Class 10

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Maths Solutions covers the Practice Set 1.4 Algebra 10th Class Maths Part 2 Answers Solutions Chapter 1 Similarity.

Practice Set 1.4 Algebra 10th Std Maths Part 2 Answers Chapter 1 Similarity

Question 1.
The ratio of corresponding sides of similar triangles is 3 : 5, then find the ratio of their areas.
Solution:
Let the corresponding sides of similar triangles be S₁ and S₂.
Let A₁ and A₂ be their corresponding areas.

∴ Ratio of areas of similar triangles = 9 : 25

Question 2.
If ∆ABC ~ ∆PQR and AB : PQ = 2:3, then fill in the blanks.
Solution:

Question 3.
If ∆ABC ~ ∆PQR, A(∆ABC) = 80, A(∆PQR) = 125, then fill in the blanks.
Solution:

Question 4.
∆LMN ~ ∆PQR, 9 × A(∆PQR) = 16 × A(∆LMN). If QR = 20, then find MN.
Solution:
9 × A(∆PQR) = 16 × A(∆LMN) [Given]
∴ \(\frac{\mathrm{A}(\Delta \mathrm{LMN})}{\mathrm{A}(\Delta \mathrm{PQR})}=\frac{9}{16}\) (i)
Now, ∆LMN ~ ∆PQR [Given]
∴ \(\frac{\mathrm{A}(\Delta \mathrm{LMN})}{\mathrm{A}(\Delta \mathrm{PQR})}=\frac{\mathrm{MN}^{2}}{\mathrm{QR}^{2}}\) (ii) [Theorem of areas of similar triangles]
∴ \(\frac{\mathrm{MN}^{2}}{\mathrm{QR}^{2}}=\frac{9}{16}\) [From (i) and (ii)]
∴ \(\frac{M N}{Q R}=\frac{3}{4}\) [Taking square root of both sides]
∴ \(\frac{\mathrm{MN}}{20}=\frac{3}{4}\)
∴ MN = \(\frac{20 \times 3}{4}\)
∴ MN = 15 units

Question 5.
Areas of two similar triangles are 225 sq. cm. and 81 sq. cm. If a side of the smaller triangle is 12 cm, then find corresponding side of the bigger triangle.
Solution:
Let the areas of two similar triangles be A₁ and A₂.
A₁ = 225 sq. cm. A₂ = 81 sq. cm.
Let the corresponding sides of triangles be S₁ and S₂ respectively.
S₁ = 12 cm

∴ The length of the corresponding side of the bigger triangle is 20 cm.

Question 6.
∆ABC and ∆DEF are equilateral triangles. If A(∆ABC): A(∆DEF) = 1:2 and AB = 4, find DE.
Solution:
In ∆ABC and ∆DEF,

Question 7.
In the adjoining figure, seg PQ || seg DE, A(∆PQF) = 20 sq. units, PF = 2 DP, then find A (꠸ DPQE) by completing the following activity.
Solution:
A(∆PQF) = 20 sq.units, PF = 2 DP, [Given]
Let us assume DP = x.
∴ PF = 2x

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Maths Solutions covers the Practice Set 2.3 Algebra 10th Class Maths Part 1 Answers Solutions Chapter 2 Quadratic Equations.

Practice Set 2.3 Algebra 10th Std Maths Part 1 Answers Chapter 2 Quadratic Equations

Question 1.
Solve the following quadratic equations by completing the square method.
1. x² + x – 20 = 0
2. x² + 2x – 5 = 0
3. m² – 5m = -3
4. 9y² – 12y + 2 = 0
5. 2y² + 9y + 10 = 0
6. 5x² = 4x + 7
Solution:
1. x² + x – 20 = 0
If x² + x + k = (x + a)², then
x² + x + k = x² + 2ax + a²
Comparing the coefficients, we get
1 = 2a and k = a²

∴ The roots of the given quadratic equation are 4 and -5.

2. x² + 2x – 5 = 0
If x² + 2x + k = (x + a)², then
x² + 2x + k = x² + 2ax + a²
Comparing the coefficients, we get
2 = 2a and k = a²
∴ a = 1 and k = (1)² = 1
Now, x² + 2x – 5 = 0
∴ x² + 2x + 1 – 1 – 5 = 0
∴ (x + 1)² – 6 = 0
∴ (x + 1)² = 6
Taking square root of both sides, we get
x + 1 = ± √6
∴ x + 1 √6 or x + 1 = √6
∴ x = √6 – 1 or x = -√6 – 1
∴ The roots of the given quadratic equation are √6 -1 and – √6 -1.

