of the bill with some changes as regards the terms, amount, place, etc. of a bill is known as qualified acceptance. Acceptance of the bill without making changes as regards the term is called general acceptance.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 5.
Discounting is a device to convert the bill into its present value.
Answer:
This statement is True.
When the drawer or holder of the bill approaches the bank to discount the bill, the bank pays the bill amount after deducting a certain amount (which is known as discounting charges). It means conversion of the bill into its present value in cash. So, we can say that discounting is a device to convert the bill into its present value.

Question 6.
A bill of exchange must be presented to the acceptor on the due date.
Answer:
This statement is True.
To get the payment of the bill from the acceptor, the holder of the bill is required to present it to the acceptor on its due date. Acceptor either honours the bill or dishonours the bill.

Question 7.
If a bill is discounted by the holder, no entry is passed in his book when the bill is honoured on the due date.
Answer:
This statement is True.
On discounting the bill the holder gives the possession of the bill to the bank. On the maturity date, the bank has to present the bill to the drawee to collect the payment. When the discounted bill is honoured, the transaction takes place between drawee and bank.

Question 8.
Noting charges are to be borne by the drawer.
Answer:
This statement is False.
Noting charges are to be borne by the drawee only as due to his act of non-payment, the bill is dishonoured and the drawer is not able to get money on its due date.

Question 9.
If a bill is drawn payable ‘on demand’ no grace days are allowed.
Answer:
This statement is True.
‘On demand’ means the amount of the bill is to be paid by drawee immediately on presentation of the bill as no time period is mentioned on it. In demand bill, 3 days grace is not allowed by law.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 10.
There are three parties to a promissory note.
Answer:
This statement is False.
There are only two parties to a promissory note, i.e. Drawer or maker of the note and drawee or payee of the note.

D. Find the odd one:

Question 1.
(a) Retaining
(b) Noting
(c) Discounting
(d) Endorsing
Answer:
(b) Noting

Question 2.
(a) Trade bill
(b) Accommodation bill
(c) After date bill
(d) Demand bill
Answer:
(d) Demand bill

Question 3.
(a) Notary public
(b) Drawer
(c) Drawee
(d) Payee
Answer:
(a) Notary public

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 4.
(a) Discounting charges
(b) Rebate
(c) Bank charges
(d) Noting charges
Answer:
(d) Noting charges

Question 5.
(a) Stamp
(b) Acceptance
(c) Draft
(d) Amount
Answer:
(c) Draft

E. Complete the sentences:

Question 1.
Making payment of bill before the due date of maturity is known as ______________
Answer:
Retirement of Bill

Question 2.
A person whose liabilities are more than his assets and is not in a position to pay off his liabilities is ______________
Answer:
Insolvent person

Question 3.
Amount that cannot be paid by acceptor on account of insolvency is known as ______________
Answer:
Deficiency

Question 4.
A bill of exchange payable after certain period is known as ______________
Answer:
After date bill

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 5.
A bill which is drawn and accepted with valuable consideration is known as ______________
Answer:
Trade Bill

Question 6.
A person who draws the bill of exchange is known as ______________
Answer:
Drawer

Question 7.
A bill whose due date is calculated from the date of acceptance is known as ______________
Answer:
After sight bill

Question 8.
Recording the fact of dishonour of bill is known as ______________
Answer:
Noting

Question 9.
When drawee accepts the bill payable at a particular place only, it is known as ______________
Answer:
qualified acceptance as to place

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 10.
Fees charged by the bank for collection of bill on behalf of holder is ______________
Answer:
bank charges

F. Answer in a sentence:

Question 1.
What do you mean by Bill of Exchange?
Answer:
A Bill of Exchange is a written order signed by the drawer, directing a certain person to pay a certain sum of money on-demand or on a certain future date to a certain person or as per his order.

Question 2.
What are Days of Grace?
Answer:
The three extra days allowed to the drawee or the acceptor of a bill for making payment on it are called Days of Grace.

Question 3.
What do you mean by Discounting a Bill of Exchange?
Answer:
Encashment of a bill of exchange with the bank for certain cash which is less than the face value of the bill, before its due date by its drawer or holder is called Discounting of a Bill of Exchange.

Question 4.
What is Noting of the Bill?
Answer:
Noting of a Bill of Exchange is the recording of the facts of its dishonour by a Notary public.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 5.
What are Noting Charges?
Answer:
Noting Charges are the fees charged by the Notary public for noting the facts of dishonour on the face of the bill and in his official register.

Question 6.
What is the relationship between drawer and drawee?
Answer:
The relationship between the drawer and the drawee is that of the creditor and debtor.

Question 7.
Who is the Payee of the Bill?
Answer:
The Payee of a Bill is the person to whom the bill is made payable or in whose favour the bill is drawn.

Question 8.
What do you mean by Rebate?
Answer:
Any concession or discount in monetary terms given by the holder of the bill of exchange to the drawee or acceptor, when a bill is retired is called a Rebate.

Question 9.
What is the Legal Due Date?
Answer:
The date which is arrived at after adding three days of grace to the nominal due date is known as Legal Due Date.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 10.
What are Bills Payable on Demand?
Answer:
When the amount of bill is payable by a drawee on the presentation of a bill, in which time period is not mentioned and grace days are not allowed is known as Bills Payable on Demand.

G. Do you agree or disagree with the following statements:

Question 1.
A bill of exchange is a conditional order.
Answer:
Disagree

Question 2.
The party which is ordered to pay the amount is known as the payee.
Answer:
Disagree

Question 3.
The person in whose favour the bill is endorsed is known as the endorsee.
Answer:
Agree

Question 4.
Rebate or discount given on retiring a bill is an income to the Drawee.
Answer:
Agree

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 5.
A bill from the point of view of the debtor is called Bills payable.
Answer:
Agree

Question 6.
In case of bill drawn payable ‘on demand,’ no grace days are allowed.
Answer:
Agree

Question 7.
A bill is required to be accepted by Drawer.
Answer:
Disagree

Question 8.
A bill of exchange need not be dated.
Answer:
Disagree

Question 9.
A bill before acceptance is called Promissory Note.
Answer:
Disagree

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 10.
Renewal is requested by the drawee to extend the credit period of the bill.
Answer:
Agree

H. Calculations:

Question 1.
Ganesh draws a bill for ₹ 40,260 on 15th Jan. 2020 for 50 days. He discounted the bill with the Bank of India @ 15 % p.a. on the same day. Calculate the amount of discount.
Solution:
Discount = Amount of Bill × \(\frac{\text { Rate }}{100} \times \frac{\text { Unexpired days }}{366}\)
= 40,260 × \(\frac{15}{100} \times \frac{50}{366}\)
= ₹ 825
(Note: 2020 is a Leap year, so the total number of days = 366)

Question 2.
Shefali Traders drew a bill on Maya for ₹ 30,000 on 1st Oct. 2019 payable after 3 months.
Calculate the amount of discount in the following cases:
(i) Shefali Traders discounted the bill on the same day @ 12 % p.a.
(ii) Shefali Traders discounted the bill on 1st Nov. 2019 @ 12 % p.a.
(iii) Shefali Traders discounted the bill on 1st Dec. 2019 @ 12 % p.a.
Solution:
Discount = Amount of Bill × \(\frac{\text { Rate }}{100} \times \frac{\text { Unexpired days }}{365}\)
(i) Discount = 30,000 × \(\frac{12}{100} \times \frac{3}{12}\) = ₹ 900
(ii) Discount = 30,000 × \(\frac{12}{100} \times \frac{2}{12}\) = ₹ 600
(iii) Discount = 30,000 × \(\frac{12}{100} \times \frac{1}{12}\) = ₹ 300

Question 3.
Veena who had accepted Sudha’s bill for ₹ 28,000 was declared bankrupt and only 35 paise in a rupee could be recovered from her estate. Calculate the amount of bad debts.
Solution:
From Veena, only 35 paise in a rupee could be recovered i.e. 65 paise in a rupee is bad debt for Sudha. So 65% of ₹ 28,000 = ₹ 18,200 is the amount of bad debts.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 4.
Nitin renewed his acceptance for ₹ 72,000 by paying ₹ 22,000 in cash and accepting a new bill for the balance plus interest @ 18%. p.a. for 4 months. Calculate the amount of the new bill.
Selution:
For Nitin,
Total outstanding = ₹ 72,000
Nitin paid in cash= ₹ 22,000
Remaining dues = ₹ 50,000
Now, on this ₹ 50,000 we have to calculate interest @ 18% for 4 months
I = \(\frac{\mathrm{PRN}}{100}\)
= 50,000 × \(\frac{18}{100} \times \frac{4}{12}\)
= ₹ 3,000
So, amount of new bill = Remaining dues + Interest
= 50,000 + 3,000
= ₹ 53,000

Question 5.
Nisha’s acceptance for ₹ 16,850 sent to the bank for the collection was honoured and bank charges debited were ₹ 125. Find out the amount actually received by Drawer.
Solution:
Bill of ₹ 16,850 sent to the bank for collection and it is honoured and bank charges = ₹ 125
So, actual amount received by drawer = 16,850 – 125 = ₹ 16,725.

Question 6.
A bill of ₹ 16,000 was drawn by Keshav on Gopal on 12th June 2019 for 2 months, what will be the due date, if all of sudden, the legal due date is declared as an emergency holiday?
Solution:
Consider immediate or next working day as the due date in case the legal due date is declared as an emergency holiday.
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange H Q6
∴ The legal due date is 16th August 2019 (The next day).

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

I. Prepare the following specimens:

Question 1.
Prepare a bill of exchange from the following information:
Drawer: Shankar, Vadodara, Gujarat
Drawee: Vinayak, Somwar Peth, Pune
Amount: ₹ 16,000
Period: 3 months
Date of Bill: 6th Sept. 2019
Date of acceptance: 11th Sept. 2019
Solution:
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange I Q1

Question 2.
Prepare a bill of exchange from the following information:
Drawer: Dinesh, P. R. Road, Andheri (West)
Drawee: Mahesh, L. B. S. Road, Mulund
Payee: Amit, Thane (West)
Amount: ₹ 9,500
Period of Bill: 4 months after sight
Date of Bill: 26th Nov. 2019
Date of acceptance: 29th Nov. 2019
Solution:
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange I Q2

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 3.
Kantilal, 343/D, Palm Heights, Jogeshwari, drew a bill on 10th Oct. 2019 for ₹ 63,490 for 45 days after the date on Shantilal, B2, Himalaya Towers, Baramati, payable to Priyanka, Satara. The bill was accepted on 13th Oct. 2019 for 60 days.
Prepare a format of bill of exchange from the above details.
Solution:
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange I Q3

Question 4.
Prepare a format of bill exchange from the following:
Rahul Sane, 86-D, Raviwar Peth, Nagpur accepted the bill drawn on him by Prithviraj, Icon Heights, Wardha for ₹ 87,000 on 30th July 2019.
The bill was drawn on 26th July 2019 for ₹ 1,00,000 for 90 days after the date.
Solution:
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange I Q4

Question 5.
Prepare a format of bill of exchange from the following.
Drawer: Kashmira Shah, Partner M/S Shah, and Shah, 2 – C, Matruchhaya Building, Akola
Drawee: Dhanashree Traders, Bangalore Road, Belgaum (Signed by Jayshree, Partner)
Payee: M/S Janki Traders, Akola
Amount: ₹ 64,500
Period of Bill: 3 months
Date of drawing: 12th Sept. 2019
Date of acceptance: 15th Sept. 2019
Solution:
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange I Q5

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 6.
Prepare a format Bill of Exchange with imaginary Drawer, Drawee, Address, Amount, Dates.
Drawer: Dhanesh Shah, 24/c, Amir Mahal, Borivali, Mumbai
Drawee: Kalpana Shah, 33, Sharadashram, Dadar (West), Mumbai
Amount: ₹ 80,500
Period: 60 days
Date of the bill: 2nd December 2020
Accepted on: 5th December 2020
Solution:
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange I Q6

J. Complete the following Table.

Question 1.
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange J Q1
Answer:
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange J Q1.1

Question 2.
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange J Q2
Answer:

S.No. Date of Drawing Date of Acceptance Tenure Type Nominal due Date Legal due Date
(i) 3rd January, 2020 5th January, 2020 45 days after date 17th Feb. 2020 20th Feb. 2020
(ii) 9th April, 2019 12th April, 2019 4 months after sight 12th Aug. 2019 14th Aug. 2019
(iii) 23rd November, 2019 23rd November, 2019 2 months after date 23rd Jan. 2020 25th Jan. 2020
(iv) 16th August, 2019 20th August, 2019 4 months after sight 20th Dec. 2019 23rd Dec. 2019
(v) 23rd December, 2018 24th December, 2018 60 days after date 21st Feb. 2019 24th Feb. 2019

Practical Problems

Question 1.
On 1st Jan., 2020 Hemant sold goods of ₹ 18,500 to Nitin. On the same date Hemant drew a bill of exchange for ₹ 18,500 at 2 months. On the due date the bill was duly honoured.
Give Journal Entries in the books of Hemant and Nitin. Prepare Hamant’s Account in the books of Nitin.
Solution:
In the books of Hemant
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q1

In the books of Nitin
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q1.1

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 2.
Neha sold goods to Rohan ₹ 42,000 on 6th Sept. 2019. Neha drew a bill of exchange at 3 months for the amount which was accepted by Rohan. Neha discounted the bill with her bankers at ₹ 41,000. On the due date of the bill Rohan dishonoured the bill and bank paid ₹ 300 as Noting Charges.
Show Journal Entries in the books of Neha and Rohan.
Solution:
In the books of Neha
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q2
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q2.1

In the books of Rohan
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q2.2

Question 3.
Jyoti owes ₹ 31,000 to Swati for which she draws a bill on Jyoti for 2 months. The bill was duly accepted by Jyoti. Swati sends the bill to bank for collection. Jyoti honoured the bill on the due date and bank charges ₹ 475 as bank charges.
Give Journal Entries in the books of Swati.
Solution:
In the books of Swati
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q3

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 4.
Pankaj purchased goods of ₹ 20,000 from Omprakash on credit on 15th April, 2019. Omprakash draws After Sight bill for the amount due on Pankaj for 3 months which was accepted by Pankaj on 18th April, 2019. On 20th April, 2019 Omprakash endorsed the bill to his creditor Jagdish in full settlement of his amount ₹ 21,000. On the due date the bill was dishonoured by Pankaj.
Give Journal Entries in the books of Omprakash, Pankaj and Jagdish.
Solution:
In the books of Omprakash
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q4

In the books of Pankaj
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q4.1

In the books of Jagdish
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q4.2

Question 5.
Siddhant sold goods to Sudhir of ₹ 43,800 on 18th March, 2019. Siddhant draws a bill on Sudhir on the same day for ₹ 43,800 for 3 months which was duly accepted by Sudhir. Siddhant discounted the bill on the same day at 8% p.a. The bill was dishonoured on the due date and Sudhir requested Siddhant to accept ₹ 13,800 and interest in cash on remaining amount at 12% p. a. Siddhant agreed and for the balance amount accepted a new bill at 2 months. Before the due date of new bill Sudhir retired the bill by paying ₹ 29,700.
Pass necessary Journal Entries in the books of Siddhant.
Solution:
In the books of Siddhant
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q5
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q5.1

Working Notes:
1. March 18, Discount = 43,800 × \(\frac{3}{12} \times \frac{8}{100}\) = ₹ 876

2. March 21, calculation of interest balance amount:
I = \(\frac{\mathrm{PRN}}{100}\)
= 30,000 × \(\frac{12}{100} \times \frac{2}{12}\) (for 2 months on remaining amount ₹ 30,000)
= ₹ 600

3. Before due date bill was retired by Sudhir by paying ₹ 300 less which is considered as discount and as date is not given, here it is not recorded.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 6.
Sangeeta accepted a bill for ₹ 18,000 drawn by Geeta at 3 months. Geeta discounted the bill for ₹ 17,400. Before the due date Sangeeta approached Geeta for renewal of the bill. Geeta agreed on the condition that Sangeeta should pay ₹ 6,000 immediately and for the balance she should accept a new bill for 4 months along with interest ₹ 550. The arrangements were carried through. But on the due date of new bill Sangeeta became insolvent and 35 paise in a rupee could be recovered from her estate.
Give Journal Entries in the books of Sangeeta and prepare Sangeeta’s Account in the books of Geeta.
Solution:
In the books of Sangeeta
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q6
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q6.1

Working Notes:
1. It is advisable to write journal entries in the books of Geeta also to get entries in ‘Sangeeta’s Account’ property.
In the books of Geeta
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q6.2
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q6.3

Question 7.
Priyanka owed Meena ₹ 18,000, Priyanka accepted a bill drawn by Meena for the amount at 4 months. Meena endorsed the same bill to Sagar. Before due date Priyanka approached Meena for renewal of bill. Meena agreed on condition that ₹ 6,000 be paid immediately together with interest on the remaining amount of 8% p.a. for 3 months and Priyanka should accept a new bill for the balance amount. These arrangements were carried through. However, before the due date Priyanka became insolvent and only 50% of the amount could be recovered from her estate.
Give Journal Entries in the books of Meena.
Solution:
In the books of Meena
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q7

Working Note:
Calculation of interest on remaining amount ₹ 12,000 @ 8 % p.a. and for 3 months
I = \(\frac{\mathrm{PRN}}{100}\)
= 12,000 × \(\frac{8}{100} \times \frac{3}{12}\)
= ₹ 240

Question 8.
Seema purchased goods from Roma on credit on 1st August, 2019 for ₹ 37,000. Seema accepts bill for 2 months drawn by Roma for the same amount. On the same day, Roma discounts the bill with the bank for ₹ 36,200 on 3rd August, 2019. On the due date the bill is dishonoured and Noting Charges of ₹ 160 is paid by the bank. Seema pays ₹ 19,000 and Noting Charges in cash immediately. A new bill is drawn by Roma for the balance including interest ₹ 650 for 2 months, which is accepted by Seema. The new bill is retired one month before the due date at a rebate of ₹ 300.
Give Journal Entries in the books of Seema and prepare Seema’s Account in the books of Roma.
Solution:
In the books of Seema
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q8
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q8.1

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 9.
Uday purchased goods from Shankar on credit for ₹ 35,000 at 10 % trade discount. Uday paid ₹ 1,500 immediately and for the balance accepted a bill for 3 months. Before due date Uday approached Shankar with a request to renew the bill. Shankar agreed but with condition that Uday should accept a new bill for 3 months including interest at 12% p.a.
Give Journal Entries in the books of Shankar.
Solution:
In the books of Shankar
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q9
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q9.1

Working Note:
I = \(\frac{\text { PRN }}{100}\)
= 30,000 × \(\frac{3}{12} \times \frac{12}{100}\)
= ₹ 900

Question 10.
Sagar drawn an after sight bill on 21st Nov., 2019 for ₹ 21,000 at 3 months on Prasad. The bill is discounted by Sagar at 8% p.a. with his bank. On maturity. Prasad finds himself unable to make payment of the bill and requests Sagar to renew it. Sagar accepts the request and draws a new bill at one month for ₹ 21,750 including interest which was duly accepted by Prasad. Sagar deposits the bill into bank for the collection. Prasad honours the bill on the due date and bank charges ₹ 250 as bank charges.
Pass necessary Journal Entries in the books of Sagar and prepare Sagar’s Account in the books of Prasad.
Solution:
In the books of Sagar
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q10
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q10.1

Question 11.
Journalise the following transaction in the books of Abhishek:
(a) Siddhant informs Abhishek that Vineet’s acceptance for ₹ 23,000 endorsed to Siddhant has been dishonoured. Noting Charges amounted to ₹ 430.
(b) Kajal renews her acceptance to Abhishek for ₹ 39,000 by paying ₹ 3,000 in cash and accepting a fresh bill for the balance along with interest at 11.5% p.a. for 3 months.
(c) Radhika retired her acceptance to Abhishek for ₹ 23,000 by paying ₹ 22,250 by cheque.
(d) Abhishek sent a bill of Subodh for ₹ 9,000 to bank for collection. Bank informed that the bill has been dishonoured by Subodh.
Solution:
In the books of Abhishek
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q11
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q11.1

Working Note:
Amount of interest = 36,000 × \(\frac{3}{12} \times \frac{11.5}{100}\) = ₹ 1,035.

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 12.
Journalise the following transaction in the books of Narendra:
(a) Narendra retires his acceptance to Upendra by paying ₹ 4,000 in cash and endorsing a bill accepted by Ramlal for ₹ 5,000.
(b) Vikram’s acceptance to Narendra ₹ 6,000 retired one month before the due date at rebate of 12% p.a.
(c) Dilip renews his acceptance to Narendra for ₹ 12,000 by paying ₹ 4,000 in cash and accepting a fresh bill for the balance plus interest at 12% p.a. for 3 months.
(d) Bank informed Narendra that, Kartik’s acceptance for ₹ 13,000 to Narendra, discounted with the bank was dishonoured and Noting Charges paid by bank ₹ 140.
Solution:
In the books of Narendra
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q12
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q12.1

Question 13.
Journalise the following transaction in the books of Bharti:
(a) Bank informed that Amit’s acceptance for ₹ 15,750 sent to bank for collection was honoured and bank charges debited were ₹ 150.
(b) Nitin renewed his acceptance for ₹ 22,200 by paying ₹ 2,200 in cash along with interest on balance amount at 10% and accepted a fresh bill for the balance for 3 months.
(c) Dhanshri who had accepted Bharti’s bill for ₹ 17,500 was declared insolvent and only 40% of the amount due could be recovered from her estate.
(d) Discharged our acceptance to Savita for ₹ 9,450 by endorsing Pravin’s acceptance to us ₹ 9,000.
Solution:
In the books of Bharti
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q13
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q13.1

Question 14.
Journalise the following transaction in the books of Sudha:
(a) Endorsed Sonali’s acceptance at 2 months for ₹ 6,000 in favour of Urmila and paid cash ₹ 3,500 in full settlement of her account ₹ 10,000.
(b) Discounted 2 months acceptance of Surya for ₹ 7,800 with bank at 10% p.a.
(c) Bank informed that Anuradha’s acceptance of ₹ 4,800 which was discounted was dishonoured and bank paid Noting Charges ₹ 125.
(d) Pooja honoured her acceptance of ₹ 16,400 which was deposited into bank for collection.
Solution:
In the books of Sudha
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q14
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q14.1

Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange

Question 15.
Journalise the following transaction in the books of Mrunal:
(a) Bank informed that Aishwarya’s acceptance of ₹ 24,000 which was discounted had been dishonoured and bank paid Noting Charges ₹ 220. Bill was renewed at the request of Aishwarya for 2 months with interest of ₹ 480.
(b) Received ₹ 4,630 from private estate of Ankur who was declared insolvent against bill accepted by him for ₹ 6,000.
(c) Accepted a bill of ₹ 15,000 at 3 months drawn by Anushka for the amount due to her ₹ 20,000 and balance paid by cheque.
(d) Dishonoured our acceptance to Vivek ₹ 27,000 and Noting Charges paid by Vivek ₹ 700.
Solution:
In the books of Mrunal
Journal Entries
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q15
Maharashtra Board 12th BK Textbook Solutions Chapter 7 Bills of Exchange Practical Problems Q15.1

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

Balbharti Maharashtra State Board 12th Chemistry Textbook Solutions Chapter 5 Electrochemistry Textbook Exercise Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

1. Choose the most correct option.

Question i.
Two solutions have the ratio of their concentrations 0.4 and ratio of their conductivities 0.216. The ratio of their molar conductivities will be
(a) 0.54
(b) 11.574
(c) 0.0864
(d) 1.852
Answer:
(a) 0.54

Question ii.
On diluting the solution of an electrolyte,
(a) both ∧ and κ increase
(b) both ∧ and κ decrease
(c) ∧ increases and κ decreases
(d) ∧ decreases and κ increases
Answer:
(c) ∧ increases and κ decreases

Question iii.
1 S m2 mol-1 is equal to
(a) 10-4 S m2 mol-1
(b) 104 -1 cm2 mol-1
(c) 10-2 S cm2 mol-1
(d) 102-1 cm2 mol-1
Answer:
(b) 104-1 cm2 mol-1

Question iv.
The standard potential of the cell in which the following reaction occurs
H2+ (g, 1 atm) + Cu2+ (1 M) → 2H (1 M) + Cu(s), (\(E_{\mathrm{Cu}}^{0}\) = 0.34 V) is
(a) – 0.34 V
(b) 0.34 V
(c) 0.17 V
(d) -0.17 V
Answer:
(b) 0.34 V

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

Question v.
For the cell, Pb(s)|Pb2+ (1 M)|| Ag+ (1 M)|Ag(s), if concentration of an ion in the anode compartment is increased by a factor of 10, the emf of the cell will
(a) increase by 10 V
(b) increase by 0.0296 V
(c) decrease by 10 V
(d) decrease by 0.0296 V
Answer:
(d) decrease by 0.0296 V

Question vi.
Consider the half reactions with standard potentials
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 1
The strongest oxidising and reducing agents respectively are
(a) Ag and Fe2+
(b) Ag+ and Fe
(c) Pb2+ and I
(d) I2 and Fe2+
Answer:
(b) Ag+ and Fe

Question vii.
For the reaction
Ni(s) + Cu2+ (1 M) → Ni2+ (1 M) + Cu(s), \(E_{\text {cell }}^{0}\) = 0.57 V. Hence ΔG0 of the reaction is
(a) 110 kJ
(b) -110 kJ
(c) 55 kJ
(d) -55 kJ
Answer:
(b) -110 kJ

Question viii.
Which of the following is not correct ?
(a) Gibbs energy is an extensive property
(b) Electrode potential or cell potential is an intensive property.
(c) Electrical work = -ΔG
(d) If half reaction is multiplied by a numerical factor, the corresponding E0 value is also multiplied by the same factor.
Answer:
(d) If half reaction is multiplied by a numerical factor, the corresponding E0 value is also multiplied by the same factor.

Question ix.
The oxidation reaction that takes place in lead storage battery during discharge is
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 2
Answer:
(c) \(\mathrm{Pb}_{(\mathrm{s})}+\mathrm{SO}_{4(\mathrm{aq})}{ }^{2-} \longrightarrow \mathrm{PbSO}_{4(\mathrm{~s})}+2 \mathrm{e}^{-}\)

Question x.
Which of the following expressions represent molar conductivity of Al2(SO4)3 ?
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 3
Answer:
(b) \(2 \lambda_{\mathrm{Al}^{3+}}^{0}+3 \lambda_{\mathrm{SO}_{4}^{2-}}^{0}\)

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

2. Answer the following in one or two sentences.

Question i.
What is a cell constant ?
Answer:
(A) Cell constant of a conductivity cell is defined as the ratio of the distance between the electrodes divided by the area of cross section of the electrodes.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 4
In SI units it is expressed as m-1.

Question ii.
Write the relationship between conductivity and molar conductivity and hence unit of molar conductivity.
Answer:
If k is conductivity and ∧m is molar conductivity then, ∧m = \(\frac{\kappa \times 1000}{C}\)
Unit of molar conductivity is, Ω-1 cm2 mol-1 or S cm2 mol-1.

Question iii.
Write the electrode reactions during electrolysis of molten KCl.
Answer:
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 5

Question iv.
Write any two functions of salt bridge.
Answer:
The functions of a salt bridge are :

  • It maintains the electrical contact between the two electrode solutions of the half cells.
  • It prevents the mixing of electrode solutions.
  • It maintains the electrical neutrality in both the solutions of two half cells by a flow of ions.
  • It eliminates the liquid junction potential.

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

Question v.
What is standard cell potential for the reaction
3Ni(s) + 2Al3+ (1M) → 3NI2+ (1M) + 2Al(s)
if \(\boldsymbol{E}_{\mathrm{Ni}}^{0}\) = – 0.25 V and \(\boldsymbol{E}_{\mathrm{Al}}^{0}\) = -1.66V?
Solution :
Given : E0Ni2+/Ni = -0.25 V
E0Al3+/Al = – 1.66 V; E0cell = ?
Since Ni is oxidised and Al3+ is reduced,
\(E_{\text {cell }}^{0}=E_{\mathrm{Al}^{3+} / \mathrm{Al}}^{0}-E_{\mathrm{Ni}^{2+} / \mathrm{Ni}}^{0}\)
= – 1.66 – (-0.25)
= – 1.41 V
Ans. \(E_{\text {cell }}^{0}\) = -1.41 V
[Note : Since \(E_{\text {cell }}^{0}\) is negative, the given reaction is not possible but reverse reaction is possible.]

Question vi.
Write Nerst equation. What part of it represents the correction factor for nonstandard state conditions ?
Answer:
(1) Nernst equation for cell potential is,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 6
(2) The part of equation namely,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 7
represents the correction factor for nonstandard state conditions.

Question vii.
Under what conditions the cell potential is called standard cell potential ?
Answer:
In the standard cell, the active masses of the substances taking part in the electrochemical reaction have unit value, i.e., 1 M solution or ions and 1 atm gas.

Question viii.
Formulate a cell from the following electrode reactions :
\(\mathbf{A u}_{(\mathrm{aq})}^{3+}+\mathbf{3 e}^{-} \longrightarrow \mathbf{A} \mathbf{u}_{(\mathrm{s})}\)
\(\mathbf{M g}_{(\mathbf{s})} \longrightarrow \mathbf{M g}_{(\mathrm{aq})}^{2+}+\mathbf{2 e}^{-}\)
Answer:
An electrochemical cell from above electrode reactions is,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 8

Question ix.
How many electrons would have a total charge of 1 coulomb ?
Answer:
Given : 1 Faraday = charge on 1 mol of electrons
= 6.022 × 1023 electrons and 1 Faraday = 96500 C
∵ 96500 C = 6.022 × 1023 electrons 6 022 × 1023
∴ 1 C ≡ \(\frac{6.022 \times 10^{23}}{96500}\) = 6.24 × 1018 electrons
Ans. Number of electrons = 6.24 × 1018

Question x.
What is the significance of the single vertical line and double vertical line in the formulation galvanic cell.
Answer:
(i) Consider representation of Daniell cell,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 9
Single vertical line represents separation of two phases, solid Zn(s) and solution of ions.
(ii) Double vertical lines represent a salt bridge.

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

3. Answer the following in brief

Question i.
Explain the effect of dilution of solution on conductivity ?
Answer:

  • The conductance of a solution is due to the presence of ions in the solution. More the ions, higher is the conductance of the solution.
  • Conductivity or the specific conductance is the conductance of unit volume (1 cm3) of the electrolytic solution.
  • The conductivity of the electrolytic solution always decreases with the decrease in the concentration of the electrolyte or the increase in dilution of the solution.
  • On dilution, the concentration of the solution decreases, hence the number of (current carrying) ions per unit volume decreases. Therefore the conductivity of the solution decreases, with the decrease concentration or increase in dilution. (It is to be noted here that, molar conductivity increases with dilution.)

Question ii.
What is a salt bridge ?
Answer:
A salt bridge is a U-shaped glass tube containing a saturated solution of a strong electrolyte, like KCl, NH4NO3, Na2SO4 in a solidified agar-agar gel. A hot saturated solution of these electrolytes in 5% agar solution is filled in the U-shaped tube and allowed it to cool and solidify forming a gel.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 10
Fig. 5.9 : Salt bridge
It is used to connect two half cells or electrodes forming a galvanic or voltaic cell.

Question iii.
Write electrode reactions for the electrolysis of aqueous NaCl.
Answer:
Reactions in electrolytic cell :
(i) Reduction half reaction at cathode : There are Na+ and H+ions but since H+ are more reducible than Na+, they undergo reduction liberating hydrogen and Na+ are left in the solution.
2H2O(l) + 2e → H2(g) + 2OH(aq) (reduction) E0 = -0.83 V

(ii) Oxidation half reaction at anode : At anode there are Cl and OH. But Cl ions are preferably oxidised due to less decomposition potential.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 11
Net cell reaction : Since two electrons are gained at cathode and two electrons are released at anode for each redox step, the electrical neutrality is maintained. Hence we can write,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 12
Since Na+ and OH are left in the solution, they form NaOH(aq).

Question iv.
How many moles of electrons are passed when 0.8 ampere current is passed for 1 hour through molten CaCl2 ?
Answer:
Given : I = 0.8 A; t = 1 × 60 × 60 = 3600 s
Number of moles of electrons = ?
Q = I × t
= 0.8 × 3600
= 2880 C
1 Faraday = 1 mol electrons
1 Faraday = 96500 C
∵ 96500 C = 1 mol electrons
∴ 2880 C ≡ \(\frac{2880}{96500}\)
= 0.02984 mol electrons
Ans. Number of moles of electrons = 0.02984

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

Question v.
Construct a galvanic cell from the electrodes Co3+|Co and Mn2+|Mn. \(\boldsymbol{E}_{\mathrm{Co}}^{0}\) = 1.82 V,
\(\boldsymbol{E}_{\mathrm{Mn}}^{0}\) = – 1.18V. Calculate \(\boldsymbol{E}_{\text {cell }}^{0}\).
Answer:
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 13

Question vi.
Using the relationsip between ∆G0 of cell reaction and the standard potential associated with it, how will you show that the electrical potential is an intensive property ?
Answer:
(1) For an electrochemical cell involving n number of electrons in the overall cell reaction,
ΔG0 = -nF\(E_{\text {cell }}^{0}\)
where ΔG0 is standard Gibbs energy change and \(E_{\text {cell }}^{0}\) is a standard cell potential.
(2) ∴ \(E_{\mathrm{cell}}^{0}=\frac{-\Delta G^{0}}{n F}\)
Since ΔG0 changes according to number of moles of electrons involved in the cell reaction, the ratio, ΔG0/nF remains constant.
(3) Therefore \(E_{\text {cell }}^{0}\) is independent of the amount of substance and it represents the intensive property.

Question vii.
Derive the relationship between standard cell potential and equilibrium constant of cell reaction.
Answer:
For any galvanic cell, the overall cell reaction at equilibrium can be represented as,
Reactants ⇌ Products.
[For example for Daniell cell,
\(\mathrm{Zn}_{(s)}+\mathrm{Cu}_{(\mathrm{aq})}^{2+} \rightleftharpoons \mathrm{Zn}_{(\mathrm{aq})}^{2+}+\mathrm{Cu}_{(\mathrm{s})}\) ]
The equilibrium constant, K for the reversible reaction will be, \(K=\frac{[\text { Products }]}{[\text { Reactants }]}\)
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 14
The equilibrium constant is related to the stan-dard free energy change Δ G0, as follows,
ΔG0 = -RTlnK
If \(E_{\text {cell }}^{0}\) is the standard cell potential (or emf) of the galvanic cell, then ΔG0 = -nFE0cell
By comparing above equations,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 15

Question viii.
It is impossible to measure the potential of a single electrode. Comment.
Answer:
(1)
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 16
Fig 5.12(a) : Measurement of single electrode potential
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 17
Fig 5.12(b) : Measurement of cell potential
According to Nemst theory, electrode potential is the potential difference between the metal and ionic layer around it at equilibrium, i.e. the potential across the electric double layer.

(2) For measuring the single electrode potential, one part of the double layer, that is metallic layer can be connected to the potentiometer but not the ionic layer. Hence, single electrode potential can’t be measured experimentally.

(3) When an electrochemical cell is developed by combining two half cells or electrodes, they can be connected to the potentiometer and the potential difference or cell potential can be measured.
Ecell = E2 – E1
where E1 and E2 are reduction potentials of two electrodes.

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

Question ix.
Why do the cell potential of lead accumulators decrease when it generates electricity ? How the cell potential can be increased ?
Answer:
Working of a lead accumulator :
(1) Discharging : When the electric current is withdrawn from lead accumulator, the following reactions take place :
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 18

(2) Net cell reaction :
(i) Thus, the overall cell reaction during discharging is
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 19
OR
Pb(s) + PbO2(s) + 2H2SO4(aq) → 2PbSO4(s) + 2H2O(l)
The cell potential or emf of the cell depends upon the concentration of sulphuric acid. During the operation, the acid is consumed and its concentration decreases and specific gravity decreases from 1.28 to 1.17. As a result, the emf of the cell decreases. The emf of a fully charged cell is about 2.0 V.

(ii) Recharging of the cell : When the discharged battery is connected to external electric source and a higher external potential is applied the cell reaction gets reversed generating H2SO4.
Reduction at the -ve electrode or cathode :
PbSO4(s) + 2e → Pb(s) + \(\mathrm{SO}_{4(\mathrm{aq})}^{2-}\)
Oxidation at the + ve electrode or anode :
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 20
The emf of the accumulator depends only on the concentration of H2SO4.

Question x.
Write the electrode reactions and net cell reaction in NICAD battery.
Answer:
Reactions in the cell :
(i) Oxidation at cadmium anode :
Cd(s) + 2OH(aq) → Cd(OH)2(s) + 2e
(ii) Reduction at NiO2(s) cathode :
NiO2(s) + 2H2O(l) + 2e → Ni(OH)2(s) + 2OH(aq)
The overall cell reaction is the combination of above two reactions.
Cd(s) + NiO2(s) + 2H2O(l) → Cd(OH)2(s) + Ni(OH)2(s)

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

4. Answer the following :

Question i.
What is Kohrausch law of independent migration of ions? How is it useful in obtaining molar conductivity at zero concentration of a weak electrolyte ? Explain with an example.
Answer:
(A) Statement of Kohlrausch’s law : This states that at infinite dilution of the solution, each ion of an electrolyte migrates independently of its co-ions and contributes independently to the total molar conductivity of the electrolyte, irrespective of the nature of other ions present in the solution.

(B) Explanation : Both the ions, cation and anion of the electrolyte make a definite contribution to the molar conductivity of the electrolyte at infinite dilution or zero concentration (∧0).
If \(\lambda_{+}^{0}\) and \(\lambda_{-}^{0}\) are the molar ionic conductivities of cation and anion respectively at infinite dilution, then
0 = \(\lambda_{+}^{0}\) + \(\lambda_{-}^{0}\).
This is known as Kohlrausch’s law of independent migration of ions.
For an electrolyte, BxAy giving x number of cations and y number of anions,
0 = x\(\lambda_{+}^{0}\) + y\(\lambda_{-}^{0}\).

(C) Applications of Kohlrausch’s law :
(1) With this law, the molar conductivity of a strong electrolyte at zero concentration can be determined. For example,
\(\wedge_{0(\mathrm{KCl})}=\lambda_{\mathrm{K}^{+}}^{0}-\lambda_{\mathrm{Cl}^{-}}^{0}\)
(2) ∧0 values of weak electrolyte with those of strong electrolytes can be obtained. For example,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 21

Molar conductivity of a weak electrolyte at infinite dilution or zero concentration cannot be measured experimentally.
Consider the molar conductivity (∧0) of a weak acid, CH3COOH at zero concentration. By Kohlrausch s law,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 22
where λ0CH3COO and λ0H+ are the molar ionic conductivities of CH3COO and H+ ions respectively.
If ∧0CH3COONa, ∧0HCl and ∧0NaCl are molar conductivities of CH3COONa, HCl and NaCl respectively at zero concentration, then by
Kohlrausch’s law,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 23
Hence, from ∧0 values of strong electrolytes, ∧0 of a weak electrolyte CH3COOH, at infinite dilution can be calculated.

Question ii.
Explain electrolysis of molten NaCl.
Answer:
(1) Construction of an electrolytic cell : It consists of a vessel containing molten (fused) NaCl. Two graphite (carbon) inert electrodes are dipped in it, and connected to an external source of direct electric current (battery). The electrode connected to a negative terminal of the battery is a cathode and that connected to a positive terminal is an anode.

(2) Working of the cell :
(A) In the external circuit, the electrons flow through the wires from anode to cathode of the cell.
(B) The fused NaCl dissociates to form cations (Na+) and anions (Cl).
\(\mathrm{NaCl}_{\text {(fused) }} \longrightarrow \mathrm{Na}_{(\mathrm{l})}^{+}+\mathrm{Cl}_{(\mathrm{l})}^{-}\)
Na+ migrate towards cathode and Cl migrate towards anode.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 24
Fig. 5.7 : Electrolysis of fused sodium chloride

(C) Reactions in electrolytic cell :
(i) Reduction half reaction at cathode : The Na+ ions get reduced by accepting electrons from a cathode supplied by a battery and form metallic sodium.
\(\mathrm{Na}^{+}+\mathrm{e}^{-} \longrightarrow \mathrm{Na}_{(\mathrm{s})} \text { (reduction) }\)

(ii) Oxidation half reaction at anode : The Cl ions get oxidised by giving up electrons to the anode forming neutral Cl atoms in the primary process, and these Cl atoms combine forming Cl2 gas in the secondary process.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 25
The released electrons in the anodic oxidation half reaction return to battery through the metallic wires.

Net cell reaction : In order to maintain the electrical neutrality, the number of electrons gained at cathode must be equal to the number of electrons released at anode. Hence the reduction half reaction is multiplied by 2 and both reactions, oxidation half reaction and reduction half reaction are added to obtain a net cell reaction.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 26
Results of electrolysis :

  • A molten silvery white Na is formed at cathode which floats on the surface of molten NaCl.
  • A pale green Cl2 gas is liberated at anode.

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

Question iii.
What current strength in amperes will be required to produce 2.4g of Cu from CuSO4 solution in 1 hour ? Molar mass of Cu = 63.5 g mol-1.
Answer:
Given : WCu = 2.4 g; t = 1 hr = 1 × 60 × 60 s
MCu = 63.5 g mol-1; I = ?
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 27
Ans. Current strength = I = 2.026 A

Question iv.
Equilibrium constant of the reaction,
2Cu+(aq) → Cu2+(aq) + Cu(s)
is 1.2 × 106. What is the standard potential of the cell in which the reaction takes place ?
Answer:
For the cell reaction, n = 1
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 28

Question v.
Calculate emf of the cell
Zn(s)|Zn2+ (0.2M)||H+(1.6M)|H2(g, 1.8 atm)|Pt at 25°C.
Answer:
Given : Zn(s)|Zn2+(0.2M)||H+(1.6M)|H2(g, 1.8 atm)|Pt
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 29
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 30
= 0.763 – 0.0296 × (- 0.8521)
= 0.763 + 0.02522
= 0.7882
Ans. \(E_{\text {cell }}^{0}\) = 0.7882 V

Question vi.
Calculate emf of the following cell at 25°C.
Zn(s)| Zn2+(0.08M)||Cr3+(0.1M)|Cr
E0Zn = – 0.76 V, E0Cr = – 0.74 V
Answer:
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 31
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 32

Question vii.
What is a cell constant ? What are its units? How is it determined experimentally?
Answer:
(A) Cell constant of a conductivity cell is defined as the ratio of the distance between the electrodes divided by the area of cross section of the electrodes.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 33
In SI units it is expected as m-1.

The resistance of an electrolytic solution is measured by using a conductivity cell and Wheatstone
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 52
Fig. 5.6 : Measurement of conductance
The measurement of molar conductivity of a solution involves two steps as follows :
Step I : Determination of cell constant of the conductivity cell :
KCl solution (0.01 M) whose conductivity is accurately known (κ = 0.00141 Ω-1 cm-1) is taken in a beaker and the conductivity cell is dipped. The two electrodes of the cell are connected to one arm while the variable known resistance (R) is placed in another arm of Wheatstone bridge.

A current detector D’ which is a head phone or a magic eye is used. J is the sliding jockey (contact) that slides on the arm AB which is a wire of uniform cross section. A source of A.C. power (alternating power) is used to avoid electrolysis of the solution.

By sliding the jockey on wire AB, a balance point (null point) is obtained at C. Let AC and BC be the lengths of wire.

If Rsolution is the resistance of KCl solution and Rx is the known resistance then by Wheatstone’s bridge principle,
\(\frac{R_{\text {solution }}}{\mathrm{BC}}=\frac{R_{x}}{\mathrm{AC}}\)
∴ \(R_{\text {solution }}=\mathrm{BC} \times \frac{R_{x}}{\mathrm{AC}}\)
Then the cell constant ‘ b ’ of the conductivity cell is obtained by, b = κKcl × Rsolution.

Step II : Determination of conductivity of the given solution :
KCl solution is replaced by the given electrolytic solution and its resistance (Rs) is measured by Wheatstone bridge method by similar manner by obtaining a null point at D.
The conductivity (κ) of the given solution is,
κ = \(\frac{\text { cell constant }}{R_{\mathrm{s}}}=\frac{b}{R_{\mathrm{s}}}\)

Step III: Calculation of molar conductivity :
The molar conductivity (∧m) is given by,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 53
Since the concentration of the solution is known, ∧m can be calculated.

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

Question viii.
How will you calculate the moles of electrons passed and mass of the substance produced during electrolysis of a salt solution using reaction stoichiometry.
Answer:
Calculation of moles of electrons passed : The charge carried by one mole of electrons is referred to as one faraday (F). If total charge passed is Q C, then moles of electrons passed = \(\frac{Q(\mathrm{C})}{F\left(\mathrm{C} / \mathrm{mol} \mathrm{e}^{-}\right)}\)

Calculation of mass of product : Mass, W of product formed is given by,
W = moles of product × molar mass of product (M)
= \(\frac{Q}{96500}\) × mole ratio × M
= \(\frac{I \times t}{96500}\) × mole ratio × M 96500
When two electrolytic cells containing different electrolytes are connected in series so that same quantity of electricity is passed through them, then the masses W1 and W2 of products produced are given by,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 34

Question ix.
Write the electrode reactions when lead storage cell generates electricity. What are the anode and cathode and the electrode reactions during its recharging?
Answer:
Recharging of the cell : When the discharged battery is connected to external electric source and a higher external potential is applied the cell reaction gets reversed generating H2SO4.
Reduction at the – ve electrode or cathode :
\(\mathrm{PbSO}_{4(\mathrm{~s})}+2 \mathrm{e}^{-} \rightarrow \mathrm{Pb}^{(s)}+\mathrm{SO}_{4(\mathrm{aq})}^{2-}\)
Oxidation at the + ve electrode or anode :
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 35
The emf of the accumulator depends only on the concentration of H2SO4.

Question x.
What are anode and cathode of H2-O2 fuel cell ? Name the electrolyte used in it. Write electrode reactions and net cell reaction taking place in the fuel cell.
Answer:
Construction :
(i) In fuel cell the anode and cathode are porous electrodes with suitable catalyst like finely divided platinum.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 36
(iii) H2 is continuously bubbled through anode while O, gas is bubbled through cathode.

Working (cell reactions) :
(i) Oxidation at anode : At anode, hydrogen gas is oxidised to H2O.
2H2(g) + 4OH(aq) → 4H2O(l) + 4e (oxidation half reaction)
(ii) Reduction at cathode : The electrons released at anode travel to cathode through external circuit and reduce oxygen gas to OH.
O2(g) + 2H2O(l) + 4e → 4OH(aq) (reduction half reaction)

(iii) Net cell reaction: Addition of both the above reactions at anode and cathode gives a net cell reaction.
2H2(g) + O2(g) → 2H2O(l) (overall cell reaction)

Question xi.
What are anode and cathode for Leclanche’ dry cell ? Write electrode reactions and overall cell reaction when it generates electricity.
Answer:
A dry cell has zinc vessel as anode and graphite rod as cathode and moist paste of ZnCl2, MnO2, NH4Cl as electrolytes.
At anode :
Zn(s) → \(\mathrm{Zn}_{(\mathrm{aq})}^{2+}\) + 2e (Oxidation half reaction)
At graphite (c) cathode :
\(2 \mathrm{NH}_{4(\mathrm{e})}^{+}\) + 2e → 2NH3(aq) + H2(g) (Reduction half reaction)
2MnO2(s) + H2 → Mn2O3(s) + H2O(l)
There is a side reaction inside the cell, between Zn2+ ions and aqueous NH3.
\(\mathrm{Zn}_{(\mathrm{aq})}^{2+}+4 \mathrm{NH}_{3(\mathrm{aq})} \longrightarrow\left[\mathrm{Zn}\left(\mathrm{NH}_{3}\right)_{4}\right]_{(\mathrm{aq})}^{2+}\)

Question xii.
Identify oxidising agents and arrange them in order of increasing strength under standard state conditions. The standard potentials are given in parenthesis.
Al(- 1.66 V), Cl2 (1.36 V), Cd2+ (-0.4 V), Fe (-0.44 V), I2 (0.54 V), Br (1.09 V).
Answer:
The oxidising agents are I2, Br and Cl2. The increasing strength is
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 37
(Note : Actually Br2 acts as an oxidising agent but not Br.)

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

Question xiii.
Which of the following species are reducing agents? Arrange them in order of increasing strength under standard state conditions. The standard potentials are given in parenthesis.
K (-2.93V), Br2(1.09V), Mg(-2.36V), Co3+(1.61V), Ti2+(-0.37V), Ag+(0.8V), Ni (-0.23V).
Answer:
Lower the standard reduction potential, higher is reducing power. The reducing agents are Ni, Mg and K. Their increasing strength is,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 38
(Note : Cations don’t act as reducing agent since they are already in oxidised state.)

Question xiv.
Predict whether the following
reactions would occur spontaneously
under standard state conditions.
a. Ca(s) + Cd2+(aq) → Ca2+(aq) + Cd(s)
b. 2 Br-(s) + Sn2+(aq) → Br2(l) + Sn(s)
c. 2Ag(s) + Ni2+(aq) → 2 Ag+(aq) + Ni(s)
(use information of Table 5.1)
Answer:
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 39

12th Chemistry Digest Chapter 5 Electrochemistry Intext Questions and Answers

Question 1.
How does electrical resistance depend on the dimensions of an electronic (metallic) conductor?
Answer:
The electrical resistance of an electronic conductor is linearly proportional to its length (l) and inversely proportional to its cross section area a.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 40
Fig. 5.3 : Electronic conductor
Thus, R ∝ l; R ∝ \(\frac{1}{a}\)
∴ R ∝ \(\frac{l}{a}\) or R = ρ × \(\frac{l}{a}\)
where the proportionality constant p is called specific resistance. IUPAC recommends the term resistivity for specific resistance.