3. m² – 5m = -3
∴ m² – 5m + 3 = 0
If m² – 5m + k = (m + a)², then
m² – 5m + k = m² + 2am + a²
Comparing the coefficients, we get
-5 = 2a and k = a²

4. 9y² – 12y + 2 = 0

5. 2y² + 9y + 10 = 0

Taking square root of both sides, we get

∴ The roots of the given quadratic equation are -2 and \(\frac { -5 }{ 2 } \).

6. 5x² = 4x + 7
∴ 5x² – 4x – 7 = 0

Comparing the coefficients, we get

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Maths Solutions covers the Practice Set 7.4 Geometry 10th Class Maths Part 2 Answers Solutions Chapter 7 Mensuration.

Practice Set 7.4 Geometry 10th Std Maths Part 2 Answers Chapter 7 Mensuration

Practice Set 7.4 Geometry Class 10 Question 1. In the adjoining figure, A is the centre of the circle. ∠ABC = 45° and AC = 7\(\sqrt { 2 }\) cm. Find the area of segment BXC, (π = 3.14)

Solution:
In ∆ABC,
AC = AB … [Radii of same circle]
∴ ∠ABC = ∠ACB …[Isosceles triangle theorem]
∴ ∠ABC = ∠ACB = 45°
In ∆ABC,
∠ABC + ∠ACB + ∠BAC = 180° … [Sum of the measures of angles of a triangle is 180° ]
∴ 45° + 45° + ∠BAC = 180°
∴ 90° + ∠BAC = 180°
∴ ∠BAC = 90°
Let ∠BAC = θ = 90°

∴ The area of segment BXC is 27.93 cm².

10th Class Geometry Practice Set 7.4 Question 2. In the adjoining figure, O is the centre of the circle.
m(arc PQR) = 60°, OP = 10 cm. Find the area of the shaded region.
(π = 3.14, \(\sqrt { 3 }\) = 1.73)

Given: m(arc PQR) = 60°, radius (r) = OP = 10 cm
To find: Area of shaded region.
Solution:
∠POR = m (arc PQR) …[Measure of central angle]
∴ ∠POR = θ = 60°


∴ The area of the shaded region is 9.08 cm².

7.4 Class 10 Question 3. In the adjoining figure, if A is the centre of the circle, ∠PAR = 30°, AP = 7.5, find the area of the segment PQR. (π = 3.14)

Given: Central angle (θ) = ∠PAR = 30°,
radius (r) = AP = 7.5
To find: Area of segment PQR.
Solution:
Let ∠PAR = θ = 30°

∴ The area of segment PQR is 0.65625 sq. units.

Chapter 7 Maths Class 10 Question 4. In the adjoining figure, if O is the centre of the circle, PQ is a chord, ∠POQ = 90°, area of shaded region is 114 cm2, find the radius of the circle, (π = 3.14)

Given: Central angle (θ) = ∠POQ= 90°,
A (segment PRQ) = 114 cm²
To find: Radius (r).
Solution:

…[Taking square root of both sides]
∴ r = 20 cm
∴ The radius of the circle is 20 cm.

Mensuration Questions for Class 10 Question 5. A chord PQ of a circle with radius 15 cm subtends an angle of 60° with the centre of the circle. Find the area of the minor as well as the major segment. (π = 3.14, \(\sqrt { 3 }\) = 1.73)
Given: Radius (r) =15 cm, central angle (θ) = 60°
To find: Areas of major and minor segments.
Solution:
Let chord PQ subtend ∠POQ = 60° at centre.
∴ θ = 60°

= 225 [0.0908]
= 20.43 cm²
∴ area of minor segment = 20.43 cm²
Area of circle = πr²
= 3.14 × 15 × 15
= 3.14 × 225
= 706.5 cm²
Area of major segment
= Area of circle – area of minor segment
= 706.5 – 20.43
= 686.07 cm²
Area of major segment 686.07 cm²
∴ The area of minor segment Is 20.43 cm² and the area of major segment is 686.07 cm².