Question 2.
What are the units of resistivity ?
Answer:
For an electronic conductor of length l, and cross section area a, the resistance R is represented as
R = ρ × \(\frac{l}{a}\)
where ρ is the resistivity of the conductor.
∴ ρ = R × \(\frac{a}{l}\)
If l = 1 m, a = 1 m2, ρ = R
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 41
Hence, resistivity is the resistance of a conductor of volume of 1 m3.
(In C.G.S. units, the units of ρ are ohm cm. Hence, ρ is the resistance of a conductor of unit volume or 1 cm3.)

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

Question 3.
Define resistivity. What are its units ?
Answer:
Resistivity (or specific resistance) : It is the resistance of a conductor that is 1 m in length and 1 m2 in cross section area in SI units. (In C.G.S. units, it is the resistance of a conductor that is 1 cm in length and 1 cm2 in cross section area.) Hence, the resistivity is the resistance of a conductor of unit volume. (In case of electrolytic solution, ρ is the resistivity i.e., resistance of a solution of unit volume.)
It has SI units, ohm m and C.G.S. units, ohm cm.

Question 4.
Why is alternating current used in the measurement of conductivity of the solution ?
Answer:
If direct current (D.C.) by battery is used, there will be electrolysis and the concentration of the solution is changed. Hence alternating current (A.C.) with high frequency is used.

Try this… (Textbook page No. 93)

Question 1.
What must be the concentration of a solution of silver nitrate to have the molar conductivity of 121.4 Ω-1 cm2 mol-1 and the conductivity of 2.428 × 10-3-1 cm-1 at 25 °C ?
Answer:
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 42
∴ Concentration of a Solution = 0.02 M

Try this… (Textbook page No. 96)

Question 1.
Obtain the expression for dissociation constant in terms of ∧c and ∧0 using Ostwald’s dilution law.
Answer:
Consider a solution of a weak electrolyte, BA having concentration C mol dm-3. If α is the degree of dissociation, then by Ostwald’s theory of weak electrolytes,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 43
If K is the dissociation constant of the weak electrolyte, then by Ostwald’s dilution law,
K = \(\frac{\alpha^{2} C}{(1-\alpha)}\)
If ∧m is the molar conductivity of the electrolyte BA at the concentration C and ∧0 is the molar conductivity at zero concentration or infinite dilution, then
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 44
Hence by measuring ∧m at the concentration C and knowing ∧0, the dissociation constant can be calculated.
If \(\lambda_{+}^{0}\) and \(\lambda_{-}^{0}\) are the ionic conductivities, then by Kohlrauseh’s law, ∧0 = \(\lambda_{+}^{0}\) + \(\lambda_{-}^{0}\).

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

Learn this as well…

Question 1.
How is the cell constant of a conductivity cell determined?
Answer:
The cell constant of a given conductivity cell is obtained by measuring the resistance (R) (or the conductance) of a standard solution whose conductivity (fc) is accurately known by using Wheatstone’s bridge (discussed in Q. 37). For this purpose, KCl solution of accurately known conductivity is used.
\(\kappa_{\mathrm{KCl}}=\frac{1}{R_{\mathrm{KCl}}} \times \frac{l}{a}\) where \(\frac{l}{a}\) is a cell constant, represented by b.
∴ \(\kappa_{\mathrm{KCl}}=\frac{b}{R_{\mathrm{KCl}}}\)
or b = κKCl × RKCl
For example, the conductivity of 0.01 M KCl is 0.00141 Ω-1 cm-1 (S cm-1). Hence by measuring R KCl the cell constant b can be obtained.

Try this… (Textbook page No. 95)

Question 1.
Calculate ∧0 (CH2ClCOOH) if ∧0 values for HCl, KCl and CH2ClCOOK are respectively, 4.261, 1.499 and 1.132 Ω-1 m2 mol-1.
Solution :
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 45
Adding equations (i) and (ii) and subtracting equation (iii) we get equation (I).
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 46

Can you tell ? (Textbook page No. 103)

Question 1.
You have learnt Daniel cell in XIth standard. Write notations for anode and cathode. Write the cell formula.
Answer:
Daniel cell is represented as,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 47

Try this… (Textbook page No. 104)

Question 1.
Write electrode reactions and overall cell reaction for Daniel cell you learnt in standard XI.
Answer:
Reactions for Daniell cell:
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 48

Question 1.
Describe different types of reversible electrodes with examples. (1 mark for each type)
Answer:
A reversible electrochemical cell or a galvanic cell consists of two reversible half cells or electrodes. There are four types of reversible electrodes according to their compositions.
(1) Metal-metal ion electrode : This electrode is set up by dipping a metal in a solution containing its own ions, e.g. Zn rod dipped into ZnSO4 solution containing Zn++ ions of concentration C.
It is represented as,
\(\mathrm{Zn}^{2+}{ }_{(\mathrm{aq})} \mid \mathrm{Zn}_{(\mathrm{s})}\)
The reduction reaction at the electrode is,
Zn++(aq) + 2e → Zn(s)

(2) Metal-sparingly soluble salt electrode : This electrode consists of a metal coated with one of its sparingly soluble salts and immersed in a solution containing an electrolyte having a common anion as that of the salt. For example, silver electrode coated with sparingly soluble AgCl dipped in KCl solution with common anion Cl. This electrode is represented as,
Cl(aq) | AgCl(s) | Ag(s)
The reduction reaction is,
AgCl(s) + e → Ag(s) + Cl(aq)

(3) Gas electrode : This is developed by bubbling pure and dry gas around a platinised platinum foil dipped in the solution containing ions (of the gas) reversible with respect to the gas bubbled.
The gas is adsorbed on the surface of platinum foil and establishes an equilibrium with its ions in the solution. Pt electrode provides electrical contact and also acts as a catalyst.
Some of the gas electrodes are represented as follows :
(i) Hydrogen gas electrode :
H+(aq) | H2(g, PH2) | Pt
Reduction reaction : H+(aq) + e → \(\frac {1}{2}\)H2(g)
(ii) Chlorine gas electrode :
Cl(aq) | Cl2(g, PCl2) | Pt
Reduction reaction : \(\frac {1}{2}\)Cl2(g) + e- → Cl(aq)

(4) Redox electrode (Oxidation reduction electrode) : This electrode consists of a platinum wire dipped in a solution containing the ions of the same metal (or a substance) in two different oxidation states, like Fe2+ – Fe3+, Sn2+ – Sn4+, Mn++ – MnO4, etc.
A platinum electrode which provides an electrical contact and acts as catalyst aquires an equilibrium between two ions in the solution, due to their tendency to undergo a change from one oxidation state to another. The electrodes are represented as,
Fe2+(aq), Fe3+(aq) | Pt
Reduction reaction : Fe3+(aq) + e → Fe2+(aq)
SnCl2(aq), SnCl4(aq) | Pt
Reduction reaction : Sn4+(aq) + 2e →Sn2+(aq)

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

Use your brain power! (Textbook page No. 98)

Question 1.
Distinguish between electrolytic and galvanic cells.
Answer:
Electrolytic cell:

  1. This device is used to bring about a non-spontaneous chemical reaction by passing an electric current.
  2. It is used to bring about a chemical reaction generally for the dissociation (electrolysis) of compounds.
  3. In this cell, electrical energy is converted into chemical energy.
  4. In this cell, the cathode is negative and the anode is positive.
  5. Electrolytic cells are irreversible.
  6. Oxidation takes place at the positive electrode and reduction at the negative electrode.
  7. The electrons are supplied by the external source and enter through cathode and come out through anode.
  8. It is used for electroplating, electrorefining, etc.

Electrochemical cell (Galvanic cell or Voltaic cell):

  1. This device is used to produce electrical energy by a spontaneous chemical reaction.
  2. It is used to generate electricity.
  3. In this cell, chemical energy is converted into electrical energy.
  4. In this cell, the cathode is positive and the anode is negative.
  5. Electrochernical cells are reversible.
  6. Oxidation takes place at the negative electrode and reduction at the positive electrode.
  7. The electrons move from anode to cathode in the external circuit.
  8. It is used as a source of electric current.

Try this… (Textbook page No. 107)

Question 1.
Write expressions to calculate equilibrium constant from
i. Concentration data
ii. Thermochemical data
iii. Electrochemical data
Answer:
(i) Consider following a reversible cell reaction.
aA + bB ⇌ cC + dD
If [A], [B], [C] and [D] represent concentrations of reactants and products then the equilibrium constant K is,
K = \(\frac{[\mathrm{C}]^{c} \times[\mathrm{D}]^{d}}{[\mathrm{~A}]^{a} \times[\mathrm{B}]^{b}}\)
(ii) If ΔG0 is the standard Gibbs free energy change at temperature T then,
ΔG0 = – RTlnK = – 2.303 RTlog10K
(iii) From electrochemical data,
if \(E_{\text {cell }}^{0}\) is the standard cell potential and K is the equilibrium constant for the cell reaction at a temperature T, then,
\(E_{\text {cell }}^{0}=\frac{0.0592}{n} \log _{10} K\)

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

Learn this as well…

Question 1.
The construction and working of the calomel electrode.
Answer:
(1) Since standard hydrogen electrode (SHE) is not convenient for experimental use, a secondary reference electrode like calomel electrode is used.
(2) Construction : It consists of a glass vessel with side arm B for dipping in a desired solution of another electrode like, ZnSO4(aq) for an electric contact. The vessel is filled with mercury, a paste of Hg and Hg2Cl2 (calomel) and saturated KCl solution.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 49
Fig. 5.15 : Determination of standard electrode potential using calomel electrode
(3) The potential developed depends upon the concentration of Cl or KCl solution. When saturated KCl solution is used, its reduction potential is 0.242 V.
(4) Consider following cell :
Zn(s) | ZnSO4(aq) || KCl(aq) | Hg2Cl2(s) | Hg
OR Zn(s) | ZnSO4(aq) || Calomel electrode
Reduction reaction for calomel electrode :
Hg2Cl2(s) + 2e → 2Hg(l) + 2Cl(aq)
Hence potential of calomel electrode depends on the concentration of Cl or KCl solution.

Can you tell ? (Textbook page No. 114)

Question 1.
In what ways are fuel cells and galvanic cells similar and in what ways are they different ?
Answer:
Similarity between fuel cells and galvanic cells :

  • In both the cells, there is oxidation at anode and j reduction at cathode.
  • The cell potential is developed due to net redox reactions.
  • Both are galvanic cells.

Difference in fuel cells and galvanic cells :

  • Fuel cells involve electrodes with large surface area while galvanic cells involve electrodes with j compact surface area.
  • Fuel cells involve gaseous materials on a large scale while galvanic cells involve gaseous materials at a definite pressures along with electrolytes or there may not be gases.
  • In fuel cells, the cell potential is developed due to exothermic combustion reactions while in galvanic cell, cell potential is developed due to normal redox reactions.
  • In fuel cells gaseous electrode materials are continuously supplied from outside while in galvanic cells electrode materials have constant concentration or may change due to reactions.

Use your brain power (Textbook page No. 114)

Question 1.
Indentify the strongest and the weakest oxidizing agents from the electrochemical series.
Answer:
From the electrochemical series,
(a) The strongest oxidising agent is fluorine since it has the highest standard reduction potential (\(E_{\mathrm{F}_{2} / \mathrm{F}^{-}}^{0}\) = + 2.87 V).
(b) The weakest oxidising agent (or the strongest reducing agent) is lithium since it has the lowest standard reduction potential, (\(E_{\mathrm{Li}^{+} / \mathrm{Li}}^{0}\) = -3.045 V).

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry

Use your brainpower (Textbook page No. 115)

Question 1.
Identify the strongest and the weakest reducing agents from the electrochemical series.
Answer:
(a) From the electrochemical series, the strongest reducing agent is lithium since it has the lowest standard reduction potential (\(E_{\mathrm{Li}^{+} / \mathrm{Li}}^{0}\) = -3.045 V).
(b) The weakest reducing agent is fluorine since it has the highest standard reduction potential,
(\(E_{\mathrm{F}_{2} / \mathrm{F}^{-}}^{0}\) = +2.87 V).

Question 2.
From E° values given in Table 5.1, predict whether Sn can reduce I2 or Ni2+.
Answer:
From the electrochemical series,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 50
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 5 Electrochemistry 51

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

Balbharti Maharashtra State Board 12th Chemistry Textbook Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics Textbook Exercise Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

1. Select the most appropriate option.

Question 1.
The correct thermodynamic conditions for the spontaneous reaction at all temperatures are
(a) ΔH < 0 and ΔS > 0
(b) ΔH > 0 and ΔS < 0
(c) ΔH < 0 and ΔS < 0
(d) ΔH < 0 and ΔS = 0
Answer:
(a) ΔH < 0 and ΔS > 0

Question ii.
A gas is allowed to expand in a well-insulated container against a constant external pressure of 2.5 bar from an initial volume of 2.5 L to a final volume of 4.5 L. The change in internal energy, ΔU of the gas will be
(a) -500 J
(b) +500J
(c) -1013 J
(d) +1013 J
Answer:
(a) -500 J

Question iii.
In which of the following, entropy of the system decreases ?
(a) Crystallisation of liquid into solid
(b) Temperature of crystalline solid is increased from 0 K to 115 K
(c) H2(g) → 2H(g)
(d) 2NaHCO3(s) → Na2CO3(s) + CO2(g) + H2O(g)
Answer:
(a) Crystallisation of liquid into solid

Question iv.
The enthalpy of formation for all elements in their standard states is
(a) unity
(b) zero
(c) less than zero
(d) different elements
Answer:
(b) zero

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

Question v.
Which of the following reactions is exothermic ?
(a) H2(g) → 2H(g)
(b) C(s) → C(g)
(c) 2Cl(g) → Cl2(g)
(d) H2O(s) → H2O(l)
Answer:
(c) 2Cl(g) → Cl2(g)

Question vi.
6.24 g of ethanol are vaporized by supplying 5.89 kJ of heat. Enthalpy of vaporization of ethanol will be
(a) 43.4 kJ mol-1
(b) 60.2 kJ mol-1
(c) 38.9 kJ mol-1
(d) 20.4 kJ mol-1
Answer:
(a) 43.4 kJ mol-1

Question vii.
If the standard enthalpy of formation of methanol is -238.9 kJ mol-1 then entropy change of the surroundings will be
(a) -801.7 JK-1
(b) 801.7 JK-1
(c) 0.8017 JK-1
(d) -0.8017 JK-1
Answer:
(b) 801.7 JK-1

Question viii.
Which of the following are not state functions ?
1. Q + W 2. Q 3. W 4. H-TS
(a) 1, 2 and 3
(b) 2 and 3
(c) 1 and 4
(d) 2, 3 and 4
Answer:
(b) 2 and 3

Question ix.
For vaporization of water at 1 bar, ΔH = 40.63 kJ mol-1 and ΔS =108.8 JK-1 mol-1. At what temperature, ΔG = 0?
(a) 273.4 K
(b) 393.4 K
(c) 373.4 K
(d) 293.4 K
Answer:
(c) 373.4 K

Question x.
Bond enthalpies of H – H, Cl – Cl and H – Cl bonds are 434 kJ mol-1, 242 kJ mol-2 and 431 kJ mol-1, respectively. Enthalpy of formation of HCl is
(a) 245 kJ mol-1
(b) -93 kJ mol-1
(c) -245 kJ mol-1
(d) 93 kJ mol-1
Answer:
(b) -93 kJ mol-1

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

2. Answer the following in one or two sentences.

Question i.
Comment on the statement: No work is involved in an expansion of a gas in vacuum.
Answer:
(1) When a gas expands against an external pressure Pex, changing the volume from V1 to V2, the work obtained is given by
W = -Pex (V2 – V1).
(2) Hence the work is performed by the system when it experiences the opposing force or pressure.
(3) Greater the opposing force, more is the work.
(4) In free expansion, the gas expands in vaccum where it does not experience opposing force, (P = 0). Since external pressure is zero, no work is obtained.
∴ W = -Pex (V2 – V1)
= -0 × (V2 – V1)
= 0
(5) Since during expansion in vacuum no energy is expended, it is called free expansion.

Question ii.
State the first law of thermodynamics.
Answer:
The first law of thermodynamics is based on the principle of conservation of energy and can be stated in different ways as follows :

  1. Energy can neither be created nor destroyed, however, it may be converted from one form into another.
  2. Whenever, a quantity of one kind of energy is consumed or disappears, an equivalent amount of another kind of energy appears.
  3. The total mass and energy of an isolated system remain constant, although there may be interconservation of energy from one form to another.
  4. The total energy of the universe remains constant.

Question iii.
What is enthalpy of fusion?
Answer:
Enthalpy of fusion (ΔfusH) : The enthalpy change that accompanies the fusion of one mole of a solid into a liquid at constant temperature and pressure is called enthalpy of fusion.
For example,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 1
This equation describes that when one mole of ice melts (fuses) at 0 °C (273 K) and 1 atmosphere, 6.1 kJ of heat will be absorbed.

Question iv.
What is standard state of a substance?
Answer:
The thermodynamic standard state of a substance (compound) is the most stable physical state of it at 298 K and 1 atmosphere (or 1 bar). The enthalpy of the substance in the standard state is represented as ΔfH0.

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

Question v.
State whether ∆S is positive, negative or zero for the reaction 2H(g) → H2(g). Explain.
Answer:
(i) The given reaction, 2H(g) → H2(g) is the formation of H2(g) from free atoms.
(ii) Since two H atoms form one H2 molecule, ∆n = 1 – 2= -1 and disorder is decreased. Hence entropy change ∆S < 0 (or negative).

Question vi.
State second law of thermodynamics in terms of entropy.
Answer:
The second law of thermodynamics states that the total entropy of the system and its surroundings (universe) increases in a spontaneous process.
OR
Since all the natural processes are spontaneous, the entropy of the universe increases.
It is expressed mathematically as
∆ STotal = ∆ Ssystem + ∆Ssurr > 0
∆ SUniverse = ∆ Ssystem + ∆ Ssurr > 0

Question vii.
If the enthalpy change of a reaction is ∆H how will you calculate entropy of surroundings?
Answer:
(i) For endothermic reaction, ∆H > 0. This shows the system absorbs heat from surroundings.
∴ ∆surr H < 0.
∵ Entropy change = ∆surr S = \(\frac{-\Delta_{\text {surr }} H}{T}\)
There is decrease in entropy of surroundings.
(ii) For exothermic reaction, ∆H < 0, hence for surroundings, ∆surr H > 0

∴ ∆surr > 0.

Question viii.
Comment on spontaneity of reactions for which ∆H is positive and ∆S is negative.
Answer:
Since ∆H is +ve and ∆S is -ve, ∆G will be +ve at all temperatures. Hence reactions will be non-spontaneous at all temperatures.

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

3. Answer in brief.

Question i.
Obtain the relationship between ∆G° of a reaction and the equilibrium constant.
Answer:
Consider following reversible reaction, aA + bB ⇌ cC + dD
The reaction quotient Q is,
Q = \(\frac{[\mathrm{C}]^{c} \times[\mathrm{D}]^{d}}{[\mathrm{~A}]^{a} \times[\mathrm{B}]^{b}}\)
The free energy change ∆G for the reaction is ∆G = ∆G° + RT in Q
Where ∆G° is the standard free energy change.
At equilibrium
Q = \(\frac{[\mathrm{C}]_{e}^{c} \times[\mathrm{D}]_{e}^{d}}{[\mathrm{~A}]_{e}^{a} \times[\mathrm{B}]_{e}^{b}}=\mathrm{K}\)
∴ ∆G = ∆G° + RT In K
∵ at equilibrium ∆G = 0
∴ 0 = AG° + RT In K
∴ ∆G° = -RT In K
∴ ∆G°= -2.303 RT log10K.

Question ii.
What is entropy? Give its units.
Answer:
(i) Entropy : Being a state function and thermodynamic function it is defined as entropy change (∆S) of a system in a process which is equal to the amount of heat transferred in a reversible manner (Qrev) divided by the absolute temperature (T), at which the heat is absorbed. Thus,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 2
(ii) Units of entropy are JK-1 in SI unit and cal K-1 in c.g.s. units. It is also expressed in terms of entropy unit (e.u.). Hence 1 e.u. = 1 JK-1.
(iii) Entropy is a measure of disorder in the system. Higher the disorder, more is entropy of the system.

Question iii.
How will you calculate reaction enthalpy from data on bond enthalpies?
Answer:
(i) In chemical reactions, bonds are broken in the reactant molecules and bonds are formed in the product molecules.
(ii) Energy is always required to break a chemical bond while energy is always released in the formation of the bond.
(iii) The enthalpy change of a gaseous reactions (ΔfH0) involving substances with covalent bonds can be calculated with the help of bond enthalpies of reactants and products. (In case of solids we need lattice energy or heat of sublimation while in case of liquids we need heat of evaporation.)
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 3
If the energy required to break the bonds of reacting molecules is more than the energy released in the bond formation of the products, then the reaction will be endothermic and ∆H0 reaction will be positive. On the other hand if the energy released in the bond formation of the products is more than the energy required to break the bonds of reacting molecules then the reaction will be exothermic and ∆H0 reaction will be negative.

Question iv.
What is the standard enthalpy of combustion ? Give an example.
Answer:
Standard enthalpy of combustion or standard heat of combustion : it is defined as the enthalpy change when one mole of a substance in the standard state undergoes complete combustion in a sufficient amount of oxygen at constant temperature (298 K) and pressure (1 atmosphere or 1 bar). It is denoted by ∆cH0.
E.g. CH3OH(l) + \(\frac {3}{2}\) O2(g) = CO2(g) + 2H2O
cH0= -726 kJ mol-1
(∆cH0 is always negative.)
[Note : Calorific value : It is the enthalpy change or amount of heat liberated when one gram of a substance undergoes combustion.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 4

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

Question v.
What is the enthalpy of atomization? Give an example.
Answer:
Enthalpy of atomisation (∆atomH) : it is the enthalpy change accompanying the dissociation of one mole of gaseous substance into its atoms at constant temperature and pressure.
For example : CH4(g) → C(g) + 4H(g)atomH = 1660 kJ mol-1

Question vi.
Obtain the expression for work done in chemical reaction.
Answer:
Consider n1 moles of gaseous reactants A of volume V1 change to n2 moles of gaseous products B of volume V2 at temperature T and pressure P.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 5
In the initial state, PV1 = n1RT
In the final state, PV2 = n2RT
PV2 – PV1 = n2RT – n1RT = (n2 – n1)RT = ∆nRT
where ∆n is the change in number of moles of gaseous products and gaseous reactants.
Due to net changes in gaseous moles, there arises change in volume against constant pressure resulting in mechanical work, -P∆V.
∴ W = -P∆V = -P(V2 – V1) = – ∆nRT
(i) If n1 – n2, ∆n = 0, W = 0. No work is performed.
(ii) If n2 > n1, ∆n > 0, there is a work of expansion by the system and W is negative.
(iii) If n2 < n1, ∆n < 0, there is a work of compression, hence work is done on the system and W is positive.

Question vii.
Derive the expression for PV work.
Answer:
Consider a certain amount of an ideal gas enclosed in an ideal cylinder fitted with massless, frictionless rigid movable piston at pressure P, occupying volume V1 at temperature T.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 6
Fig. 4.8 : Work of expansion
As the gas expands, it pushes the piston upward through a distance d against external force F, pushing the surroundings.
The work done by the gas is,
W = opposing force × distance = -F × d
-ve sign indicates the lowering of energy of the system during expansion.
If a is the cross section area of the cylinder or piston, then,
W = \(-\frac{F}{a}\) × d × a
Now the pressure is Pex = \(\frac{F}{a}\)
while volume change is, ΔV = d × a
∴ W = -Pex × ΔV
If during the expansion, the volume changes from V1 and V2 then, ΔV = V2 – V1
∴ W= -Pex(V2 – V1)
During compression, the work W is +ve, since the energy of the system is increased,
W = +Pex(V2 – V1)

Question viii.
What are intensive properties? Explain why density is intensive property.
Answer:
(A) Intensive property : It is defined as a property of a system whose magnitude is independent of the amount of matter present in the system.
Explanation :

  1. Intensive property is characteristic of the system, e.g., refractive index, density, viscosity, temperature, pressure, boiling point, melting point, freezing point of a pure liquid, surface tension, etc.
  2. The intensive properties are not additive.

(B) Density is a ratio of two extensive properties namely, mass and volume. Since the ratio of two extensive properties represents an intensive property, density is an intensive property. It does not depend on the amount of a substance.