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 11 मानवताधर्मः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 11 मानवताधर्मः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
सकला नद्यः कं प्रविशन्ति ?
उत्तरम् :
सकला नद्य: महोदधिं प्रविशन्ति।

प्रश्न आ.
सङ्गीते स्वराः कीदृशाः ?
उत्तरम् :
सङ्गीते स्वरा: षड्जमूलाः।

प्रश्न इ.
कः सर्वधर्मान् व्याप्नोति ?
उत्तरम् :
मानवताधर्म : सर्वधर्मान् व्याप्नोति।

प्रश्न ई.
भानुः कं प्रकाशयति ?
उत्तरम् :
भानुः भुवनमण्डलं प्रकाशयति।

प्रश्न उ.
कां भज इति कविः वदति ?
उत्तरम् :
मानवतां भज इति कविः वदति।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
भानुर्भुवनमण्डलम् = ………… + भुवनमण्डलम् ।
उत्तरम् :
भानुर्भुवनमण्डलम् – भानु: + भुवनमण्डलम्।

प्रश्न आ.
प्रकाशयत्येकस्तथा = + ……. + तथा ।
उत्तरम् :
प्रकाशयत्येकस्तथा – प्रकाशयति + एकः + तथा।

प्रश्न इ.
व्यवहरेल्लोके = ……….. + लोके ।
उत्तरम् :
व्यवहरेल्लोके – व्यवहरेत् + लोके।

प्रश्न ई.
एषोऽभ्युदयकृत् = एषः + ………….. ।
उत्तरम् :
एषोऽभ्युदयकृत् – एष: + अभ्युदयकृत्।

3. पाठात् ल्यबन्त-अव्ययानि चित्वा लिखत

प्रश्न 1.
पाठात् ल्यबन्त-अव्ययानि चित्वा लिखत
उत्तरम् :
एकीभूय, सम्भूय, समाश्रित्य, परित्यज्य

4. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत।

प्रश्न अ.
मानवताधर्मः अभ्युदयकृत् कथं वर्तते?

प्रश्न आ.
‘मानवताधर्मः’ इति काव्यस्य आधारेण मानवताधर्मस्य वर्णनं कुरुत ।

5. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

6. समानार्थकशब्दमेलनं कुरुत

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दमेलनं कुरुत

1. सरित्	(अ) वर्णः
2. रङ्गः	(आ) भानुः
3. अम्भः	(इ) नदी
4. दिनकृत्	(ई) पन्थाः
5. मार्गः	(उ) सलिलम्

उत्तरम् :

1. सरित्	(इ) नदी
2. रङ्गः	(अ) वर्णः
3. अम्भः	(उ) सलिलम्
4. दिनकृत्	(आ) भानुः
5. मार्गः	(ई) पन्थाः

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः Additional Important Questions and Answers

समस्तपदम्	अर्थ	समासविग्रहः	समासनाम
1. मानवताधर्म:	humanity is religion	मानवता एव धर्मः।	कर्मधारयः समासः।
2. सर्वधर्माः	all religions	सर्वे धर्माः।	कर्मधारयः समासः।
3. अभ्युदयकृत्	one who does welfare	अभ्युदयं करोति इति।	उपपद-तत्पुरुषः समासः।

मानवताधर्मः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

‘धर्म’ हा पुष्कळ अर्थ असलेली बहुआयामी व सर्वसमावेशक अशी संकल्पना आहे. ‘य: धारयति सः धर्मः’ ही व्याख्या सर्वश्रुत आहे याचा अर्थ, जो धारण करतो तो धर्म. प्रत्येक प्रकारच्या योग्य आचरणाचा अंतर्भाव ‘धर्म’ या संकल्पनेत होतो. म्हणूनच ‘स्वकर्तव्यस्य पालनं नाम धर्मः’, असे योग्यरित्या म्हटले आहे.

समाजातील लोकांनी आचरलेल्या धर्मामुळे मानवी समाज टिकून राहतो. उदा.- पालकांनी मुलांचे रक्षण करणे (पितृधर्म, मातृधर्म), मुलांनी पालकांच्या आज्ञेचे पालन करणे (कन्याधर्म, पुत्रधर्म), राजाने प्रजेचे रक्षण करणे, (राजधर्म).

याखेरीज, पतिधर्म, पत्नीधर्म इ. महाभारतानुसार, ज्याने सुनिश्चितपणे मानवाचे कल्याण होते, तो धर्म. म्हणून सर्वांनी मानवताधर्माचा अवलंब केला पाहिजे जेणेकरून, मनुष्यजातीची उन्नती व कल्याण होईल.