Question ix.
How much heat is evolved when 12 g of CO reacts with NO2 ? The reaction is :
4 CO(g) + 2 NO2(g) → 4CO2(g) + N2(g), ∆H0 = -1200 kJ

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

4. Answer the following questions.

Question i.
Derive the expression for the maximum work.
Answer:
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 7
Consider n moles of an ideal gas enclosed in an ideal cylinder fitted with a massless and frictionless movable rigid piston. Let V be the volume of the gas at a pressure P and a temperature T.
If in an infinitesimal change pressure changes from P to P – dP and volume increases from V to V + dV. Then the work obtained is, dW = -(P-dP) dV
= -PdV + dPdV
Since dP.dV is negligibly small relative to PdV
dW= -PdV
Let the state of the system change from A(P1, L1) to B (P2, V2) isothermally and reversibly, at temperature T involving number of infinitesimal steps.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 8
Then the total work or maximum work in the process is obtained by integrating above equation.
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 9
At constant temperature,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 10
where n, P, V and T represent number of moles, pressure, volume and temperature respectively. For the process,
ΔU = 0, ΔH = 0.
The heat absorbed in reversible manner
Qrev, is completely converted into work.
Qrev = -Wmax.
Hence work obtained is maximum.

Question ii.
Obtain the relatioship between ∆H and ∆U for gas phase reactions.
Answer:
Consider a reaction in which n1 moles of gaseous reactant in initial state change to n2 moles of gaseous product in the final state.
Let H1, U1, P1, V1 and H2, U2, P2, V2 represent enthalpies, internal energies, pressures and volumes in the initial and final states respectively then,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 11
The heat of reaction is given by enthalpy change ΔH as,
ΔH = H2 – H1
By definition, H = U + PV
∴ H1 = U1 + P1V1 and H2 = U2+ P2V2
∴ ΔH = (U2 + P2V2) – (U1 + P1V1)
= (U2 – U1) + (P2V2 – P1V1)
Now, ΔU = U2 – U1
Since PV = nRT,
For initial state, P1V1= n1RT
For final state, P2V2 = n2RT
∴ P2V2 – P1V1 = n2RT – n1RT
= (n2 – n1) RT
= ΔnRT
where Δn
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 12
∴ ΔH = ΔU + ΔnRT
If QP and QV are the heats involved in the reaction at constant pressure and constant volume respectively, then since QP = ΔH and QV = ΔU.
∴ QP = QV = ΔnRT

Question iii.
State Hess’s law of constant heat summation. Illustrate with an example. State its applications.
Answer:
Statement of law of constant heat summation : It states that, the heat of a reaction or the enthalpy change in a chemical reaction depends upon initial state of reactants and final state of products and independent of the path by which the reaction is brought about (i.e. in single step or in series of steps).
OR
Heat of reaction is same whether it is carried out in one step or in several steps.
Explanation :
Consider the formation of CO2(g).
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 13
Hess’s law treats thermochemical equations mathematically i.e., they can be added, subtracted or multiplied by numerical factors like algebraic equations.

Applications : Hess’s law is used for :

  1. To calculate heat of formation, combustion, neutralisation, ionization, etc.
  2. To calculate the heat of reactions which may not take place normally or directly.
  3. To calculate heats of extremely slow or fast reactions.
  4. To calculate enthalpies of reactants and products.

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

Question iv.
Although ∆S for the formation of two moles of water from H2 and O2 is -327 JK-1, it is spontaneous. Explain. (Given ∆H for the reaction is -572 kJ).
Answer:
Given : ΔS= -327 JK-1; ΔH = -572 kJ
ΔG = ΔH – TΔS, and ΔH << ΔS
∴ ΔG < 0, and hence the formation of H2O(l) is spontaneous.

Question v.
Obtain the relation between ∆G and ∆STotal. Comment on spontaneity of the reaction.
Answer:
(i) Gibbs free energy, G is defined as,
G = H – TS
where H is the enthalpy, S is the entropy of the system at absolute temperature T.
Since H, T and S are state functions, G is a state function and a thermodynamic function.

(ii) At constant temperature and pressure, change in free energy ΔG for the system is represented as, ∆G = ∆H – T∆S
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 14
This is called Gibbs free energy equation for ∆G. In this ∆S is total entropy change, i.e., ∆STotal.

(iii) The SI units of ∆G are J or kJ (or Jmol-1 or kJmol-1).
The c.g.s. units of ∆G are cal or kcal (or cal mol-1 or kcal mol-1.)

The second law explains the conditions of spontaneity as below :
(i) ∆Stotal > 0 and ∆G < 0, the process is spontaneous.
(ii) ∆Stotal < 0 and ∆G > 0, the process is nonspontaneous.
(iii) ∆Stotal = 0 and ∆G = 0, the process is at equilibrium.

Question vi.
One mole of an ideal gas is compressed from 500 cm3 against a constant external pressure of 1.2 × 105 Pa. The work involved in the process is 36.0 J. Calculate the final volume.
Answer:
Given : V1 = 500 cm3 = 0.5 dm3;
Pex = 1.2 × 105 Pa = 1.2 bar; W= 36 J;
1 dm3 bar = 100 J; V2 = ?
W = -Pex (V2 – V1)
36 J = – 1.2 (V2 – 0.5) dm3 bar
= -1.2 × 100 (V2 – 0.5) J
∴ V2 – 0.5 = \(\frac{-36}{1.2 \times 100}=-0.3\)
∴ V2 = 0.5 -0.3 = 0.2 dm3 = 200 cm3
Ans. Final volume = 200 cm3.

Question vii.
Calculate the maximum work when 24g of O2 are expanded isothermally and reversibly from the pressure of 1.6 bar to 1 bar at 298 K.
Answer:
Given : W02 = 24 g, P1 = 1.6 bar, P2 = 1 bar
T = 298 K, Wmax = ?
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 15

Question viii.
Calculate the work done in the decomposition of 132 g of NH4NO3 at 100 °C.
NH4NO3(s) → N2O(g) + 2 H2O(g)
State whether work is done on the system or by the system.
Answer:
NH44NO3(s) → N2O(g) + 2 H2O(g)
mNH4NO3 = 132 g; MNH4NO3 = 80 g mol-1
T = 273 + 100 = 373 K; Δn = ?
For the reaction,
Δn = Σn2 gaseous products – Σn1 gaseous reactants
= 3 – 0 = 3 mol
Since there is an increase in number of gaseous moles, the work is done by the system.
nNH4NO3 = \(\frac{m_{\mathrm{NH}_{4} \mathrm{NO}_{3}}}{M_{\mathrm{NH}_{4} \mathrm{NO}_{3}}}\)
= \(\frac{132}{80}\)
= 1.65 mol
For 1 mol NH4NO3(s) Δn = 3 mol
∴ For 1.65 mol NH4NO3(s) Δn = 3 × 1.65 = 4.95 mol
W = -ΔnRT = -4.95 × 8.314 × 373
= – 15350 J
= – 15.35 kJ
Ans. Work is done by the system.
Work done = – 15.35 kJ

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

Question ix.
Calculate standard enthalpy of reaction,
Fe2O3(s) + 3CO(g) → 2 Fe(s) + 3CO2(g),
from the following data.
fH0(Fe2O3) = -824 kJ/mol,
fH0(CO) = -110 kJ/mol,
fH0(CO2) = -393 kJ/mol
Answer:
Given : ∆fH0Fe2O3 = -824 kJ/mol-1;
fH0(CO) = – 110 kJ mol-1
fH0(CO2) = – 393 kJ/mol-1; ∆fH0 = ?
Required equation,
Fe2O3(s) + 3CO(g) → 2Fe(s) + 3CO2(g)
∆H1 = ? – (I)
Given equations :
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 16
= -(-824) -3 (-110) + 3(-393)
= 824 + 330 – 1179
fH0 = -25 kJ
Ans. ∆fH0 = -25 kJ

Question x.
For a certain reaction ∆H0 =219 kJ and ∆S0 = -21 J/K. Determine whether the reaction is spontaneous or nonspontaneous.
Answer:
Given : ∆H0 = 219 kJ; ∆S0 = -21 J/K, ∆G0 = ?
For standard state, T = 298 K
∆G0 = ∆H0 – T∆S0
= 219 – 298 × (-21) × 10-3
= 219 + 6.258
= 225.3 kJ
Since ∆S < 0 and ∆G0 > 0, the reaction is non-spontaneous.

Question xi.
Determine whether the following reaction is spontaneous under standard state conditions.
2 H2O(l) + O2(g) → 2H2O2(l)
if ∆H0 = 196 kJ, ∆S0 = -126 J/K
Does it have a cross-over temperature?
Answer:
Given : 2H2O(l) + O2(g) → 2H2O2(l)
∆H0 = +196 kJ
∆S0 = -126 JK-1 =0.126 kj K-1
T= 298 K
∆G0 = ?
Cross over temperature = T = ?
∆G0 = ∆H0 – T∆S0
= 196 – 298 (-0.126)
= 196 + 37.55
= + 233.55 kJ
∵ ∆G0 > 0, the reaction is non-spontaneous.
∆H0 > 0, ∆S0 < 0,
Since at all temperatures, ∆G0 > 0, there is no cross over temperature.
Ans. The reaction is non-spontaneous.
There is no cross-over temperature for the reaction.

Question xii.
Calculate ∆U at 298 K for the reaction,
C2H4(g) + HCl(g) → C2H5Cl(g), ∆H = -72.3 kJ
How much PV work is done?
Answer:
Given : C2H4(g) + HCl(g) → C2H5Cl(g)
T = 298 K; ∆H = -72.3 kJ; PV = ?;
∆U = ?
∆n = Σn2gaseous products – Σn1gaseous reactants
= 1 – (1 + 1)= -1 mol
For PV work :
W = -∆nRT
= – (- 1) × 8.314 × 298
= 2478 J = 2.478 kJ
∆H = ∆U + ∆nRT
∴ ∆U = ∆H – ∆nRT
= – 72.3 – (-2.478)
= – 69.82 kJ
Ans. PV work = 2.478 kJ
∆U = -69.82 kJ

Question xiii.
Calculate the work done during synthesis of NH3 in which volume changes from 8.0 dm3 to 4.0 dm3 at a constant external pressure of 43 bar. In what direction the work energy flows?
Answer:
Given : V1 = 8.0 dm3; V2 = 4.0 dm3; Pex = 43 bar
W = ? What direction work energy flows ?
W = -Pex(V2 – V1)
= -43 (4 – 8)
= 172 dm3 bar
= 172 × 100 J
= 17200 J
= 17.2 kJ
In this compression process, the work is done on the system and work energy flows into the system.

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

Question xiv.
Calculate the amount of work done in the
(a) oxidation of 1 mole HCl(g) at 200 °C according to reaction.
4HCl(g) + O2(g) → 2 Cl2(g) + 2 H2O(g)
(b) decomposition of one mole of NO at 300 °C for the reaction
2 NO(g) → N2(g) + O2
Answer:
Given :
(a) 4HCl(g) + O2(g) → 2Cl2(g) + 2H2O(g)
nHCl = 1 mol; T = 273 + 200 = 473 K, W = ?
For 4 mol HCl ∆n = (2 + 2) – (4 + 1) = – 1 mol
∴ For 1 mol HCl ∆n = –\(\frac {1}{4}\) = -0.25 mol
W = -∆nRT = – (-0.25) × 8.314 × 473 = 983.11
(b) ∆n = (1 + 1) – 2 = 0 mol
W = -∆nRT = -(0) × 8.314 × 473 = 0
Ans. (a) W = 983.1 J
(b) W = 0.0 J

Question xv.
When 6.0 g of O2 reacts with CIF as per
2CIF(g) + O2(g) → Cl2O(g) + OF2(g)
The enthalpy change is 38.55 kJ. What is standard enthalpy of the reaction ?
Answer:
Given : The given reaction is for 1 mol O2 or 32 g O2.
∵ For 6.0 g O2
∆ H0 = 38.55 kJ
∴ For 32 g O2
∆ H0 = \(\frac{32 \times 38.55}{6}\)
= 205.6 kJ
Ans. ∆H0 = 205.6 kJ

Question xvi.
Calculate the standard enthalpy of formation of CH3OH(l) from the following data:
i. CH3OH(l) + \(\frac {3}{2}\) O2(g) → CO2(g) + 2H2O(l), ∆H0 = -726 kJ mol-1
ii. C (Graphite) + O2(g) → CO2(g), ∆cH0 = -393 kJ mol-1
iii. H2(g) + \(\frac {1}{2}\) O2(g) → H2O(l), ∆fH0 = -286 kJ mol-1
Answer:
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 17
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 18
∴ ∆H0
= –\(\Delta H_{2}^{0}\) + \(\Delta H_{3}^{0}\) + 2∆\(\Delta H_{4}^{0}\)
= – (- 726) + (- 393) + 2(- 286)
= 726 – 393 – 572
= – 239 kJ mol-1
Ans. Standard enthalpy of formation = ∆fH0= -239 kJ mol-1

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

Question xvii.
Calculate ∆H0 for the following reaction at 298 K
H2B4O7(s) + H2O(l) → 4HBO2(aq)
i. 2H3BO3(aq) → B2O3(s) + 3H2O(l), ∆H0 = 14.4 kJ mol-1
ii. H3BO3(aq) → HBO2(aq) + H2O(l), ∆H0 = -0.02 kJ mol-1
iii. H2B4O7(s) → 2B2O3(s) + H2O(l), ∆H0 = 17.3 kJ mol-1
Answer:
Given equations :
i. 2H3BO3(aq) → B2O3(s) + 3H2O(l), ……….(i)
∆H0 = 14.4 kJ mol-1
ii. H3BO3(aq) → HBO2(aq) + H2O(l) ……….(ii)
∆H0 = -0.02 kJ mol-1
iii. H2B4O7(s) → 2B2O3(s) + H2O(l), ……….(iii)
∆H0 = 17.3 kJ mol-1
Required equation :
(iv) H2B4O7(s) + H2O(l) → 4HBO2(aq) ……. (iv)
\(\Delta H_{4}^{0}=?\)
To obtain eq. (iv) add 4 times equation (ii) and eq.
(iii) and subtract 2 times equation (i).
∴ eq. (iv) = 4 eq. (ii) + eq. (iii) – 2eq. (i)
∴ \(\Delta H_{4}^{0}=4 \Delta H_{2}^{0}+\Delta H_{3}^{0}-2 \Delta H_{1}^{0}\)
= 4(-0.02) + 17.3 – 2(14.4)
= -0.08 + 17.3 – 28.8
= -11.58 kJ
∴ Enthalpy change for the reaction
= ∆rH0 = -11.58 kJ
Ans. ∆rH0 for the given reaction = -11.58 kJ

Question xviii.
Calculate the total heat required (a) to melt 180 g of ice at 0 °C, (b) heat it to 100 °C and then (c) vapourise it at that temperature. Given ∆fusH(ice) = 6.01 kJ mol-1 at 0 °C, ∆vapH(H2O) = 40.7 kJ mol-1 at 100 °C specific heat of water is 4.18 J g-1 K-1.
Answer:
Given : Mass of ice = m = 180 g
T1 = 273 + 0 °C = 273 K
T2 = 273 + 100 °C = 373 K
fusH(ice) = ∆fusH(H2O)(s) = 6.01 kJ mol-1
vapHH2O(l) = 40.7 kJ mol-1
Specific heat of water = C = 4.18 J g-1 K-1
For converting 180 g ice into vapour, ∆ HTotal = ?
Number of moles of H2O = \(\frac {180}{18}\) = 10 mol
The total process can be represented as,
Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics 19
(i) ∆H1 = ∆fusH = 10 mol × 6.01 kJ mol-1
= 60.1 kJ
(ii) When the temperature of water is raised from 0 °C to 100 °C (i.e., 273 K to 373 K), then
∆ H2 = m × C × ∆T
= m × C × (T2 – T1)
= 180 g × 4.18 Jg-1K-1 × (373 – 273) × 10-3 kJ = 75.24 kJ
∆ H3 = ∆vapH = 10 mol × 40.7 kJ mol-1 = 407 kJ
Hence total enthalpy change,
∆ HTotal = ∆H1 + ∆H2 + ∆H3
= 60.1 + 75.24 + 407
= 542.34 kJ
Ans. Total heat required = 542.34 kJ

Question xix.
The enthalpy change for the reaction,
C2H4(g) + H2(g) → C2H6(g)
is -620 J when 100 ml of ethylene and 100 mL of H2 react at 1 bar pressure. Calculate the pressure volume type of work and ∆U for the reaction.
Answer:
Given :
\(\begin{aligned}
&\mathrm{C}_{2} \mathrm{H}_{4(\mathrm{~g})}+\mathrm{H}_{2(\mathrm{~g})} \longrightarrow \mathrm{C}_{2} \mathrm{H}_{6(\mathrm{~g})} \\
&100 \mathrm{~mL} \quad 100 \mathrm{ml} \quad 100 \mathrm{ml}
\end{aligned}\)
∆H = – 620 J; VC2H4 = 100 mL; VH2 = 100 mL
Pex= 1 bar; W=?; ∆U = ?
∆V = 100 – (100 + 100) = -100 mL = -0.1 dm3
W = -Pex(V2 – V1)
= -Pex × ∆V
= -1 × (-0.1)
= 0.1 dm3 bar
= 0.1 × 100 J
= +10 J
∆H = ∆U + P∆V
∴ ∆U = ∆H – P∆V = -620 – (+10) = -610 J
Ans. W = +10 J; ∆U = -610 J

Question xx.
Calculate the work done and comment on whether work is done on or by the system for the decomposition of 2 moles of NH4NO3 at 100 °C
NH4NO3(s) → N2O(g) + 2H2O(g)
Answer:
Given : NH4NO3(s) → N2O(g) + 2H2O(g)
nNH4NO3 = 2 mol; T = 273 + 100 = 373 K
W = ? Comment on work = ?
∆nreaction = (1 + 2) – 0 = 3 mol
∵ For 1 mol of NH4NO3 ∆nreaction = 3 mol
∴ For 2 mol of NH4NO3 ∆nreaction = 6 mol
Due to 6 moles of gaseous products from 2 mol NH4NO3, there is work of expansion, hence work is done by the system.
W = -∆nRT
= – 6 × 8.314 × 373 = -18606 J
= -18.606 kJ
Ans. Work is done by the system.
W= -18.606 kJ

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

12th Chemistry Digest Chapter 4 Chemical Thermodynamics Intext Questions and Answers

(Textbook page No. 73)

Question 1.
Under what conditions ∆H = ∆U ?
Answer:
(a) ∆H = ∆U + P∆V
when ∆V = 0, ∆H = ∆U
(b) ∆H = ∆U + ∆nRT
when ∆n = 0, ∆H = ∆U

Try this… (Textbook page No. 71)

Question 1.
25 kJ of work is done on the system and it releases 10 kJ of heat. What is ∆U?
Answer:
W = 25 kJ; Q= -10 kJ
∆U = Q + W = -10 + 25
∆U = + 15 kJ

Try this… (Textbook page No. 75)

Question 1.
For KCl, ∆LH = 699 kJ/mol-1 and ∆hydH = -681.8 kJ/mol-1. What will be its enthalpy of solution?
Answer:
Enthalpy of solution :
solnH = ∆LH + ∆hydH
= 699 + (-681.8)
solnH = +17.2 kJ mol-1

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

Try this… (Textbook page No. 76)

Question 1.
Given the thermochemical equation,
C2H2(g) + \(\frac {5}{2}\) O2(g) → 2CO2(g)+ H2O(l), ∆rH0 = -1300 kJ
Write thermochemical equations when
i. Coefficients of substances are multiplied by 2.
ii. equation is reversed.
Answer:
(i) 2C2H2(g) + 5O2(g) → 4CO2(g) + 2H2O(l)
rH0 = -2 × 1300 kJ
= – 2600 kJ
(ii) 2CO2(g) + H2O(l) → C2H2(g) + \(\frac {5}{2}\)O2(g)
rH0 = +1300 KJ

Try this… (Textbook page No. 78)

Question 1.
(i) Write thermochemical equation for complete oxidation of one mole of H2(g). Standard enthalpy change of the reaction is -286 kJ.
(ii) Is the value -286 kJ, enthalpy of formation or enthalpy of combustion or both? Explain.
Answer:
(i) H2(g) + \(\frac {1}{2}\)O2(g) → H2O(l) ∆cH0 = -286 KJ mol-1
(ii) The value -286 kJ is the standard enthalpy of formation of H2O(l) or standard enthalpy of combustion of H2(g).

Question 2.
Write equation for bond enthalpy of Cl-Cl bond in Cl2 molecule ∆rH0 for dissociation of Cl2 molecule is 242.7 kJ.
Answer:
Equation for bond enthalpy :
Cl2(g) → 2Cl(g)rH0 = 242.7 kJ mol-1
∴ Bond enthalpy of Cl2 = 242.7 kJ mol-1

Maharashtra Board Class 12 Chemistry Solutions Chapter 4 Chemical Thermodynamics

Try this… (Textbook page No. 82)

Question 1.
State whether ∆S is positive, negative or zero for the following reactions.
i. 2H2(g) + O2(g) → 2H2O(l)
ii. CaCO3(s) → CaO(s) + CO2(g)
Answer:
(i) 2H2(g) + O2(g) → 2H2O(l)
Since the system is converted from gaseous state to a liquid state, the disorder is decreased, hence ∆S < O (negative).

(ii) CaCO3(s) → CaO(s) + CO2(g)
Since molecules of solid CaCO3 break giving gaseous CO2, disorder is increased hence ∆S > O (positive).

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.2 माहितीपत्रक

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 12th Digest Bhag 4.2 माहितीपत्रक Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.2 माहितीपत्रक

12th Marathi Guide Chapter 4.2 माहितीपत्रक Textbook Questions and Answers

कृती

1. माहितीपत्रक म्हणजे काय ते सोदाहरण सांगा.
उत्तर :
बदलत्या काळात उत्पादनांची संख्या दिवसेंदिवस वाढत आहे. संस्था/उत्पादन/सेवा यांमध्ये कमालीची स्पर्धा निर्माण झाली आहे. अशा वेळी ग्राहकांपर्यंत आपले उत्पादन पोहोचवण्यासाठी उत्पादकांकडून माहितीपत्रकाचा वापर वाढला आहे. माहितीपत्रक कुठल्याही संस्थेचा/उत्पादनाचा/सेवेचा वैशिष्ट्यपूर्णरीत्या परिचय करून देत असते. जनमत आकर्षित करण्यासाठी एकप्रकारचे लिखित स्वरूपाचे जाहीर आवाहन आहे. माहितीपत्रकामुळे उत्पादकाला नवीन बाजारपेठेत सहज प्रवेश करता येतो. कमी वेळात, कमी खर्चात विश्वासार्ह माहिती ग्राहकाकडे माहितीपत्रकाच्या माध्यमातून पोहोचवता येते. सामान्य भाजी विक्रेत्यापासून ते करोडोंची उलाढाल करणाऱ्या व्यापाऱ्यापर्यंत सर्वांना माहितीपत्रकाची आवश्यकता भासते.

पुस्तके, खेळणी, किराणामाल, दिवाळीअंक, फर्निचर, स्टेशनरी, घरगुती वापराची उपकरणे, वाहने, कारखाने, औषधे, विविध खादयपदार्थ, रेडीमेड साड्या अशा सर्वच बाजारात उपलब्ध होणाऱ्या वस्तूंची माहितीपत्रके पाहावयास मिळतात. यासोबतच सिनेमागृहे, सांस्कृतिक संस्था, शैक्षणिक संस्था, बँका, पतपेढ्या, पर्यटनसंस्था इत्यादींमध्येही समुदाय आकर्षित करण्यासाठी माहितीपत्रकाची आवश्यकता असते. तसेच, कला, संगीत, विविध अभ्यासक्रम, विविध बांधकामे, गृहसंकुल इत्यादी क्षेत्रांतही माहितीपत्रक महत्त्वाची भूमिका निभावत असते. ज्या ज्या क्षेत्रात लोकआकर्षणाची गरज असते तिथे माहितीपत्रक आवश्यक ठरते. माहितीपत्रक हे विशिष्ट संस्था/उत्पादन/सेवा यांचा चेहरा असते, असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

2. माहितीपत्रकाची वैशिष्ट्ये खालील मुद्द्यांना धरून स्पष्ट करा.

(अ) आकर्षक मांडणी
उत्तर :
माहितीपत्रक हे उत्पादनाचे परिचयपत्रक असते. संस्था/ उत्पादन/सेवा यांची सविस्तर माहिती माहितीपत्रकातून मिळत असते. माहितीपत्रकातील छापील मजकूर जेवढा महत्त्वाचा असतो, तेवढीच त्या मजकुराची पानावरची मांडणीही महत्त्वाची असते. माहितीपत्रक दिसताच क्षणी ते ‘वाचावे’से वाटले पाहिजे. पानांवर मजकुराची ठेवण, कागदाचा आकार, रंगीत छपाई, अक्षरांचा आकार, सुलेखन, समर्पक चित्रे इत्यादी गोष्टींचा बारकाईने विचार माहितीपत्रकात करणे आवश्यक असते. माहितीपत्रकावरील शीर्षक, बोधचिन्ह, बोधवाक्य यांचे स्थान नेमके असावे. तंत्रज्ञानाच्या युगात रंगीत छपाई अधिक पसंत केली जात आहे. कागदाचा आकार मजकूर मांडणीला उठाव देण्यास साहाय्य करीत असतो. माहितीपत्रकातील अक्षरे ठळक दिसतील अशी असावीत. माहितीपत्रकाची मांडणी वेधक करण्यासाठी चित्रकार, कौशल्यपूर्ण कलाकार, संगणक तज्ज्ञ मदतीला असल्यास माहितीपत्रकाची मांडणी आकर्षक होण्यास दिशा मिळते.

(आ) भाषाशैली
उत्तर :
आपल्या उत्पादनाची सविस्तर व विश्वासार्ह माहिती ग्राहकांपर्यंत पोहोचवण्याचे माहितीपत्रक हे उत्तम साधन आहे. माहितीपत्रकाच्या दृश्यमांडणीत मजकुराला विशेष महत्त्व आहे. दर्शनी रूपासोबत माहितीपत्रकाच्या मजकुरालाही फार महत्त्व आहे. माहितीपत्रक वाचले जाण्यासाठी त्यातील भाषाशैली ग्राहकाला आकर्षित करणारी असावी. सोपी परंतु परिणामकारक असावी. माहितीपत्रकाची भाषा पाल्हाळीक नसावी. मनाची पकड घेणारी आणि आशय सहज ध्वनित करणारी असावी. माहितीपत्रकाची भाषा उत्पादनाची स्तुती करणारी असावी. परंतु ती अवास्तव असणार नाही याची काळजी घेणे आवश्यक ठरते.

उदा., ‘आमच्या घरगुती पोळीभाजी केंद्रात पोटभर जेवण मिळेल, घरच्या जेवणाचा अनुभव येईल, कमी किमतीत चवदार अन्न मिळेल.’ एवढ्या माहितीसाठी ‘पोटभर जेवण; घरच्या चवीचा स्वाद, किंमतही कमी, दयाल तुम्हीही दाद’ अशा एकाच वाक्यात सांगताना मनाला स्पर्श करणारी भाषाशैली माहितीपत्रकात असणे साहाय्यक ठरते. वाचकमनावर ठसा उमटवणारी भाषाशैली माहितीपत्रकात असणे आवश्यक असते.

3. थोडक्यात माहिती लिहा.

(अ) माहितीपत्रकाची गरज असणारी क्षेत्रे.
उत्तर :
आज स्पर्धेच्या युगात व्यापाराच्या बाबतीत उत्पादक आणि ग्राहक फार चौकस झाले आहेत. उत्पादकांना आपले उत्पादन/सेवा अधिकाधिक लोकांपर्यंत पोहोचवणे अगत्याचे असते; तर घरबसल्या सर्व उत्पादनांची सविस्तर माहिती मिळवणे हे ग्राहकांसाठी महत्त्वाचे असते. अशा वेळी ‘माहितीपत्रक’ या दोहोंत समन्वय साधत असते. आज असे कुठलेच क्षेत्र नाही जिथे माहितीपत्रकाची आवश्यकता नाही. फळे-भाजी विकणाऱ्या सर्वसाधारण विक्रेत्यापासून करोडोंचे आर्थिक व्यवहार करणाऱ्या संस्था, व्यापारी सर्वांनाच माहितीपत्रक आवश्यक असते. शैक्षणिक, सांस्कृतिक संस्था, विविध अभ्यासक्रम चालवणाऱ्या शैक्षणिक संस्था, प्रवासी कंपन्या, शेती अवजारे निर्माण करणाऱ्या कंपन्या, संगीत, कला यांसारख्या क्षेत्रांत माहितीपत्रक महत्त्वाचे ठरते.

उदा., एखादया शैक्षणिक संस्थेच्या नवीन अभ्यासक्रमाची माहिती विदयार्थी आणि पालकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी माहितीपत्रक गरजेचे असते. कारखाने, नाट्यगृहे, सिनेमागृहे, बँका, बचतगट, तसेच, औषधे, विद्युत उपकरणे, वाहने, वगैरेंची निर्मिती करणारे उदयोग, यांसारख्या क्षेत्रांतही माहितीपत्रक महत्त्वाचे असते. उदा., विद्युत उपकरणे खरेदी केल्यावर त्यांच्या जोडणीपासून उपयुक्ततेपर्यंत सर्व बाबी सविस्तर माहितीपत्रकात नमूद केलेल्या असतात.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

(आ) माहितीपत्रक म्हणजे अप्रत्यक्षपणे जाहिरातच.
उत्तर :
माहितीपत्रक म्हणजे वैशिष्ट्यपूर्ण माहिती देणारे परिचयात्मक पत्रक होय. वेगवेगळ्या संस्था/कंपन्या आपले उत्पादन लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी माहितीपत्रके काढत असतात. माहितीपत्रकामुळे एकावेळी मोठ्या जनसमुदायापर्यंत सविस्तर माहिती पोहोचवता येते. कमी खर्चात, कमी वेळेत अधिकाधिक ग्राहकांपर्यंत पोहोचणे शक्य होते. माहितीपत्रकाचे नीटनेटके स्वरूप ग्राहकाला आकर्षित करीत असते. माहितीपत्रकात ‘माहिती’ला अधिक महत्त्व असते. त्यामुळे माहितीपत्रकाच्या हेतूशी सुसंगत माहिती ग्राहकांपर्यंत पोहोचवली जाते.

जनमत आकर्षित करण्यासाठी माहितीपत्रक म्हणजे पहिली पायरी असते. व्यापारी आणि ग्राहक यांच्यात सुसंवाद माहितीपत्रकाने साधला जातो. माहितीपत्रकामुळे उत्पादकाला नवीन बाजारपेठ उपलब्ध होण्यास मदत होते, तर ग्राहकाला उत्पादनाचा विश्वासार्ह आढावा घेता येतो. माहितीपत्रक उत्पादनाविषयी औत्सुक्य निर्माण करून ग्राहकाला आपलेसे करीत असते. त्यामुळे माहितीपत्रक म्हणजे अप्रत्यक्षपणे जाहिरात असते, असे म्हटल्यास अतिशयोक्ती वाटणार नाही.

4. माहितीपत्रकाची उपयुक्तता तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तर :
माहितीपत्रक वाचून झाल्यावरही लोकांनी ते जपून ठेवणे ही उत्तम माहितीपत्रकाची ओळख असते. माहितीपत्रक नवनवीन योजना/सेवा/उत्पादने यांची सविस्तर माहिती ग्राहकांना देत असते. फळफळावळ आणि भाजीपाला विक्रेते यांपासून करोडो रुपयांचा व्यवसाय करणाऱ्या व्यापाऱ्यांपर्यंत सर्वांना माहितीपत्रकाची आवश्यकता असते. पुस्तके, स्टेशनरी, किराणामाल, दिवाळीअंक, घरगुती वापराची उपकरणे, अलिशान गाड्या अशा सर्वच उत्पादनाची माहिती माहितीपत्रकातून मिळत असते. उत्पादनाच्या सोयी संदर्भातील शंकांचे निरसन माहितीपत्रक करीत असते. माहितीपत्रक योजना/सेवा/उत्पादन यांचा आरसा असते. माहितीपत्रकातील माहिती आकर्षक परंतु विश्वासार्ह असल्यास वाचक असे माहितीपत्रक जपून ठेवतात. त्याचा प्रचार करतात. उत्पादनाचे वैशिष्ट्य, वेगळेपण, ग्राहकाला होणारा फायदा या गोष्टी जिथे अधोरेखित करायच्या असतील, तिथे माहितीपत्रकाची भूमिका महत्त्वाची असते.

5. महाराष्ट्रीय पदधतीचे सुग्रास भोजन उपलब्ध करून देणाऱ्या भोजनगृहाचे माहितीपत्रक तयार करण्यासाठी कोणकोणते मुददे आवश्यक राहतील ते लिहा.
उत्तर :

  • भोजनगृह चालवणाऱ्या संस्थेचे अथवा सदर भोजनगृहाचे नाव, बोधवाक्य, बोधचिन्ह.
  • भोजनगृहाचा पत्ता/ स्थापना वर्ष/ नोंदणीक्रमांक/ दूरध्वनी/मोबाइल क्रमांक/ ई-मेल/ वेबसाईट इत्यादी.
  • भोजनगृह चालवणाऱ्या व्यक्तीचे/सेवा देणाऱ्या व्यक्तीचे नाव/ संपर्क क्रमांक/ ई-मेल इत्यादी.
  • भोजनगृहासंबंधी प्राथमिक माहिती. (महाराष्ट्रीयन पद्धतीचे सुग्रास जेवण, शाकाहारी आणि मांसाहारी जेवण, खादयपदार्थांचे वैशिष्ट्य.)
  • भोजनगृहातील सुविधा. (बैठक व्यवस्था, बैठक संख्या, स्वच्छतागृह, लहान मुलांसाठी बगीचा, खेळणी इत्यादी.)
  • भोजनगृहाची वैशिष्ट्ये. (शाकाहारी आणि मांसाहारी स्वतंत्र शेगडी; मालवणी, वैदर्भीय, मराठवाडी, खानदेशी, कोल्हापुरी, पुणेरी खादयपदार्थ यांचे वैविध्य.)
  • भोजनगृहाची माहिती. (उदा., खादयपदार्थांची यादी, किंमत, भोजनगृहाची वेळ, सुट्टीचा दिवस, घरपोच सेवा.)
  • भोजनगृहाची अन्य वैशिष्ट्ये. (विविध मसाले, लोणची, पापड, सांडगे, कोकम, आवळा सरबत इत्यादी पदार्थ विक्रीसाठी उपलब्ध.)
  • भोजनगृहाची पूरक छायाचित्रे.
  • भोजनगृहापर्यंत जाणाऱ्या रस्त्याची माहिती/जवळील नावाजलेले ठिकाण इत्यादी.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

6. एका वस्त्रदालनाचे आकर्षक माहितीपत्रक तयार करा.
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.2 माहितीपत्रक 1

माहितीपत्रक प्रस्तावना

आजचे युग हे स्पर्धेचे आहे. रोज नवनव्या संस्था, उदयोग उदयाला येत आहेत. नव्या तंत्रज्ञानाच्या सोबतीने नवनव्या योजना जागतिक बाजारात सर्रास वावरत आहेत. एखादया संस्थेची, योजनांची, उत्पादनाची तपशीलवार माहिती सर्वसामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवण्याचे काम माहितीपत्रक करीत असते. जागतिकीकरण आणि व्यापारीकरणामुळे ग्राहकही दिवसेंदिवस जागरूक आणि चौकस होऊ लागला आहे. ग्राहकाला घरबसल्या लिखित स्वरूपात हे तपशील माहितीपत्रकाच्या माध्यमातून उत्पादक उपलब्ध करून देऊ लागले आहेत. माहितीपत्रक हे एकाअर्थी उत्पादनाचे, संस्थेचे प्रसिद्धीपत्रकच असते. माहितीपत्रकास उत्पादक आणि ग्राहक यांतील अप्रत्यक्ष दुवा म्हणता येऊ शकते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

माहितीपत्रकाचे स्वरूप :

  • एखादी संस्था, उद्योग, गृहोदयोग यांत दिवसेंदिवस नवनवीन योजनांची भर पडत असते. जागतिकीकरणाच्या युगात नवनवीन संस्था, बँका, विविध सेवा पुरवणाऱ्या संस्था यांची निर्मिती व वाढ होत आहे.
  • माहितीपत्रकातून विशिष्ट उत्पादन, सेवा यांची तपशीलवार माहिती मिळत असते.
  • माहितीपत्रक म्हणजे वैशिष्ट्यपूर्ण माहिती देणारे लिखित स्वरूपातील परिचयात्मक पत्रक होय.
  • माहितीपत्रक हे एक प्रकारे सेवा, संस्था लोकांपर्यंत पोहोचवण्याचे साधन आहे.
  • माहितीपत्रकामुळे उत्पादक आणि ग्राहक यांच्यात संवाद निर्माण होतो.
  • उत्पादनाला नवीन बाजारपेठ मिळवण्यासाठी माहितीपत्रक पहिली पायरी असते.
  • माहितीपत्रक कमी वेळात, कमी खर्चात सविस्तर माहिती लोकांपर्यंत पोहोचवत असते.
  • माहितीपत्रक उत्पादनाविषयी जनसामान्यांच्या मनात कुतूहल, उत्कंठा निर्माण करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावत असते.

माहितीपत्रकाची आवश्यकता :

  • माहितीपत्रक म्हणजे सर्वसाधारणपणे प्रसिद्धीपत्रक असते.
  • निरनिराळ्या संस्था, व्यापारी कंपन्या, उत्पादक आपल्या योजनांची तसेच उत्पादनांची माहिती लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी लिखित स्वरूपाच्या माहितीपत्रकांची निर्मिती करीत असतात.
  • फळे, भाजीपाला विक्रेत्यांपासून ते लक्षावधींची उलाढाल करणाऱ्या व्यापाऱ्यांपर्यंत सर्वांना माहितीपत्रकाची आवश्यकता असते. उदा., पुस्तके, खेळणी, किराणामाल, दिवाळीअंक, फर्निचर, स्टेशनरी, घरगुती वापराची उपकरणे, वाहने, कारखाने, औषधे, विविध खादयपदार्थ, रेडीमेड साड्या अशा बाजारात उपलब्ध होणाऱ्या सर्वच वस्तूंची माहितीपत्रके पाहावयास मिळतात. यासोबतच सिनेमागृहे, सांस्कृतिक संस्था, बँका, शैक्षणिक संस्था, पतपेढ्या, पर्यटनसंस्था इत्यादींमध्येही समुदायाला आकर्षित करण्यासाठी माहितीपत्रकाची आवश्यकता असते.
  • आपली वैशिष्ट्ये, वेगळेपण आणि ग्राहकाला होणारे फायदे अधोरेखित करण्यासाठी माहितीपत्रक उत्तम साधन असते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

माहितीपत्रकाचे वर्गीकरण :

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.2 माहितीपत्रक 2

लक्षात घ्यावे असे :

बऱ्याचदा ‘माहितीपत्रक’ आणि ‘परिपत्रक’ यांतील भेद समजून घेण्यात चूक होऊ शकते. माहितीपत्रक आणि परिपत्रक यांत पुसटशी सीमारेषा आहे. माहितीपत्रक मोठ्या जनसमुदायासाठी असते, तर परिपत्रक शासकीय कर्मचाऱ्यांसाठी काढले जाते. परिपत्रकात कायदेशीर बाबींचा अवलंब केलेला असतो, माहितीपत्रकाचे स्वरूप मात्र सामान्यजनांना आकलन होण्याजोगे असते. माहितीपत्रकात विश्वासार्ह माहिती असणे अपेक्षित असते. माहितीपत्रक हे विशिष्ट संस्थेचा/ उत्पादनाचा/सेवेचा चेहरा असते.

माहितीपत्रकाची रचना :

1. ‘माहिती’ला प्राधान्य :

  • माहितीपत्रकाच्या शीर्षकावरूनच त्याची प्रकृती लक्षात येते.
  • माहितीपत्रकाचा ‘माहिती’ देणे हा मुख्य हेतू आहे.
  • ज्या विषयाचे माहितीपत्रक आहे, त्याची सुसंगत, सविस्तर आणि अचूक माहिती त्यात असणे आवश्यक असते.
  • संस्थेबद्दल विश्वासार्ह माहिती गरजेची असते. उदा., संस्थेचे कार्यालय, पत्ता, नोंदणीक्रमांक, बोधचिन्ह, संस्थेचे संचालक, अध्यक्ष यांचे संपर्क, ई-मेल, वेबसाईट इत्यादी माहिती अचूक असावी.
  • माहितीपत्रकातील माहिती वस्तुनिष्ठ व सत्य असावी. अतिशयोक्ती तसेच चुकीची माहिती माहितीपत्रकात असू नये. माहितीपत्रकाची भाषा साधी, सोपी असावी. सामान्य लोकांना सहज आकलन होईल अशी भाषिकरचना असणे आवश्यक असते.
  • माहितीचे स्वरूप सुटसुटीत असावे. माहितीचा अतिरेक असता कामा नये.
  • परीक्षेत माहितीपत्रक तयार करताना त्यात चित्रे काढणे अपेक्षित नाही.
  • फक्त भाषिक मजकूर पुरेसा असतो.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

2. माहितीपत्रकाची उपयुक्तता :

  • माहितीपत्रक हे उपयुक्त असावे. वाचून झाल्यावर चुरगळून फेकून न देता लोकांनी संग्रही ठेवावे अशा स्वरूपाचे असावे.
  • माहितीपत्रकात ग्राहकाच्या उपयोगाची, जिव्हाळ्याची माहिती असल्यास माहितीपत्रकाची उपयुक्तता नक्कीच वाढते.
  • माहितीपत्रकातील माहिती आकर्षक परंतु विश्वासार्ह असल्यास वाचक असे माहितीपत्रक जपून ठेवतात. त्याचा प्रचार करतात.
  • माहितीपत्रकांची काही क्षेत्रे : ग्राहकाचे दैनंदिन प्रश्न, आरोग्य, शेती, तांत्रिक किंवा वैज्ञानिक स्वरूपाची माहिती देणारे माहितीपत्रक.
  • ग्राहक अशा माहितीपत्रकांकडे लगेच वळतात. उदा., ‘कोरोनावर मात करताना अशी वाढवावी प्रतिकार शक्ती’, ‘फळांची खरी ओळख पटवताना…’, ‘कशी असते अन्नधान्यातील भेसळ?’

3. माहितीपत्रकाचे वेगळेपण :

  • बाजारात रोज नवनवी उत्पादने येत असतात. या स्पर्धेत आपल्या उत्पादनाच्या माहितीपत्रकाचेही वेगळेपण टिकवणे आवश्यक असते. त्यासाठी माहितीची मांडणी वेगळेपणाने केली जाते.
  • अन्य माहितीपत्रकांपेक्षा आपले माहितीपत्रक वेगळे ठरण्यासाठी मजकुराची आकर्षक मांडणी, माहितीची उपयुक्तता सांगणारा आकर्षक मजकूर, आकार, पानांची मांडणी, सुलेखन, अक्षरांची ठेवण इत्यादींद्वारे वेगळेपण आणले जाते.

4. आकर्षक मांडणी (ले-आऊट) :

  • माहितीपत्रक दिसताक्षणी वाचावेसे वाटले पाहिजे. यासाठी माहितीपत्रकाची मांडणी आकर्षक असायला हवी.
  • माहितीपत्रकाचा आकार योग्य असावा. खूप मोठा व लहान असता कामा नये.
  • मध्यम आकारात माहितीच्या मजकुराची मांडणी नीटनेटकी करणे शक्य असते.
  • माहितीपत्रकाचे पहिले पृष्ठ लक्षवेधी असावे. शीर्षक, बोधचिन्ह, बोधवाक्य ठसठशीत असावे.
  • माहितीपत्रकाच्या कागदाची निवडही महत्त्वाची असते.
  • कागद अगदी हलका तसेच अगदी जाड असणेही योग्य नाही.
  • बदलत्या काळात रंगीत माहितीपत्रक ग्राहकाला आकर्षित करीत असतात. त्यांमुळे छपाई रंगीत असल्यास साहाय्य होते.
  • माहितीपत्रकाची मांडणी दर्जेदार करण्यासाठी वेळोवेळी संगणक तज्ज्ञ, कुशल कलाकार, चित्रकार इत्यादींची मदत घेणे आवश्यक ठरते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

भाषाशैली :

  • आपल्या उत्पादनाची सविस्तर व विश्वासार्ह माहिती ग्राहकांपर्यंत पोहोचवण्याचे माहितीपत्रक हे उत्तम साधन आहे. दर्शनी रूपासोबत माहितीपत्रकाच्या मजकुरालाही फार महत्त्व आहे.
  • वाचकांना आकर्षित करण्यासाठी मजकुराची भाषा वेधक असणे आवश्यक आहे.
  • माहितीपत्रकाची भाषा सोपी परंतु परिणामकारक असावी.
  • माहितीपत्रकाची भाषा पाल्हाळीक नसावी. मनाची पकड घेणारी आणि आशय सहज ध्वनित करणारी असावी. उदा., गाण्याच्या नव्या वर्गांची माहिती देताना; ‘सूरांची बैठक पक्की केली जाईल, तज्ज्ञांचे मार्गदर्शन आणि गाण्याच्या सरावाकडे विशेष लक्ष दिले जाईल.’ एवढा आशय एका वाक्यातून सांगण्याऐवजी पुढील मुद्दयांत तो मांडता येईल :

ठळक वैशिष्ट्ये :

  • सुरांची पक्की बैठक.
  • तज्ज्ञांचे मार्गदर्शन.
  • सरावावर खास भर.

व्यावसायिक संधी :

  1. आजच्या स्पर्धेच्या काळात आकर्षक आणि नेमकी माहिती पुरवणारे माहितीपत्रक तयार करणे ही व्यावसायिकांची गरज आहे आणि ती. वेळेवर उपलब्ध होणे ही ग्राहकांसाठी आवश्यक बाब आहे.
  2. आज बहुतांश माहितीपत्रके इंग्रजीतून निर्माण होत असल्याचे दिसते. अशा वेळी मराठीतून परिणामकारक माहितीपत्रके निर्माण करणाऱ्यांचे महत्त्व विशेष वाढताना दिसत आहे.
  3. तंत्रज्ञान, सौंदर्यदृष्टी आणि भाषेचे प्रभुत्व असणाऱ्या युवावर्गाला हे क्षेत्र खुणावत आहे.
  4. माहितीपत्रक तयार करणे या गोष्टीला व्यावसायिक मूल्य प्राप्त होत आहे.
  5. माहितीपत्रक संस्थेचा/उत्पादनाचा/सेवेचा चेहरा असल्याने माहितीपत्रकावरून संबंधित विषयाच्या कामाचा दर्जा लक्षात येत असतो. त्यामुळे व्यावसायिक दृष्टीतून दर्जेदार माहितीपत्रक निर्मात्याला प्रतिष्ठा आणि पैसा मिळू लागला आहे.

नोंद : माहितीपत्रकासाठी आवश्यक मुद्दे समजून घेण्यासाठी पाठ्यपुस्तक पृष्ठ क्र. ९६ वर दिलेला माहितीपत्रकासाठी आवश्यक मुद्द्यांचा नमुना अभ्यासा. तसेच अधिक अभ्यासासाठी पुढील नमुनाही अभ्यासा.

माहितीपत्रकासाठी आवश्यक मुद्द्यांचा नमुना :
महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांसाठी सुलेखनाचे वर्ग नव्याने सुरू करायचे आहेत. अधिकाधिक विद्यार्थी आणि पालकांपर्यंत ही माहिती पोहोचवायची आहे. त्यासाठी –

  • ज्या संस्थेमार्फत सुलेखनाचे वर्ग चालवले जाणार आहेत त्या संस्थेचे बोधचिन्ह/बोधवाक्य, तसेच संस्थेच्या महत्त्वाच्या पदाधिकाऱ्यांची नावे, पदनाम.
  • संस्थेचे नाव/पत्ता/स्थापना वर्ष/नोंदणीक्रमांक/दूरध्वनी/मोबाइल क्रमांक/ई-मेल/वेबसाईट इत्यादी.
  • संस्थेची थोडक्यात माहिती. (संस्थेची स्थापना, स्थापनेचा हेतू, संस्थापक, अन्य उपक्रम इत्यादी.)
  • सुलेखन वर्गाविषयी सविस्तर माहिती. (वर्ग सुरू करण्यामागचा हेतू, वयोगट, कालावधी इत्यादी.)
  • सुलेखन वर्गासाठी असणाऱ्या सुविधा. (पेन, पेन्सिल, कागद, शाई इत्यादी साधनांची उपलब्धी, आवश्यक पुस्तके.)
  • सुलेखन वर्गाची वैशिष्ट्ये. (मर्यादित विदयार्थी संख्या, वैयक्तिक मार्गदर्शन, तज्ज्ञ मार्गदर्शक, सुलेखनाचे प्रदर्शन, सुलेखनाची संधी इत्यादी.)
  • सुलेखन वर्गाचे भविष्यातील महत्त्व. Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत
  • आधीच्या सुलेखन वर्गाची पूरक छायाचित्रे. (निवडक माजी विदयार्थ्यांच्या सुलेखनाची छायाचित्रे.)
  • सुलेखन वर्गाच्या इमारतीपर्यंत जाणाऱ्या रस्त्यांची माहिती.
  • प्रवेश प्रक्रिया, प्रवेशासाठी आवश्यक कागदपत्रे, शैक्षणिक पात्रता, फी स्वरूप, फी भरण्याचे टप्पे, सुलेखन वर्गाचा एकूण कालावधी, वेळ, सुट्ट्यांचे नियोजन, संबंधित अधिकाऱ्याचे नाव, संपर्क क्रमांक, सुलेखन वर्ग सुरू होण्याची तारीख इत्यादी.