मानवता सर्वधर्माणां मूलम्। मानवता हे सर्व धर्माचे मूळ आहे. हा मानवताधर्म अतिशय समर्पक पद्धतीने ‘मानवताधर्म’ पाठात विशद केला आहे. या काव्याचे रचनाकार डॉ. देवीप्रसाद खरवण्डीकर हे संस्कृतच्या प्रचार – प्रसारात लीन आहेत.

धर्म is a multifaceted and all-inclusive term with many meanings. य: धारयति स: धर्म: is a well-known definition of धर्म which means, that which is followed is धर्म. धर्म embraces every type of righteous conduct.

So, it is rightly said स्वकर्तव्यस्य पालनं नाम धर्मः Human society is upheld by performed by its members for eg, parents protecting/nurturing children (पितृधर्म-मातृधर्म), children obeying parents (कन्याधर्म, पुत्रधर्म) king protecting the citizens (राज धर्म) apart from this पतिधर्म, पत्नीधर्म etc. महाभारत says, that which ensures the welfare of human beings is surely धर्म.

Hence, all should resort to मानवताधर्म (Humanity) which will lead to upliftment and welfare of living beings. मानवता सर्वधर्माणां मूलम् – Humanity is the origin of all us. Thus, the humanity, (मानवता) is well described by respected Dr. देवीप्रसाद खरवण्डीकर who has engaged himself in popularising of Sanskrit language.

श्लोक: 1

यथैव सकला नद्यः प्रविशन्ति महोदधिम्।
तथा मानवताधर्म सर्वे धर्मा: समाश्रिताः ।।1।।

अनुवाद:

ज्याप्रमाणे सर्व नद्या (अखेरीस) समुद्रास जाऊन मिळतात, त्याप्रमाणे, सर्व धर्म मानवताधर्माचाच आश्रय घेतात.
Just as, all rivers enter the ocean, likewise, all religions resort to humanity.

श्लोक: 2

षड्जमूला यथा सर्वे सङ्गीते विविधाः स्वराः। .
तथा मानवताधर्म सर्वे धर्मा : समाश्रिताः ।।2।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे संगीतातील स्वरांचे मूळ हे शेवटी षड्ज च असते त्याप्रमाणे, सर्व धर्म मानवताधर्माचाच आश्रय घेतात.
Just as, different musical notes have a base of षड्ज likewise all es resort to humanity.

श्लोकः 3

एकीभूय यथा सर्वे वर्णा गच्छन्ति शुक्लताम्।
तथा सम्भूय शंसन्ति धर्मा मानवतागुणम् ।।3।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे सर्व रंग शुभ्रतेकडे जातात त्याप्रमाणे, सर्व धर्म (अखेर) मानवताधर्माची प्रशंसा करतात.
Just as, all colours coming together attain whiteness likewise, all धर्मs praise the humanity together.

श्लोकः 4

सर्व व्याप्नोति सलिलं शर्करा लवणं यथा।
एवं मानवताधर्मो धर्मान् व्याप्नोति सर्वथा ।।4।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे पाणी हे गोड, खारट (या चवी) सर्व व्यापते त्याप्रमाणे – मानवता धर्मांना सर्व प्रकारे व्यापून राहते.
Just as, water covers everything sweet as well as salty .similarly, humanity pervades all धर्मs from all sides.

श्लोकः 5

यथा प्रकाशयत्येको भानुर्भुवनमण्डलम्।
धर्मान् प्रकाशयत्येकस्तथा मानवतागुणः।।5।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे एकटा सूर्य संपूर्ण जगाला प्रकाशित करतो त्याप्रमाणे मानवता हा गुण सर्व धर्माना उजळून टाकतो.
Just as the sun alone lightens the entire world; (similarly, humanity alone illuminates all धर्मs.

श्लोकः 6

आत्मौपम्यं समाश्रित्य मानवो मानवैः सह।
यदा व्यवहरेल्लोके तदा मानवता भवेत् ।।6।।

अनुवादः

या विश्वात, आत्माच्या समानतेचे तत्त्व पाळून, जेव्हा मानव इतर मानवांशी समानतेने व्यवहार करेल/ वागेल, तेव्हा खरी मानवता
अस्तित्वात येईल.

In the world, when a man would behave (with others) equally, following the principle of similarity of the soul then humanity would take place.