नोंद : माहितीपत्रक समजून घेण्यासाठी पाठ्यपुस्तक पृष्ठ क्र.९८ व ९९ वर दिलेला माहितीपत्रकाचा नमुना अभ्यासा. तसेच अधिक अभ्यासासाठी पुढे दिलेला माहितीपत्रकाचा नमुनाही अभ्यासा.

माहितीपत्रकाचा नमुना
दर्शनी पृष्ठ :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.2 माहितीपत्रक 3

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

मागील पृष्ठ :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.2 माहितीपत्रक 43

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 12th Digest Bhag 4.1 मुलाखत Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

12th Marathi Guide Chapter 4.1 मुलाखत Textbook Questions and Answers

कृती

1. खालील मुद्द्यांविषयी माहिती लिहा.

प्रश्न अ.
मुलाखतीची पूर्वतयारी.
उत्तर :
मुलाखत यशस्वी होण्यासाठी मुलाखतीच्या पूर्वतयारीची आवश्यकता असते. पूर्वतयारीमुळे मुलाखतकाराचा आत्मविश्वास ते रसिक-श्रोत्यांची कौतुकाची थाप इथपर्यंतचा मुलाखतीचा प्रवास सुकर होतो. मुलाखतदात्याचे संपूर्ण नाव, जन्मस्थळ, आवडीनिवडी, शिक्षण, कौटुंबिक माहिती, कार्यकर्तृत्व, पुरस्कार, लेखन, वैचारिक भूमिका इत्यादी आवश्यक ती सर्व माहिती मुलाखतकाराला आधीच तयार ठेवावी लागते. मुलाखतीचा विषय, उद्दिष्ट, मुलाखत ऐकणारा, बघणारा, वाचणारा वर्ग आणि मुलाखतीचा कालावधी यांचाही अभ्यास मुलाखत घेणाऱ्या व्यक्तीला करावा लागतो. मुलाखतीतील सर्वांत महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे मुलाखतीतील प्रश्नावली. पूर्वतयारीत विषयाला समर्पक अशी प्रश्नावली करणे आवश्यक असते. मुलाखतीचे माध्यम कोणते आहे याचाही मुलाखतीपूर्वी विचार करणे आवश्यक असते. मुलाखतकार आणि मुलाखतदाता यांची मुलाखतीपूर्वीची भेट निश्चितच मुलाखत यशस्वी करण्यात साहाय्यभूत ठरते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

प्रश्न आ.
मुलाखतीचा समारोप.
उत्तर :
बदलत्या काळात व्याख्यानाऐवजी मुलाखतीच्या माध्यमातून व्यक्तीचे विचार ऐकण्यास रसिकांची पसंती मिळू लागली आहे. मुलाखत क्षेत्राला प्रतिष्ठा प्राप्त झाली आहे. मुलाखतकाराला मुलाखतदात्याचे संपूर्ण कार्यकर्तृत्व रसिकांसमोर प्रश्नांच्या आधारे उलगडून दाखवायचे असते. मुलाखतकारासमोर हे मोठे आव्हानच असते असे म्हणता येते. मुलाखतीच्या यशस्वितेसाठी मुलाखतकाराला तीन टप्प्यांवर मुलाखतीचे विभाजन करणे आवश्यक असते. ते असे : मुलाखतीचा आरंभ, मध्य आणि समारोप. हे टप्पे रसिकांना प्रत्यक्ष जाणवू न देणे हे मुलाखतकाराच्या संभाषण कौशल्यावर अवलंबून असते. मुलाखतीचा आरंभ जेवढा आकर्षक अपेक्षित असतो, तेवढाच समारोप परिणामकारक असणे गरजेचे असते.

मुलाखतीच्या समारोपाच्या टप्प्यावर प्रश्नांऐवजी ठळक वक्तव्य अपेक्षित असते. समारोपात मुलाखतकाराने मुलाखतीचा अर्क रसिकांसमोर मांडणे आवश्यक असते. हे करताना समारोपात मुलाखतीचा कालावधी लक्षात घेऊन मुलाखतकाराने मुलाखत सकारात्मक सूत्रावर सादर करणे योग्य ठरते. या टप्प्यावर मुलाखत रेंगाळू न देण्याची खबरदारी मुलाखतकाराला घ्यावी लागते. मुलाखतीच्या उद्दिष्टाचे साफल्य या टप्प्यावर दिसून येते. मुलाखतकाराने या समारोपादरम्यान निवेदनासाठी थोडासा वेळ घेतला तरी चालू शकते. मुलाखतकाराचे रसिकांसोबत अविस्मरणीय संवाद या टप्प्यावर होणे आवश्यक असते. ‘गोडी अपूर्णतेची’ या सूत्रावर मुलाखत संपणे हे मुलाखतीच्या यशाचे श्रेय मानले जाते. ‘या हृदयीचे त्या हृदयी’ पोहोचले ना, हे तपासण्यासाठी मुलाखतीत समारोपाचा टप्पा वैशिष्ट्यपूर्ण असतो.

2. थोडक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न अ.
मुलाखतीचे प्रमुख हेतू तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तर :
आजचे युग संवादाचे आहे. संवादाची अनेक उद्दिष्टे बघायला मिळतात. मुलाखत हेदेखील असेच विचारविनिमयाचे एक संवादी रूप आहे. विविध क्षेत्रांत आपल्या कार्याचा स्वतंत्र ठसा उमटवणाऱ्या व्यक्तींचा परिचय सर्वांना व्हावा, या हेतूने मुख्यत्वे मुलाखत घेतली जाते. मुलाखतीच्या माध्यमातून अशा व्यक्तींच्या कार्यावर प्रकाश टाकणे हे प्रधान असते. सामान्यांचा असामान्य प्रवास मुलाखतीतून उलगडणे शक्य असते. कितीतरी व्यक्तींचे आयुष्य म्हणजे एक संघर्षपट असतो. हा पट जाणून घेण्याची अनेकांना इच्छा असते.

यासाठी मुलाखत महत्त्वाचा मंच असतो. विचारवंतांची विविध मते, तज्ज्ञांचे विषयज्ञान जाणून घेण्यासाठी विशेषतः मुलाखतीचे आयोजन केले जाते. मुलाखतीतून विशिष्ट व्यक्तीची जडणघडण जाणून घेता येते; यासोबतच काळ, परिसर यांवरही प्रकाश टाकणे शक्य असते. मुलाखतीच्या माध्यमातून कलास्वाद घेता येतो. समाजाचे प्रबोधन करणे, जनजागृती करणे, एखादी घटना सविस्तर समजून घेणे, विविध कलांविषयी जाणून घेणे अशा अनेक हेतुपूर्ततेसाठी मुलाखत घेतली जाऊ शकते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

प्रश्न आ.
व्यक्तीमधील ‘माणूस’ समजून घेण्यासाठी मुलाखत असते, हे स्पष्ट करा.
उत्तर :
मुलाखतीच्या माध्यमातून मुलाखतदात्याचे अंतरंग रसिकश्रोत्यांसमोर उलगडत असते. मुलाखतीत मुलाखतदाता संघर्षमय जीवनाचा कथापट उत्तरांतून मांडत असतो. विशिष्ट ध्येय गाठत असताना वाटेत आलेल्या खाचखळग्यांचा केलेला सामना, त्या त्या वेळी दाखवलेली जिद्द अशा विविध प्रसंगांचे जणू स्मरणच मुलाखतदाता सर्वांसमक्ष करीत असतो. मुलाखतीत आपले अनुभव सांगत असताना आनंद आणि वेदना यांचे मिश्रण शब्दरूपातून अवतरत असते. मुलाखतदाता आपल्या आयुष्यातील महत्त्वाच्या घटना, व्यक्ती, कार्य यांचा आढावा उत्तरांतून घेत असतो. थोडक्यात, व्यक्तीच्या आयुष्याचा काळपट जाणून घेणे म्हणजे व्यक्तीमधील माणूस समजून घेणे होय. मुलाखतीतून हे शक्य होते.

प्रश्न इ.
मुलाखत म्हणजे पूर्वनियोजित संवाद हे स्पष्ट करा.
उत्तर :
मुलाखत म्हणजे संवाद. हा संवाद पूर्वनियोजित असतो. मुलाखतीतील संवाद हेतुपूर्वक घडवून आणला जातो. मुलाखतकार, मुलाखतदाता आणि मुलाखत ऐकणारे, पाहणारे वा वाचणारे रसिकश्रोते यांच्या सहभागातून मुलाखत आकाराला येत असते. स्वतःच्या क्षेत्रात महत्त्वाचा ठसा उमटवणाऱ्या व्यक्तींचा कार्यप्रवास लोकांपर्यंत पोहोचावा हा मुलाखतीचा हेतू असतो. मुलाखतदात्याचा कार्यसंघर्ष आणि जीवनसंघर्ष उलगडून दाखवण्याचे कार्य मुलाखतीत होत असते. मुलाखतकाराला प्रश्नोत्तरांच्या माध्यमातून व्यक्तिमत्त्वाचे पैलू उलगडून दाखवण्याचे कौशल्यपूर्ण काम करायचे असते.

मुलाखतकार आणि मुलाखतदाता या दोन व्यक्तींना ठरवून नियोजनपूर्वक वैचारिक, भावनिक संवाद साधावा लागतो. मुलाखतीसाठी विषय, व्यक्ती, व्यक्तींमधील संवादासाठी प्रश्नावली याचे पूर्वनियोजन करणे आवश्यक असते. यासोबतच मुलाखतीचे औचित्य, दिवस, वेळ, स्थळ, कालावधी, उपस्थित असणारा रसिक वर्ग यांचाही विचार पूर्वनियोजनात महत्त्वाचा असतो. उत्तम पूर्वनियोजन हे मुलाखतीचे अर्धे यश असते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

प्रश्न ई.
मुलाखत घेताना घ्यावयाची काळजी लिहा.
उत्तर :
मुलाखतीच्या माध्यमातून व्यक्तीचा जीवनप्रवास जाणून घेता येतो. दोन व्यक्तींच्या संवादाने मुलाखत फुलत असते. मुलाखतकार मुलाखतीत महत्त्वाची भूमिका पार पाडत असतो. मुलाखतीत रसिकांना गुंगवून ठेवण्याचे कौशल्य मुलाखतकाराकडे असणे अपरिहार्य असते. मुलाखत घेताना काही गोष्टींचा अवलंब करणे आवश्यक असते. मुलाखतदात्याला सहज, सोपे प्रश्न विचारणे गरजेचे असते. मुलाखतदात्याला अधिकाधिक बोलते करण्याचा प्रयत्न मुलाखतकाराने करणे अपेक्षित असते. मुलाखतदात्याचा अवमान होईल, उत्तर देताना संभ्रमाची स्थिती निर्माण होईल असे प्रश्न टाळावेत.

मुलाखतीचा हेतू लक्षात घेऊन प्रश्नावली बनवणे केव्हाही उचित ठरते. अपेक्षित उत्तर सूचित होईल असेच प्रश्नांचे स्वरूप असावे. वेळेची मर्यादा लक्षात घेऊन मुलाखत घेताना प्रश्नांची निवडही तितकीच महत्त्वाची असते. प्रश्नांची पुनरावृत्ती टाळावी. प्रश्नांची निवड करताना उपस्थित श्रोतृवर्ग लक्षात घेणे गरजेचे असते. मूळ विषय सोडून असंबद्ध प्रश्न टाळावे. ज्याद्वारे तणाव, संघर्ष निर्माण होईल असे मुद्दे उपस्थित करू नये. मुलाखत प्रवाही होईल अशा पद्धतीने संवाद साधत राहावे. मुलाखतीदरम्यान मुलाखतकाराने अनावश्यक हातवारे, हालचाली टाळाव्यात. मुलाखत नियोजित वेळेत पूर्ण करणे आवश्यक असते.

प्रश्न उ.
उमेदवार ‘आतून’ जाणून घेणे अत्यंत गरजेचे असते, हे सोदाहरण स्पष्ट करा.
उत्तर :
आधुनिक काळात दिवसेंदिवस स्पर्धा वाढत आहे. स्पर्धा जशी तंत्रज्ञानाची आहे, तशीच ती दोन व्यक्तींमध्येसुद्धा आहे. आज नोकरीसाठी तसेच विशिष्ट अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी मुलाखत हा महत्त्वाचा घटक मानला जातो. बदलत्या काळात मुलाखतीचे स्वरूप बदलू लागले आहे. उमेदवाराची पदवी, विषयज्ञान, भाषिक कौशल्ये यासोबतच उमेदवाराचे व्यक्तिमत्त्व आज केंद्रस्थानी आले आहे. उमेदवार बोलतो कसा, पोशाख कसा आहे यापेक्षा स्पर्धेच्या युगात टिकून राहण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये उमेदवाराजवळ आहेत का याची चाचपणी केली जाते.

विविध कंपन्यांमध्ये मुलाखतीदरम्यान उमेदवाराच्या व्यक्तिमत्त्वाचे विविध पैलू जाणून घेण्याचा प्रयत्न प्रथमतः केला जातो. कंपनीचे अपेक्षित उद्दिष्ट, कामाचे तास, सहकाऱ्यांशी असणारे मैत्रीपूर्ण संबंध, गटप्रमुख वा गटकार्याची क्षमता, कामाची विभागणी, वेळेचे बंधन, नियोजित बैठका, समूह सदस्यांचे प्रश्न, प्रसंगी करावे लागणारे समुपदेशन इत्यादी अनेक बाबी नजरेसमोर ठेवून उमेदवाराची मुलाखत घेतली जाते. सहकाऱ्यांच्या भावना, विचार, सूचना, समस्या याबद्दल उमेदवाराकडे असलेली स्वीकारार्हता आणि मार्ग काढण्याची तत्परता, विवेकबुद्धी, प्रसंगावधान अशा गोष्टींना मुलाखतीत महत्त्व दिले जाते.

मुलाखतीला आलेला उमेदवार दिसतो कसा, बोलतो कसा यापेक्षा ‘विचार कसा करतो’ याकडे अधिक लक्ष दिले जाते. उमेदवार भावनिक, वैचारिक, मानसिक पातळीवर जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला जातो. उमेदवाराच्या ‘बाह्यरंगा’पेक्षा ‘अंतरंग’ जाणून घेणे आवश्यक असते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

प्रश्न ऊ.
मुलाखत ही व्यक्तीच्या कार्यकर्तृत्वाची ओळख असते, हे स्पष्ट करा.
उत्तर :
सामान्यांत असामान्य कामगिरी करणाऱ्या व्यक्तीचे आयुष्य जाणून घेण्याची इच्छा सर्वांनाच असते. विशिष्ट क्षेत्रात उल्लेखनीय कामगिरी करणाऱ्या व्यक्तींची मुलाखत घेतली जाते. प्रश्नांच्या माध्यमातून अशा व्यक्तिमत्त्वांना बोलते करण्याची जबाबदारी मुलाखतकारावर असते. गृहिणी, विदयार्थ्यांपासून ते डॉक्टर, वकील, सामाजिक कार्यकर्ते, शिक्षक, संपादक, पत्रकार, कवी, लेखक, गिर्यारोहक, समुपदेशक, खेळाडू, तंत्रज्ञ, शेतमजूर, कामगार अशा कोणत्याही क्षेत्रातील व्यक्तीच्या कार्याचा प्रवास मुलाखतीतून जाणून घेता येतो. मुलाखतीत अशा कार्यसिद्ध व्यक्तिमत्त्वांचा जीवनप्रवास त्यांच्याच तोंडून ऐकता येतो.

यशाच्या शिखरावर जाण्यासाठी भोगाव्या लागणाऱ्या यातना, संघर्ष, जिद्द, परिस्थितीशी झुंज, सोबतीचे स्नेहीजन अशा कितीतरी गोष्टींवर मुलाखतीच्या माध्यमातून प्रकाश टाकता येतो. ‘जया अंगी मोठेपण तया यातना कठीण’ ही ओळ काही व्यक्तींच्या बाबतीत तंतोतंत लागू पडते. अशा व्यक्तींचा जीवनप्रवास संघर्षमय असतो. हे जाणून घेण्याची इच्छा जनसामान्यांच्या मनात असते. मुलाखतीतून असा खडतर जीवनप्रवास जाणून घेता येतो. जगावेगळी आव्हाने पेलून स्वतःच्या कार्याने ‘स्व’ सिद्ध केलेल्या व्यक्ती मुलाखतीतून समोर येतात.

3. मुलाखतीची पूर्वतयारी कशी करावी ते खालील मुद्द्यांच्या आधारे लिहा.

प्रश्न अ.
मुलाखतदात्याची वैयक्तिक माहिती
उत्तर :
मुलाखतीत मुलाखतकार आणि मुलाखतदाता यांच्यात संवाद होत असतो. प्रश्नांच्या साहाय्याने मुलाखतदात्याला बोलते करण्याचे कार्य मुलाखतकार करीत असतो. मुलाखतदात्याची वैयक्तिक माहिती मुलाखतकाराला मिळवावी लागते. मुलाखतदात्याचे संपूर्ण नाव, पत्ता, जन्मतारीख, शिक्षण, आवडीनिवडी, कौटुंबिक माहिती, कर्तृत्व, हुद्दा, लेखनकार्य, पुरस्कार, वैचारिक पार्श्वभूमी, वैचारिक भूमिका इत्यादींची सविस्तर माहिती मुलाखतकाराकडे असणे आवश्यक असते. या माहितीमुळे मुलाखतीतील संवाद सहज होऊ शकतो.

प्रश्न आ.
मुलाखतदात्याचे कार्य
उत्तर :
ज्या व्यक्तींनी आपल्या क्षेत्रात अमूल्य ठसा उमटवला आहे अशा व्यक्तींची मुलाखत घेतली जाते. ज्यांच्याजवळ काहीतरी ‘सांगण्यासारखे’ आहे आणि ज्यांच्याकडून ‘ऐकण्यासारखे’ काहीतरी आहे अशा व्यक्तींची मुलाखत ऐकणे लोकांनाही आवडते. मुलाखतदात्याचे कार्य हे मुलाखतीत केंद्रस्थानी असते. मुलाखतीच्या पूर्वतयारीत मुलाखतकाराला मुलाखतदात्याचे कार्यकर्तृत्व पूर्णपणे जाणून घ्यावे लागते. मुलाखतदात्याचे कार्यक्षेत्र, स्वरूप, संघर्ष, कार्यसिद्धीसाठी जिद्द अशा कितीतरी गोष्टींची सखोल माहिती मुलाखतकाराला मिळवावी लागते. संदर्भ लक्षात घेऊन, चिंतन करणे गरजेचे असते. रसिक श्रोत्यांना, प्रेक्षकांना किंवा वाचकांना मुलाखतदात्याचा कार्यप्रवास उलगडून दाखवणे हे मुलाखतीचे प्रमुख कार्य असते. मुलाखतीच्या पूर्वतयारीत ही महत्त्वाची बाब मानली जाते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

प्रश्न इ.
मुलाखतीच्या अनुषंगाने वाचन
उत्तर :
मुलाखत संवाद कौशल्य आहे. मुलाखतकाराचे संभाषण कौशल्यावर प्रभुत्व असणे आवश्यक असते. मुलाखतदात्याच्या लेखनकृती मुलाखतकाराने वाचणे गरजेचे असते. अशा वाचनातून मुलाखतदात्याची वैचारिक भूमिका स्पष्ट होते. मुलाखतकाराला या वाचनाधारे प्रश्नांची तयारी करता येणे सहज शक्य होते. केवळ मुलाखत विषयाच्या अनुषंगाने वाचन न करता मुलाखतकाराचे वाचन चौफेर असावे. साहित्यिक, सामाजिक घडामोडींचे वाचन मुलाखतकाराने सातत्याने करणे गरजेचे असते. मुलाखतीचा उद्देश लक्षात घेऊन मुलाखतकाराने वाचन करणे अपेक्षित असते. मराठी, हिंदी, इंग्रजी साहित्यातील मैलाचा दगड ठरलेल्या साहित्यकृतींचा परिचय मुलाखतकाराला असणे आवश्यक आहे. मुलाखतीच्या पूर्वतयारीत मुलाखतकारासाठी वाचन हा घटक अदृश्य परंतु महत्त्वाचा आहे.

प्रश्न ई.
प्रश्नांची निर्मिती
उत्तर :
मुलाखतीत प्रश्नांचे स्वरूप फार महत्त्वाचे असते. मुलाखतीची पूर्वतयारी हा एकप्रकारे मुलाखतीचा गृहपाठ असतो. त्यामुळे मुलाखतदात्याची सर्व आवश्यक माहिती मुलाखतकाराला मिळवावी लागते. प्रश्नांच्या साहाय्याने मुलाखतकाराकडून कार्यप्रवास अधिकाधिक जाणून घेता येईल, अशी प्रश्नांची तयारी करणे महत्त्वाचे असते. प्रश्नांची निर्मिती उपलब्ध माहितीच्या आधारे करणे गरजेचे असते. मुलाखतीत विचारायचे प्रश्न पूर्वतयारीत मुलाखतकाराला क्रमवार लिहून काढावे लागतात. प्रश्नांच्या ओघावर मुलाखतीतील संवादाचे प्रवाहीपण अवलंबून असते.

मुलाखतीचे हे प्रवाहीपण लक्षात घेऊन प्रश्नांची निर्मिती करणे आवश्यक असते. प्रश्नांचे स्वरूप सहज आकलन होईल असे असावे. चुकीचे, अप्रस्तुत, भावना दुखावणारे, तणाव निर्माण करणारे, विषयाशी असंबद्ध, प्रभावहीन प्रश्न मुलाखतीत नसतील, याची काळजी पूर्वतयारीत घेणे गरजेचे असते. मुलाखतीत प्रश्नांची संख्या लक्षात घ्यावी लागते. प्रश्नांमध्ये वैविध्य असावे. कधीकधी एका प्रश्नातून दुसऱ्या प्रश्नाचे उत्तर मुलाखतदात्याकडून येऊ शकते. अशा प्रसंगी पर्यायी प्रश्नांची तयारी पूर्वतयारीत ठेवणे महत्त्वाचे असते. पूर्वतयारीत तयार केलेल्या प्रश्नावलीतील प्रश्नांची निवड मुलाखतीत महत्त्वाची असते.

4. खालील व्यक्तींची मुलाखत घेण्यासाठी प्रश्नावली तयार करा.

प्रश्न अ.
भाजीवाला
उत्तर :
प्रश्नावली :

  1. भाजीविक्रीचा व्यवसाय किती वर्षांपासून करता?
  2. नोकरीऐवजी भाजीविक्रीचा व्यवसाय करावा, असे तुम्हांला का वाटले?
  3. तुम्ही कोणकोणत्या प्रकारच्या भाज्यांची विक्री करता?
  4. दिवसाचे किती तास या व्यवसायात तुम्ही खर्च करता?
  5. भाजीविक्रीच्या व्यवसायात कुटुंबातील सदस्यांचे कशा प्रकारे सहकार्य मिळते?
  6. लोकांची वर्तणूक कशी असते?
  7. नैसर्गिक आपत्तीच्या प्रसंगी (अतिवृष्टी, दुष्काळ, रोगराई इत्यादी) भाजीविक्रीवर काय परिणाम होतो?
  8. भाजीविक्रीच्या व्यवसायातून दिवसभरात साधारण किती नफा मिळतो?
  9. तुमच्या आयुष्यातील आनंदाचे क्षण कोणते?
  10. भाजीविक्रीदरम्यान स्मरणात राहिलेला अनुभव कोणता?

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

प्रश्न आ.
पोस्टमन
उत्तर :
प्रश्नावली :

  1. स्थिर जागेऐवजी सतत फिरत राहाव्या लागणाऱ्या नोकरीचा स्वीकार का केलात?
  2. लोकांच्या भावना, सुख-दुःखे बंदिस्त पाकिटातून घेऊन जाताना काय वाटते?
  3. लोक तुमची आतुरतेने वाट बघत असतात अशा वेळी तुमची काय प्रतिक्रिया असते?
  4. कामाचे स्वरूप म्हणून सतत फिरावे लागते तेव्हा शारीरिक, मानसिक थकवा जाणवतो का?
  5. आधुनिक काळात तंत्रज्ञानाने पत्राचे स्वरूप डिजिटल केले आहे, याबद्दल तुम्हांला काय वाटते?
  6. पत्र ही संकल्पना बदलत्या काळात कालबाह्य होऊ लागली आहे, तुम्हांला याचे वाईट वाटते का?
  7. तुम्ही स्वतः ई-मेल, एसएमएस यांसारख्या डिजिटल संवादाच्या साधनांचा वापर करता का?
  8. डिजिटल माध्यमाने तुमच्या कामाचा भार कमी केला असे तुम्हांला वाटते का?
  9. तुम्हांला कामाचे समाधान वाटते का?
  10. या व्यवसायातील तुमचे कटू व सुखावणारे अनुभव कोणते आहेत?

प्रश्न इ.
परिचारिका
उत्तर :
प्रश्नावली :

  1. व्यवसायाचे विविध पर्याय असताना परिचारिकेचा व्यवसाय का निवडला?
  2. परिचारिकेचा व्यवसाय केवळ नोकरी म्हणून स्वीकारला की सेवावृत्ती म्हणून?
  3. या व्यवसायात कार्यरत आहात त्याला किती वर्ष झाली? कामाप्रमाणे मोबदला मिळतो का?
  4. कामाच्या ठिकाणच्या सोयी कशा आहेत?
  5. काम केल्याचे समाधान मिळते का?
  6. लोकांचे सहकार्य मिळते का?
  7. लोक सन्मानाने वागवतात का?
  8. रुग्ण व नातेवाईक यांची वर्तणूक कशी असते?
  9. तुमच्या आयुष्यातील एखादा कटू तसेच आनंददायी प्रसंग कोणता?
  10. या व्यवसायात असलेल्यांना किंवा नव्याने येऊ इच्छिणाऱ्यांना काय सल्ला देऊ इच्छिता?

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

मुलाखत प्रस्तावना

माणूस हा संवादप्रिय आहे. कुठेही बाहेर असताना अथवा प्रवास करीत असताना आपण एकमेकांशी संवाद साधत असतो. विचारपूस करीतं असतो. नावापासून ते गावापर्यंत, आवडीनिवडीपासून ते व्यवसायापर्यंत कितीतरी विषयांवर आपण बोलत असतो. अशा संभाषणात कधी आपण सहप्रवाशाला प्रश्न विचारून माहिती जाणून घेत असतो, तर कधी आपण स्वतः माहिती देत असतो. म्हणजेच, दैनंदिन जीवनात नकळतपणे का होईना आपण संवादाच्या माध्यमातून मुलाखत या कौशल्याचा अवलंब करीत असतो. मुलाखत या संज्ञेचा हा पारंपरिक अर्थ असला, तरी बदलत्या काळात मुलाखत ही संज्ञा व्यापक अर्थ सांगणारी आहे.

आधुनिक काळात मानवी जीवनाची अनेक क्षेत्रे विकसित झाली आहेत. काही नव्याने निर्माण झाली आहेत. मानवी जीवन अधिक गुंतागुंतीचे बनू लागले आहे. जीवनाचे प्रत्येक क्षेत्र विशेषज्ञाचे बनून गेले आहे. प्रत्येक क्षेत्रात कर्तबगार माणसे होऊ लागली. आजच्या काळात केवळ स्वतःच्या क्षेत्रापुरते मर्यादित राहून विचार करता येत नाही. स्वतःचे क्षेत्र धुंडाळत असताना अन्य क्षेत्रांमध्ये संचार करणेही अपरिहार्य बनले आहे. त्यासाठी सर्वप्रथम त्या क्षेत्राच्या तज्ज्ञांकडून विविक्षित क्षेत्र जाणून घेणे, परिचित करून घेणे अपरिहार्य ठरते. या क्षेत्र माहितीसाठी संबंधित तज्ज्ञ व्यक्तींशी संवाद साधणे म्हणजेच मुलाखत होय.

मुलाखतीचे स्वरूप :

  • मुलाखत म्हणजे संवाद. मात्र हा संवाद पूर्वनियोजित असतो. या संवादात संवाद साधणारी व्यक्ती, संवादाला उत्तर देणारी व्यक्ती आणि संवाद ऐकणारे, पाहणारे वा वाचणारे लोक अशा तीन पातळ्यांवर ‘मुलाखत’ हे भाषिक कौशल्य साकार होत असते.
  • एखादी व्यक्ती, संस्था यांच्या महत्त्वपूर्ण कामाचा आढावा क्रमबद्ध प्रश्नोत्तरांच्या माध्यमातून घेतला जातो. थोडक्यात, दोन व्यक्तींमध्ये नियोजनपूर्वक, हेतुपुरस्सर केलेला भावनिक, वैचारिक संवाद म्हणजे मुलाखत होय.
  • मुलाखत अनेकांगी असू शकते. एकावेळी एक व्यक्ती एका व्यक्तीची वा अनेक व्यक्तींची मुलाखत घेऊ शकते.
  • मुलाखतीसाठी व्यक्ती, विषय, दिवस, वेळ, ठिकाण, कालावधी, मुलाखतीचे उद्दिष्ट, मुलाखत ऐकणारा, पाहणारा रसिक वर्ग इत्यादी गोष्टी पूर्वनियोजनात विचारात घेतल्या जातात. Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत
  • लिखित, मौखिक, ध्वनिमुद्रित, प्रकट अशा विविध स्वरूपात मुलाखत घेतली जाऊ शकते.
  • सांगण्यासारखे आणि ऐकण्यासारखे ज्या व्यक्तींजवळ काहीतरी आहे, अशा व्यक्तींना बोलते करण्याचे काम मुलाखतीत असते. लोकप्रतिनिधी, लेखक, कवी, सामाजिक कार्यकर्ते, खेळाडू, शास्त्रज्ञ, गायक, वकील, उदयोजक, शिक्षक, डॉक्टर, संपादक, गिर्यारोहक, कामगार, शेतकरी, सैनिक, पुरस्कार विजेते, अगदी गृहिणी, विदयार्थी असे कोणीही आपल्या क्षेत्रात महत्त्वाची कामगिरी बजावणारे असामान्य लोक मुलाखतीच्या केंद्रभागी येऊ शकतात.

मुलाखत हा शब्द मुलाकात या अरबी शब्दावरून मराठीत आलेला शब्द आहे.

भेट, गाठ, बोलचाली, विचारपूस हे ‘मुलाखत’ या शब्दाचे अर्थ आहेत.

मुलाखतीचे तीन प्रमुख घटक पुढीलप्रमाणे :

  • मुलाखतदाता (Interviewer) असामान्य कर्तृत्वाने ठसा उमटवणारी, प्रश्नांना उत्तरे देणारी म्हणजेच मुलाखत देणारी व्यक्ती
  • मुलाखतकार (Interviewee) प्रश्न विचारणारी म्हणजेच मुलाखत घेणारी व्यक्ती
  • मुलाखतीचे वाचक, श्रोते व प्रेक्षक (Audience)

मुलाखत प्रक्रियेत मुलाखतदाता हे शिखर वाचक, प्रेक्षक पाया तर मुलाखतकार हा या प्रक्रियेचा सुवर्णमध्य मानला जातो.

मुलाखतीचा हेतू :

  • सामान्यांचा असामान्यपर्यंतचा प्रवास जाणून घेणे, हे मुलाखतीचे मुख्य कार्य असते.
  • मुलाखतदात्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचे निरनिराळे पैलू मुलाखतीच्या माध्यमातून जाणून घेता येतात.
  • एखादी व्यक्ती अनेक व्यक्तींसाठी किंवा समूहासाठी आदर्श असते. अशा व्यक्तींचा कार्यप्रवास उलगडण्यासाठी मुलाखत साहाय्यभूत ठरते.
  • ‘जया अंगी मोठेपण तया यातना कठीण’ ही ओळ काही व्यक्तींच्या बाबतीत तंतोतंत लागू पडते. अशा व्यक्तींचा जीवनप्रवास संघर्षमय असतो.
  • तो जाणून घेण्याची इच्छा जनसामान्यांच्या मनात असते. त्यांचा असा खडतर जीवनप्रवास मुलाखतीतून जाणून घेता येतो. मुलाखतीच्या माध्यमातून जनसामान्यांची ही जिज्ञासा पूर्ण होते.
  • एखादया घटनेवरील विचारवंतांची मते, अनुभव, दिशा जाणून घेण्यासाठी तज्ज्ञ व्यक्तींशी मुलाखतीच्या माध्यमातून केलेला संवाद , निश्चितच समाज प्रबोधनासाठी, जनजागृतीसाठी उपयुक्त ठरू शकतो.
  • कोणताही विषय, घटना, त्याची सांगोपांग उकल करून समजून घेण्यासाठी मुलाखतीचे आयोजन केले जाते.

मुलाखतीचे प्रकार :

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत 1

मुलाखतीची पूर्वतयारी :

  • मुलाखत प्रभावी होण्यासाठी पूर्वतयारी आवश्यक असते. अभ्यासपूर्ण पूर्वतयारी हा यशस्वी मुलाखतीचा पाया असतो.
  • ज्यांची मुलाखत घ्यायची त्यांची संपूर्ण माहिती मुलाखतकाराकडे असावी लागते.
  • मुलाखतदात्याचे नाव, वय, जन्मदिनांक, जन्मस्थळ, शिक्षण, कौटुंबिक माहिती इत्यादी प्राथमिक माहिती मुलाखतकाराकडे असणे आवश्यक आहे. तसेच मुलाखतदात्याचा हुद्दा, कर्तृत्व, मानसन्मान, पुरस्कार, लेखनकार्य, वैचारिक पार्श्वभूमी इत्यादींची विस्तृत माहितीही मुलाखतकाराकडे असणे महत्त्वाचे असते.
  • मुलाखतीचा विषय, उद्दिष्ट, मुलाखत ऐकणारा, बघणारा, वाचणारा वर्ग आणि मुलाखतीचा कालावधी यांचाही अभ्यास मुलाखत घेणाऱ्या व्यक्तीला करावा लागतो. Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत
  • मुलाखतीतील सर्वांत महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे मुलाखतीच्या विषयाच्या अनुषंगाने बनवलेली प्रश्नावली. मुलाखतीचा उद्देश लक्षात घेऊन मुलाखतकाराला अपेक्षित आणि समर्पक प्रश्नावली बनवावी लागते.
  • मुलाखतीचा अवधी लक्षात घेऊन प्रश्नांची निवड व क्रम यांचेही नियोजन पूर्वतयारीत गरजेचे असते.
  • मुलाखतकाराचे वाचन चौफेर असावे. केवळ मुलाखतीच्या विषयानुरूप केलेले वाचन पुरेसे नसते, तर व्यापक वाचनाचा व्यासंग असला पाहिजे.
  • मुलाखतीचे माध्यम कोणते आहे याचाही विचार मुलाखतकाराने करणे अगत्याचे ठरते. उदा., मुलाखत वर्तमानपत्रासाठी, नियतकालिकासाठी
  • म्हणजेच लिखित स्वरूपाची आहे की आकाशवाणी, दूरदर्शनसारख्या दृक-श्राव्य माध्यमांसाठी याची माहिती घेणे आवश्यक असते.
  • लिखित मुलाखतीसाठी मुलाखतकाराला लेखनकौशल्य अवगत असणे आवश्यक आहे. आकाशवाणी, दूरदर्शन आणि प्रकट मुलाखतींसाठी मुलाखतकाराला भाषण-संभाषण कौशल्याचा अभ्यास असावा लागतो.
  • मुलाखतीसाठी असलेली बैठक व्यवस्था, ध्वनिक्षेपण व्यवस्था, संदर्भ ग्रंथ, चित्रे, वादये इत्यादी गोष्टीही मुलाखतीच्या पूर्वनियोजनात तपासून घेणे योग्य असते.
  • मुलाखतदाता आणि मुलाखतकार यांची मुलाखतीपूर्वी भेट झाल्यास मुलाखत अतिशय मनमोकळी, सुकर व सुलभ होण्यास मदत होते.

मुलाखतीची विविध माध्यमे :

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत 2

प्रत्यक्ष मुलाखत घेताना :

अलीकडच्या काळात ‘मुलाखत’ हे क्षेत्र वलयांकित क्षेत्र मानले जाते. प्रथितयश व्यक्तीचा कार्यप्रवास व्याख्यान रूपाऐवजी मुलाखतीच्या माध्यमातून संवादरूपाने ऐकायला अधिक पसंती मिळू लागली आहे. आयोजकही बऱ्याचदा अशाच प्रयत्नात असतात. मुलाखतकाराला योग्य मानधन, प्रतिष्ठा आणि प्रसिद्धी मिळते. त्यामुळे ‘मुलाखत घेणे’ या गोष्टीला मोठ्या प्रमाणात व्यावसायिक महत्त्व प्राप्त होत आहे. मुलाखतकाराला मुलाखतीदरम्यान मुलाखतदात्याच्या कर्तृत्वाचा परिचय करून देण्यासोबतच लोकांच्या मनातील प्रश्नांची, कुतूहलाची पूर्तता करणे गरजेचे असते. अशा कौशल्यपूर्ण कामाचे तीन टप्पे लक्षात घेणे आवश्यक आहे.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

प्रत्यक्ष मुलाखतीतील तीन टप्पे पुढीलप्रमाणे :
प्रत्यक्ष मुलाखतMaharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत 3
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत 4

मुलाखतीसाठी महत्त्वाचे :

  • मुलाखतकाराने मुलाखतीसाठी प्रश्नावली तयार करावी. प्रश्नावलीचे स्वरूप लिखित असावे.
  • मुलाखतकाराने मर्यादांची जाणीव ठेवून प्रश्न विचारावेत.
  • प्रश्नांबाबत मुलाखतदात्याचे स्वातंत्र्य अबाधित राहील याची काळजी मुलाखतकाराने घ्यावी.
  • मुलाखतीतील प्रश्नांची पुनरावृत्ती टाळावी.
  • मुलाखतीचे सादरीकरण ओघवते, श्रवणीय, उत्स्फूर्त असावे.
  • मुलाखतीदरम्यान सकारात्मक वातावरण निर्माण करावे.
  • ‘हो’, ‘नाही’, ‘माहीत नाही’ अशी उत्तरे येणारे प्रश्न विचारू नयेत.
  • प्रत्येक मुलाखतदाता भरभरून बोलेलच असे नाही. अशा वेळी मुलाखतकाराला उत्स्फूर्तपणे काही किस्से, आठवणी सांगून विषय रंगवता यावा, यासाठी संधी निर्माण करणे.
  • कधी कधी मुलाखतकार प्रश्नाच्या अनुषंगाने बराच वेळ अनुभवकथन करीत असतात. अशा वेळी मुलाखतदात्याला योग्य वेळी नव्या मुद्द्यावर वळवणे हे कौशल्याचे काम मुलाखतकाराने करणे अपेक्षित असते. प्रसंगावधान मुलाखतकाराकडे असावे.
  • संयम, विवेक आणि नैतिकतेचे पालन यांना खुसखुशीतपणाची जोड देऊन मुलाखतीत रंग भरावेत.

मुलाखत घेताना लक्षात ठेवायच्या बाबी :

  • प्रश्नावली मुलाखतीच्या विषयाला अनुसरून असावी.
  • अप्रस्तुत, विषयबाह्य प्रश्न टाळावेत.
  • मुलाखतदात्याचा अवमान होईल असे प्रश्न विचारू नयेत.
  • ताणतणाव, संघर्ष निर्माण होईल असे प्रश्न मुलाखतीत विचारू नयेत.
  • भावना दुखावतील असे प्रश्न मुलाखतीत नसावेत.
  • मुलाखत घेताना पूर्वतयारी आणि पूर्वाभ्यास आवश्यक आहे.
  • मुलाखतकाराचा आत्मविश्वास मुलाखतीत महत्त्वाची भूमिका बजावत असतो.
  • मुलाखतीदरम्यान असणारे मुलाखतकाराचे निवेदन प्रभावी आणि प्रवाही असावे.
  • मुलाखतीदरम्यान अनावश्यक हालचाल, हातवारे टाळावेत.
  • मुलाखतदात्यापेक्षा मुलाखतकाराने अनावश्यक बोलणे टाळावे.
  • मुलाखत नियोजित वेळेत पूर्ण करावी.
  • मुलाखतीदरम्यान रसिकांचा प्रतिसाद लक्षात घेऊन मुलाखतीची दिशा मुलाखतकाराने ठरवणे आवश्यक असते.
  • प्रश्नांतून प्रश्न निर्माण करीत जास्तीतजास्त मुद्द्यांना स्पर्श करावा.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

नोकरी, प्रवेशासाठीची मुलाखत :

  • आज स्पर्धेच्या युगात नोकरीसाठी तसेच अभ्यासक्रमाच्या प्रवेशासाठी मुलाखत हा घटक अनिवार्य मानला जातो.
  • उमेदवाराची बुद्धिमत्ता, गुणवत्ता, ज्ञानपातळी, कौशल्ये, कल यांचे मापन या मुलाखतीत केले जाते.
  • उमेदवाराच्या व्यक्तिमत्त्व मूल्यमापनावर अशा मुलाखतीत अधिक भर दिला जातो.
  • नोकरीसाठी मुलाखत घेताना उमेदवाराचे विषयज्ञान, पदवी, सामान्यज्ञान, आकलन क्षमता, तांत्रिक हशारी, भाषेवरील प्रभूत्व हे आजपर्यंत प्राधान्याने विचारात घेतले जात असे. बदलत्या काळात याचे स्वरूप बदलू लागले आहे.
  • उमेदवार बोलतो कसा, पोशाख कसा आहे यापेक्षा स्पर्धेच्या युगात टिकून राहण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये उमेदवाराजवळ आहेत का याची चाचपणी केली जाते.
  • आज विविध क्षेत्रातील कंपन्यांमध्ये अपेक्षित उद्दिष्ट साध्य करणे, गटप्रमुख म्हणून गटकार्य करून घेणे, कमी वेळेत कामांची विभागणी करून पूर्तता करणे, अडचणींना तोंड देणे, कामाचे श्रेय वाटून घेणे, नियोजित वेळेत गटबैठकांचे आयोजन करून कामाचा आढावा घेणे, गटसदस्यांच्या समस्यांचे निवारण करून मार्गदर्शन करणे, प्रसंगी समुपदेशन करणे अशा प्रकारच्या कामांचे स्वरूप नजरेसमोर ठेवून उमेदवाराची मुलाखत घेतली जाते.
  • सहकाऱ्यांच्या भावना, विचार, सूचना, समस्या यांबद्दल उमेदवाराकडे असलेली स्वीकारार्हता आणि मार्ग काढण्याची तत्परता, विवेकबुद्धी, प्रसंगावधान अशा गोष्टींना मुलाखतीत महत्त्व दिले जाते.
  • माहिती आणि ज्ञान यांतील भेद उमेदवार जाणू शकतो का, याचे मूल्यमापन आज मुलाखतीत सर्वप्रथम केले जाते. त्यामुळे केवळ पदवी हा निकष आज मागे पडला असून, यासोबत जीवनकौशल्ये मुलाखतीत तपासली जातात.
  • मुलाखतीत पाल्हाळ, थापा, भपकेबाजपणा टाळावा.
  • उमेदवाराचे ‘बाह्यरंग’ कसे आहेत, यापेक्षा ‘अंतरंग’ कितपत विकसित झाले आहेत, हे जाणून घेणे अशा मुलाखतीचे महत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्य झाले आहे.

नोंद : मुलाखत समजून घेण्यासाठी पाठ्यपुस्तक पृष्ठ क्र.९२ व ९३ वर दिलेला मुलाखत नमुना अभ्यासा. तसेच अधिक अभ्यासासाठी पुढे दिलेला मुलाखत नमुनाही अभ्यासा.

मुलाखत नमुना

कोरोना या भीषण आजारात रुग्णालयात काम करणाऱ्या डॉक्टरांची मुलाखत घ्या.
मुलाखतकार : नमस्कार डॉक्टर साहेब.
मुलाखतदाता : नमस्कार.

मुलाखतकार : कोरोना या जागतिक पातळीवरील भीषण आजारात तुम्ही अहोरात्र लोकांची सेवा केली, याबद्दल सर्वप्रथम सर्वांच्या वतीने, डॉक्टर, तुम्हांला खूप खूप धन्यवाद!
मुलाखतदाता : धन्यवाद.

मुलाखतकार : कोरोना हा आजार ओळखायचा कसा?
मुलाखतदाता : कोरोना या आजाराची लक्षणे साधारण सर्दी खोकल्याची असल्याने आजाराचे गांभीर्य प्रथमदर्शनी लक्षात येत नाही. परंतु दवाखान्यात चाचणी केल्यावर या आजाराचे निदान करता येते. रोगप्रतिकारकशक्ती आणि औषधे यांच्या साहाय्याने रुग्ण बरा होऊ शकतो.

मुलाखतकार : कोरोना या आजारादरम्यान लोकांनी कोणती सतर्कता बाळगली पाहिजे, असे आपणास वाटते?
मुलाखतदाता : कोरोना हा संसर्गजन्य आजार आहे. शिंकणे, खोकणे याद्वारे कोरोनाबाधित रुग्णाच्या नाकातून-तोंडातून बाहेर पडणाऱ्या शितोंड्यांमार्फत हा आजार पसरतो. त्यामुळे खोकताना, शिंकताना रुमालाचा वापर केला पाहिजे. तसेच कुठल्याही वस्तूला स्पर्श केल्यास हात स्वच्छ धुणे महत्त्वाचे आहे. बाधित रुग्णांनी लोकांशी संपर्क टाळणे हे अत्यंत गरजेचे आहे.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Bhag 4.1 मुलाखत

मुलाखतकार : कोरोना या आजारात उपचार करताना तुम्हांला ठळकपणे कोणत्या बाबी जाणवल्या?
मुलाखतदाता : या आजाराचे गांभीर्य सुरुवातीला लोकांमध्ये दिसले नाही; परंतु जसजशी बाधितांची संख्या वाढू लागली तसतसे लोक सतर्क होऊ लागले. दवाखान्यात येणारे कोरोनाबाधित रुग्ण डॉक्टरांच्या आणि नर्सच्या उपचारांना योग्य प्रतिसाद देत होते. त्यामुळे रुग्णाची प्रकृती सुधारण्यास निश्चितच मदत झाली.

मुलाखतकार : मानवी जीवनावर ओढवलेल्या या भीषण आरोग्य समस्येत दवाखान्यात येणाऱ्या रुग्णांचे मनोधैर्य वाढवण्यासाठी काय करता येऊ शकते?
मुलाखतदाता : फार चांगला प्रश्न आहे. दवाखान्यात येणाऱ्या लोकांना औषधे, योग्य आहार दिला पाहिजे. तसेच, मानसिक दृष्टीने सबळ करणे फार आवश्यक असते. आजारात रुग्ण शारीरिकदृष्ट्या खचलेला असतो. अशा वेळी मानसिक आधार देऊन रुग्णांना आजाराशी लढण्याचे बळ नक्कीच देता येते.

मुलाखतकार : दवाखान्यात दिवसरात्र मेहनत करीत असताना स्वतःच्या आरोग्याकडे दुर्लक्ष झाले का?
मुलाखतदाता : दवाखान्यात मेहनत करीत होतो; परंतु थकवा कधी जाणवला नाही. याचे कारण असे की, लोकांना आम्हां डॉक्टरांची नितांत आवश्यकता होती. रुग्ण फार आशेने डॉक्टरांकडे येत असतात. आमच्या व्यवसायात सेवावृत्ती फार महत्त्वाची आहे. स्वत:च्या आरोग्याकडे दुर्लक्ष करून चालणार नव्हते. अशा कठीण प्रसंगी जमेल तसे स्वतःची काळजी घेत होतो.

मुलाखतकार : या व्यवसायात येऊ इच्छिणाऱ्या नव्या पिढीला काय मार्गदर्शन कराल?
मुलाखतदाता : आरोग्यक्षेत्र हे फार आव्हानात्मक क्षेत्र आहे. रोज नवनवीन संकटे समोर असतात. परंतु लोक अंतिमतः विश्वास डॉक्टरांवर ठेवतात. या एका विश्वासाने संकटांना सामोरे जाण्याची ताकद मिळते. उपचार करीत असताना आम्ही प्राण वाचवत असतो, यापेक्षा मोठे मानवतेचे कार्य कुठले असेल! सेवाभावीवृत्ती आणि सकारात्मक विचार घेऊन नव्या पिढीने या क्षेत्रात पदार्पण करावे.

मुलाखतकार : मुलाखतीच्या समारोपात आपल्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त करतो. नमस्कार.
मुलाखतदाता : नमस्कार.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 12th Digest Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय

12th Marathi Guide Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय Textbook Questions and Answers

कृती

1. अ. खालील शब्दसमूहांचा अर्थ स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
उंचच उंच पण अरुंद बालपण-
उत्तर :
किनाऱ्यावरच्या टोलेजंग इमारतीच्या बत्तिसाव्या मजल्यावरील मुलाला समुद्र हताशपणे पाहतो. त्याच्या मनात विचार येतो की, शहर उंचच उंच इमारतींनी नटलेय; पण त्यांत बालकांचे बालपण मात्र खुजे झालेय. माती त्याच्यापासून दुरावलेली आहे. त्यामुळे त्याचे बालपण निमुळते, टोकदार आणि अरुंद झालेले आहे.

प्रश्न 2.
डोळ्यांत उतरलेलं थकव्याचं आभाळ-
उत्तर :
समुद्र जेव्हा उत्तुंग इमारतीच्या बत्तिसाव्या मजल्यावर अडकून पडलेल्या एका निरागस बालकाला पाहतो, तेव्हा त्याला बालकाच्या बालपणाची खंत वाटते. त्याचे बालपण खुजे होत चाललेय, याची मनस्वी काळजी वाटते. त्रासून तो हताशपणे बालकाकडे पाहतो नि समुद्राच्या डोळ्यांत आभाळभर थकवा उतरतो.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय

प्रश्न 3.
स्टेशनवरल्या बाकाएवढं मुलाचं बालपण-
उत्तर :
महानगरीय जीवनाची झालेली घुसमट पाहून समुद्र संत्रस्त होऊन शहरातून हिंडतो व थकून स्टेशनवरच्या बाकड्यावर बसतो. तेव्हा त्याला शेजारी एक मूल पाय पोटाशी दुमडून झोपलेले आढळते. त्याच्या मनात विचार येतो की, या शहराच्या रहदारीत या बालकाचे बालपण हरवले तर आहेच, पण ते खुंटत चालले आहे. बालपणीचा त्यांचा आनंद आक्रसला आहे. जणू त्याचे बालपण हे स्टेशनवरल्या बाकड्यापुरतेच मर्यादित व बंदिस्त झाले आहे.

आ. कारणे लिहा.

प्रश्न 1.
कवीला समुद्र संत्रस्त वाटतो, कारण ………
उत्तर :
कवीला समुद्र संत्रस्त वाटतो; कारण समुद्र गगनचुंबी इमारतीच्या गजांआड कोंडून पडलाय.

प्रश्न 2.
समुद्र अस्वस्थ होतो, कारण ……..
उत्तर :
समुद्र अस्वस्थ होतो; कारण तो घुसमटलेल्या शहराच्या आयुष्यांचा चिंताग्रस्त होऊन विचार करतो.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय

प्रश्न 3.
समुद्र शिणून जातो, कारण ………
उत्तर :
समुद्र शिणून जातो; कारण त्याला शहरातल्या सगळ्यांच्या बालपणाची व वयस्कांची खूप काळजी वाटते.

2. अ. तक्ता पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय 1
उत्तर :

कवितेचा विषय कवितेची मध्यवर्ती कल्पना मनाला भिडणारे शब्दसमूह
आक्रसून गेलेल्या महानगरीय जीवनाची शोकांतिका समुद्र हे जीवनाचे प्रतीक आहे. महानगरीय जीवनाची घुसमट आणि माणसांची होत असलेली नगण्य अवस्था पाहून समुद्र चिंताग्रस्त झालेला आहे. 1. समुद्राच्या डोळ्यांत थकव्याचे आभाळ उतरते

2. मुलाचे बालपण स्टेशनवरल्या बाकाएवढे

आ. चौकटी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय 2
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय 3

3. खालील ओळींचा अर्थलिहा.

प्रश्न 1.
समुद्र अस्वस्थ होऊन जातो
शहराच्या आयुष्याच्या विचाराने.
तेव्हा तो मनांतल्या मनांतच मुक्त होऊन फिरूं लागतो
शहरांतल्या रस्त्यांवरून, वस्त्यांमधून.
उशिरापर्यंत रात्रीं तो बसलेला असतो
स्टेशनवरल्या बाकावर एकाकी, समोरच्या रुळांवरील रहदारी पाहत,
हातांवर डोकं ठेवून अर्धमिटल्या डोळ्यांनी.
उत्तर :
ओळींचा अर्थ : माणुसकीहीन झालेल्या शहरी जीवनाचा विचार करून समुद्र बेचैन होतो. मनातल्या मनात मुक्तपणे वावरतो. शहरातल्या रस्त्यांवरून विमनस्कपणे हिंडतो, वस्त्यांमधून पायपीट करतो आणि अखेर उशिरा रात्रीपर्यंत स्टेशनवरच्या एकाकी बाकड्यावर बसतो. समोरच्या गाड्यांची रहदारी निमूटपणे पाहत असतो. हातांवर डोके ठेवून हतबल होऊन अर्धमिटल्या डोळ्यांनी हा महानगरीय ह्रास पाहत राहतो.

4. काव्यसौंदर्य.

प्रश्न अ.
‘त्याला आठवतं त्याच्याच शेजारीं
पाय मुडपून कसंबसं झोपलेलं एखादं मूल,
ज्याचं बालपण स्टेशनवरल्या बाकाएवढं,
आणि त्याची त्याला कल्पना असावी किंवा नसावी’
या ओळींमधील विचारसौंदर्य स्पष्ट करा.
उत्तर :
‘समुद्र कोंडून पडलाय’ या कवितेमध्ये कवी वसंत आबाजी डहाके यांनी महानगरीय जीवनातील फोलपणा अधोरेखित करताना उपरोक्त ओळी लिहिलेल्या आहेत.

महानगरीय घुसमट व्यक्त करताना कवी समुद्राचे रूपक वापरतात. समुद्र म्हणजे अफाट जीवन! ते आजमितीला शहरातील उत्तुंग इमारतीच्या गजांआड कोंडून पडले आहे. या विचारांनी अस्वस्थ झालेला समुद्र रात्री थकून स्टेशनवरच्या एकाकी बाकड्यावर हताश होऊन बसतो. त्या वेळी त्याच्याच शेजारी त्याच बाकड्यावर एक मूल पाय छातीशी दुमडून झोपलेले त्याला आढळते. त्याच्या भविष्याने चिंतित झालेल्या समुद्राला त्याचे खुरटलेले बालपण त्या बाकाएवढेच संकुचित असलेले जाणवते. पण झोपी गेलेल्या मुलाला या भयानक वास्तवाची कल्पना असावी की नसावी, ही शंकाही समुद्राच्या मनात डोकावते.

भविष्यकालीन पिढीचे बालपण महानगराच्या भगभगीत संस्कृती उजाड व सिमित झाले आहे, हा विचार हृदय हेलावून टाकणाऱ्या शब्दांत कवीने सशक्तपणे मांडला आहे.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय

प्रश्न आ.
‘समुद्र खिन्न हसतो आणि शिणलेल्या पापण्या मिटून घेतो.
त्याला काळजी वाटते साऱ्यांच्याच बालपणाची
वयस्कांच्या शहरांतील.’ या ओळींतील भावसौंदर्य स्पष्ट करा.
उत्तर :
महानगरीय दुरवस्था नि घुसमट ‘समुद्र कोंडून पडलाय’ या कवितेत कवी वसंत आबाजी डहाके यांनी भावपूर्ण शब्दांत चित्रित केली आहे. मूल्यहीन शहरी संस्कृतीच्या विचाराने त्रस्त झालेला समुद्र अपरात्री थेकूनभागून रेल्वे-फलाटावरील एकाकी बाकड्यावर विसावतो. तेव्हा त्याच बाकड्यावर एक मूल पोटाशी पाण्याची मोटकुळी करून झोपलेले त्याला दिसते.

बालपण असे संकुचित झालेले पाहून समुद्र विषादाने उदास होऊन हसतो. जळजळणाऱ्या डोळ्यांवर दमलेल्या पापण्या मिटून घेतो. वयस्क शहरातील साऱ्या माणसाच्या बालपणाची त्याला घोर चिंता वाटू लागते. उगवत्या पिढीचे भविष्यकालीन खुरटलेले संकेत पाहून तो मनात हळहळत राहतो.

स्टेशनवरच्या या चित्रदर्शी दृश्यातून कवीने समुद्राच्या मनातील विवंचना अचूक व भावपूर्ण शब्दांत रेखाटली आहे. भविष्यकालीन निर्मळ जीवन शहरी संस्कृती मुकणार आहे, तिचा भावनिक ऱ्हास डोळ्यांदेखत पाहतानाची वेदना कवीने मूर्त केली.

5. रसग्रहण.

प्रस्तुत कवितेतील खालील पद्यपंक्तींचे रसग्रहण करा.

प्रश्न 1.
समुद्र कोंडून पडलाय गगनचुंबी इमारतींच्या गजांआड.
तो संत्रस्त वाटतो संध्याकाळीं : पिंजारलेली दाढी, झिंज्या.
हताशपणे पाहत असतो समोरच्या बत्तिसाव्या मजल्यावरील मुलाकडे,
ज्याचं बालपण उंचच उंच पण अरुंद झालंय
आणि त्याची त्याला कल्पनाच नाही.
समुद्राच्या डोळ्यांत थकव्याचं आभाळ उतरत येतं
आणि शिणून तो वळवतो डोळे.
इमारतींच्या पलीकडच्या रस्त्यावर थकलेल्या माणसांचे पाय, बसचीं चाकं.
उत्तर :
आशयसौंदर्य : ‘समुद्र कोंडून पडलाय’ या कवितेत कवी वसंत आबाजी डहाके यांनी ‘समुद्र’ हे अथांग जीवनाचे रूपक घेऊन महानगरी जीवनाची मूल्यहीनता आणि संवेदनशीलता प्रकर्षाने दाहक शब्दांत मांडली आहे. या संदर्भात उपरोक्त ओळीत समुद्राची असाहाय्य हतबलता अधोरेखित केली आहे.

काव्यसौंदर्य : किनाऱ्यावरील टोलेजंग, उत्तुंग इमारतीच्या गजांआड समुद्र म्हणजे पर्यायाने निर्मळ अथांग जीवन कैद झालेले आहे. संध्याकाळच्या वेळी अतिशय त्रासलेला समुद्र दाढी व झिंजा पिंजारून हताश झाला आहे. त्याला गगनचुंबी इमारतीच्या बत्तिसाव्या मजल्यावर एक मुलगा दिसतो. त्या मुलाचा विचार करताना समुद्राला हे जाणवते की मुलाचे बालपण निमुळते, टोकदार आणि अरुंद म्हणजे खुजे झालेले आहे, याची त्या बालकाला कल्पनाच नाही.

भौतिक प्रगतीची उंची आणि खुजी झालेली बाल्यावस्था यातील विरोधाभास समुद्राच्या लक्षात येतो. त्याच्या डोळ्यांत अफाट थकवा येतो. म्हणून तो नजर वळवून इमारतींच्या पलीकडच्या रस्त्यावरचे माणसांचे रखडत चाललेय पाय व सुसाट पळणारी बसची चाक पाहतो. तिथेही त्याला गती-अधोगतीचे विचित्र चित्र दिसते.

भाषिक वैशिष्ट्ये : या कवितेत कवीने मुक्तच्छंद योजिला आहे. कवीने मुक्तशैलीतील विधानात्मक मांडणी करून महानगरीय वैफल्यग्रस्तता शब्दांतून दर्शवली आहे. त्यामुळे गिरमिटाने ऊर्ध्वमूल पोखरण जावे, तशी शब्दकळा हृदयाला थेट भिडते व व्याकूळ अनुभवांची प्रचिती येते. समुद्र चलत व गतिमान क्रियापदांमुळे समुद्राचा मानसिक प्रवास दृग्गोचर होतो.

‘पिंजारलेले केस व दाढी’ या शब्दबंधातून समुद्राचे मानवीकरण करून भावनिक पातळीत कविता जाताना दिसते. ‘उंचच उंच व अरुंद बालपण’, ‘डोळ्यांत थकव्याचं आभाळ’ या प्रत्ययकारी प्रतिमांतून आशयाचा विस्तार अधिक गडद झाला आहे. महानगरीय संवेदनेची ही मराठी कविता शहरी संस्कृतीचे दर्शन सार्थपणे घडवते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय

6. अभिव्यक्ती.

प्रश्न अ.
‘समुद्र तुमच्याशी संवाद साधत आहे’, अशी कल्पना करून ते कल्पनाचित्र शब्दबद्ध करा.
उत्तर :
मी समुद्र बोलतोय. आज न राहवून मी माझ्या मनातील वेदना व्यक्त करतोय. पूर्वी ‘समुद्र अथांग आहे, असीम आहे.’ अशी वाक्ये माझ्या कानावर पडायची, तेव्हा मला अफाट आनंद होत असे. स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी ‘सागरा प्राण तळमळला’ अशी जेव्हा मला साद घातली, तेव्हा माझा ऊर भरून आला; कारण भारतीय स्वातंत्र्याची आस मलाही होती.

कुसुमाग्रज यांनी तर ‘कोलंबसाचे गर्वगीत’ या कवितेत “हजार जिव्हा तुझ्या गर्जु दे डळमळू दे तारे, कथा या खुळ्या सागराला / अनंत अमुची ध्येयासक्ती अनंत अन् आशा, किनारा तुला पामराला” असे आव्हान दिले, तेव्हा माणसाच्या ध्येयासक्तीला किनारा नाही, याचा मलाही अभिमान वाटला. पण आजचे निराशाजनक चित्र पाहून मात्र जीव खचतो माझा! पूर्वी माझ्या किनाऱ्यावरून मी अफाट, मैलोनमैल पसरलेली धरती न्याहाळायचो. त्या धरणीमायची साथ मला असायची. तिच्या कुशीत जाण्यासाठी मी लाटा उसळून आतुरतेने तळमळायचो.

पण याच माझ्या किनाऱ्यावर आज मानवाने उत्तुंग, टोलेजंग, उंचच उंच इमारती उभारून धरणीमाय अदृश्य केली आहे. आजचा मानव आकाशाला गवसणी घालायला निघाला; पण जमिनीवरचे पाय विसरला. प्रचंड वेगाने भौतिक सुखे पदरात पाडून घेताना मायेचा पदर त्याला पारखा झाला. लौकिक सुखाच्या हव्यासापोटी त्याने चंगळवादी संस्कृतीला जन्म दिला. प्रगती व यश यांच्या चुकीच्या संकल्पना मनात घोळवू लागला व निसर्गाला पारखा झाला.

पंचमहाभूतांपैकी मी एक ‘भूत’ तुम्हांला सांगत आहे. तुम्ही वेळीच सावध झाला नाहीत, तर तुमच्या भविष्यातील भूत तुमच्याच मानगुटीवर बसेल नि मग प्राण दयायला माझ्याकडे याल, तेव्हा माझी माया आटलेली असेल!

प्रश्न आ.
शहरातील बाल्याची अवस्था कवितेत कशाप्रकारे प्रकट झाली आहे, ते स्पष्ट करा.
उत्तर :
‘समुद्र कोंडून पडलाय’ या कवितेमध्ये कवी वसंत आबाजी डहाके यांनी शहरातील मुलांचे भयाण वास्तव भावपूर्ण शब्दांत ग्रथित केले आहे. किनाऱ्यावरील उभारलेल्या उंचचउंच गगनभेदी इमारतीच्या गजाआड समुद्र कोंडलेला आहे. तो हतबल होऊन इमारतीच्या बत्तिसाव्या मजल्यावर अडकून पडलेल्या निरागस बालकाकडे हताश होऊन पाहत आहे. तो विचार करतो की या मुलाचे बालपण निमुळते टोकदार असले तरी ते अरुंद झाले आहे. त्याला जमिनीवरचे आनंददायी अंगण दिसत नाही, ही त्याच्या बाल्यावस्थेची शोकांतिका आहे.

दुसरीकडे एक, दुसरे निरागस बालक स्टेशनवरच्या एकाकी बाकड्यावर पोटाशी पाय दुमडून आक्रसून झोपले आहे. एक गगनचुंबी इमारतीत दुसरे अनिकेत जमिनीवर हा विरोधाभास वेदनामय आहे. दोघांचेही भविष्य अंधारात असल्याची जाणीव समुद्राला म्हणजेच पर्यायाने निकोप जीवनाला येणे, हे दुःखमय आहे. समुद्र या दोन्ही अवस्थांकडे हताशपणे पाहत बसतो. दाढी व झिंजा पिंजारून अस्वस्थपणे शहरातील वस्ती वस्तीमधून सैरभैर हिंडत राहतो. अशा प्रकारे शहरातील बाल्याची अवस्था कवितेतून कवींनी समर्थपणे चितारली आहे.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय

प्रश्न इ.
‘समुद्र कोंडून पडलाय’, या शीर्षकाचा अर्थ तुमच्या शब्दांत उलगडून दाखवा.
उत्तर :
समुद्र म्हणजे अमर्याद असलेले प्रवाही मानवी जीवन होय !समुद्रासारखे सर्जनशील अथांग जीवन जेव्हा महानगरांच्या मर्यादेत बंदिस्त होते, त्या वेळची बेचैन अवस्था, जीवघेणी घुसमट “समुद्र कोंडून पडलाय’ या कवितेच्या शीर्षकातून कवी वसंत आबाजी डहाके यांनी सार्थपणे प्रत्ययास आणली आहे.

शहरांमध्ये उंचचउंच टोलेजंग इमारतीचे तुरुंग उभारले गेले आहेत. त्यात बाल्यावस्था घुसमटते आहे. या उत्तुंग इमारतींच्या गजांआड समुद्र असाहाय्य होऊन अडकला आहे. समुद्राचे अस्तित्व हे विस्तीर्ण, अफाट व विशाल असते. ते सतत उचंबळलेले व जिवंत असते; परंतु भौतिक सुखाच्या हव्यासाने येणाऱ्या महानगरीय चंगळवादाने या विशाल जीवनाला कैद केले आहे. जणू संजीवन पाण्याची कबर बांधली आहे किंवा अमृताचे विषात रूपांतर झाले आहे. समुद्राची ही भावविवशता कवींनी ‘समुद्र कोंडून पडलाय’ या शीर्षकामधून प्रत्ययकारकरीत्या साकारली आहे. त्यामुळे हे शीर्षक या कवितेला अगदी सूचक व सार्थ आहे.

उपक्रम :

‘महानगरातील समस्या’ या विषयावर चर्चा करा.

तोंडी परीक्षा.

अ. शब्द ऐका. त्यांचा वाक्यात उपयोग करा.

  1. गगनचुंबी
  2. संत्रस्त
  3. वयस्क
  4. खिन्न
  5. हताश

आ. ‘वाढत्या शहरीकरणाचा जीवनावर होणारा परिणाम’, या विषयावर भाषण दया.

Marathi Yuvakbharati 12th Digest Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय Additional Important Questions and Answers

व्याकरण

वाक्यप्रकार :

वाक्यांच्या आशयावरून वाक्यप्रकार ओळखा :

प्रश्न 1.

  1. किती अस्वस्थ झाला समुद्र! → [ ]
  2. लहान मूल काय करीत होते? → [ ]
  3. लहान मूल बाकड्यावर झोपले होते. → [ ]

उत्तर :

  1. उद्गारार्थी वाक्य
  2. प्रश्नार्थी वाक्य
  3. विधानार्थी वाक्य

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय

क्रियापदांच्या रूपांवरून वाक्यप्रकार ओळखा :

प्रश्न 1.

  1. समुद्र अस्वस्थ होतो. → [ ]
  2. लहान मुलाला कल्पना नसावी. → [ ]
  3. जेव्हा समुद्र खिन्न झाला त्याने पापण्या मिटून घेतल्या. → [ ]
  4. साऱ्या मुलांच्या बालपणाची काळजी घ्या. → [ ]

उत्तर :

  1. स्वार्थी वाक्य
  2. विध्यर्थी वाक्य
  3. संकेतार्थी वाक्य
  4. आज्ञार्थी वाक्य

वाक्यरूपांतर :

कंसांतील सूचनांप्रमाणे बदल करा :

प्रश्न 1.

  1. किती अस्वस्थ झाला समुद्र! (विधानार्थी करा.)
  2. मुलांचे बालपण सावरले पाहिजे. (आज्ञार्थी करा.)
  3. समुद्राने दुःखी होऊ नये. (होकारार्थी करा.)
  4. समुद्र कुठे हिंडला, ते मला सांग. (प्रश्नार्थी करा.)

उत्तर :

  1. समुद्र खूपच अस्वस्थ झाला.
  2. मुलांचे बालपण सावरा.
  3. समुद्राने सुखी व्हावे,
  4. समुद्र कुठे हिंडला?

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय

समास :

विग्रहावरून समास ओळखा :

प्रश्न 1.

  1. नऊ रात्रींचा समूह → [ ]
  2. महान असे राष्ट्र → [ ]
  3. क्रीडैसाठी अंगण → [ ]
  4. प्रत्येक घरी → [ ]

उत्तर :

  1. द्विगू समास
  2. कर्मधारय समास
  3. विभक्ती तत्पुरुष समास
  4. अव्ययीभाव समास

प्रयोग :

पुढील वाक्यांचा प्रयोग ओळखा :

प्रश्न 1.

  1. समुद्राने मुलाला पाहिले. → [ ]
  2. समुद्र बाकावर बसला. → [ ]
  3. समुद्राने झिंज्या पिंजारल्या. → [ ]

उत्तर :

  1. भावे प्रयोग
  2. कर्तरी प्रयोग
  3. कर्मणी प्रयोग

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय

अलंकार :

पुढील अलंकार ओळखा :

प्रश्न 1.

  1. ही आई नव्हे प्रत्यक्ष ममता. → [ ]
  2. मुंगीने मेरूपर्वत गिळला. → [ ]
  3. आईसारखी फक्त आईच! → [ ]

उत्तर :

  1. अपन्हुती अलंकार
  2. अतिशयोक्ती अलंकार
  3. अनन्वय अलंकार

समुद्र कोंडून पडलाय Summary in Marathi

कवितेचा भावार्थ :

महानगरीय गदारोळात समुद्र म्हणचे जीवन कसे नगण्य व काडीमोल झाले आहे. याचे चित्रण करताना कवी म्हणतात समुद्रकिनाऱ्यावरील उंचच उंच टोलजंग इमारतीच्या गजांपलीकडे समुद्र बंदिस्त झालेला आहे. अडकलेला आहे. तो संध्याकाळी खूप त्रासलेला वाटतो. आपली पिंजारली दाढी नि विस्कटलेल्या केसांनी हतबल होऊन समोरच्या उत्तुंग इमारतीच्या बत्तिसाव्या मजल्यावरील मुलाकडे पाहत असतो, त्या मुलाचे बालपण उंचच उंच पण अरुंद नि खुजे झाले आहे. बालपण गुदमरलेले व घुसमटलेले आहे, हे त्या मुलांना कळतच नाही, कोंडलेल्या स्थितीत ते मूल बालपणाचा मोकळा आनंद घेऊ शकत नाही. शहराने त्याच्यातल्या कोवळ्या भावना खच्ची केल्या आहेत.

समुद्राच्या डोळ्यांत थकवा आभाळभर भरून येतो. शिणलेले डोळे तो वळवतो इमारतींच्या पलीकडे. तिथे पलीकडच्या रस्त्यावर त्याला थकल्याभागल्या माणसांचे रखडत चालवलेले पाय नि बसची चाके दिसतात, चाकात प्रगतीची गती आहे, पण पावलातला जोर कमकुवत। झाला आहे, हा विरोधाभास समुद्राला व्याकूळ करतो.

शहरी जीवनाचा विचार करून करून समुद्र अस्वस्थ, बेचैन होतो आणि मनातल्या मनात मुक्तपणे वावरतो. शहरातल्या रस्त्यांवरून पायपीट करतो, वस्त्यांमधून हिंडतो नि उशिरा रात्रीपर्यंत तो स्टेशनवरील एकट्या बाकावर समोरच्या रूळांवरील गाड्यांची ये-जा निमूटपणे पाहत बसतो. हताशपणे हातांवर डोके ठेवून तो अर्धमिटल्या डोळ्यांनी हा महानगरीय पसारा पाहत असतो.

त्याच बाकड्यावर त्याच्या शेजारी पाय पोटाशी दुमडून एक निरागस मूल शरीराची मोटकुळी करून झोपलेले असते. त्याचे बालपण स्टेशनवरच्या त्या बाकड्याएवढेच सिमित झालेले आहे. त्याच्या बालपणाची वाढ खुंटलेली आहे, याची त्या बालकाला कल्पना असेल किंवा नसेल, समुद्राला काहीच कळेनासे होते.

समुद्र उदासपणे हसतो. दमलेल्या पापण्या मिटून घेतो. त्याला वयस्कांच्या शहरातल्या साऱ्या माणसांची, त्याच्या बालपणाची चिंता वाटू लागते. त्याचे मन काळजीने आक्रंदते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 9 समुद्र कोंडून पडलाय

शब्दार्थ :

  1. गगनचुंबी – टोलेजंग, खूप उंच (इमारती).
  2. संत्रस्त – अतिशय त्रासलेला.
  3. हताश – हतबल.
  4. थकवा – दमून जाणे.
  5. शिणून – दमून.
  6. मुक्त – मोकळा.
  7. रहदारी – जा-ये, दळणवळण, गर्दी.
  8. मुडपून – दुमडून.
  9. खिन्न – उदास.
  10. शिणलेल्या – दमलेल्या.
  11. वयस्क – प्रौढ, वयोवृद्ध.

टीप :

झिंज्या – डोक्यावरचे वाढलेले, विस्कटलेले केस.