श्लोक: 7

सर्वधर्मान् परित्यज्य भज मानवतां धूवम्।
एषोऽभ्युदयकृत् पन्थाः तथा श्रेयस्करोऽपि च ।।7।।

अनुवादः

(हे माणसा), निश्चितच सर्व धर्मांना सोडून मानवताधर्मास पूजावे. (मानवतेचा) मार्ग (अखंड विश्वाचे) उन्नयन करणारा आहे. तसेच तो हितकारक आहे.
(O man) Leaving all धर्मs, resort humanity surely. This path leads to the upliftment and it is beneficial.

सन्धिविग्रहः

• यथैव – यथा + एव।
• सकला नद्यः – सकला: + नद्यः।
• षड्जमूला यथा – षड्जमूला : + यथा ।
• सकला नद्यः – सकलाः + नद्यः।
• वर्णा गच्छन्ति – वर्णाः + गच्छन्ति।
• धर्मा मानवतागुणम् – धर्माः + मानवतागुणम्।
• मानवो मानव : – मानवः + मानवैः ।
• श्रेयस्करोऽपि – श्रेयस्करः + अपि।
• मानवताधर्मो धर्मान् – मानवताधर्मः + धर्मान्।

शब्दार्थाः

1. महोदधिम् – to the ocean – समुद्राला
2. समाश्रिताः – are resorted – आश्रय घेतला आहे.
3. षड्जमूलाः – has a base of षड्ज – षड्ज हे मूळ आहे
4. सलिलम् – water – पाणी
5. व्याप्नोति – covers – व्यापते
6. सर्वथा – by all ways – सर्व बाजूंनी/ सर्व प्रकारे
7. प्रकाशयति – lightens – प्रकाशित करतो
8. भुवनमण्डलम् – entire world – संपूर्ण जग
9. औपम्यम् – following – समानतेचे तत्त्व
10. similarity – पाळून
11. व्यवहरेत् – would behave – व्यवहार करेल / वागेल
12. लोके – in the world – विश्वात / जगात
13. अभ्युदयकृत् – path that – उन्नयन करणारा मार्ग
14. पन्थाः – leads to upliftment
15. श्रेयस्करः – beneficial – हितकारक

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 9 आदिशङ्कराचार्यः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 9 आदिशङ्कराचार्यः

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 9 आदिशङ्कराचार्यः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
गुरुमुपगम्य शङ्करः किम् अधीतवान् ?
उत्तरम् :
गुरुमुपगम्य शङ्करः वेद-वेदाङ्गानि, विविधशास्त्राणि च अधीतवान्।

प्रश्न आ.
शङ्करः किमर्थम् आक्रोशत् ?
उत्तरम् :
यदा शकर स्नाने मग्नः आसीत् तदा एक: ननतस्य पादम् अगृह्णात् अत: भीत्या शङ्करः उच्चैः आक्रोशत्।

प्रश्न इ.
शङ्करः मात्रे किं प्रतिश्रुत्य गृहाद् निरगच्छत् ?
उत्तरम् :
‘मात: यदा त्वं स्मरिष्यसि तदा एवं त्वत्समीपमागमिष्यामि’ इति मात्रे प्रतिश्रुत्य शङ्करः गृहद् निरगच्छत्।

प्रश्न ई.
शङ्करः कस्य शिष्यः अभवत् ?
उत्तरम् :
शङ्कर: गोविन्दभगवत्पादानां शिष्यः अभवत्।

प्रश्न उ.
शङ्करः संन्यासदीक्षां गृहीत्वा किम् अकरोत्?
उत्तरम् :
शङ्कर: संन्यासदीक्षां गृहीत्वा वैदिकधर्मस्य प्रचारार्थ प्रस्थानम् अकरोत्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न अ.
शङ्करेण संन्यासार्थ कथम् अनुमतिः लब्धा ?
उत्तरम् :
‘आदिशङ्कराचार्य:’ या पाठामध्ये शंकराचार्यांच्या जीवनातील दोन प्रसंग उद्धृत करण्यात आले आहेत. पहिल्या प्रसंगात, एका अटळ परिस्थितीत सापडले असताना, संन्यासी बनू इच्छिणाऱ्या शंकराचार्यांना त्यांची माता कशी अनुमती देते, याचे वर्णन आले आहे.

एकदा शंकर स्नानासाठी पूर्णा नदीवर गेले होते. स्नान करत असताना अनपेक्षितपणे एका मगरीने त्यांचा पाय पकडला. वेदना असहा झाल्याने शंकर जोरात ओरडू लागले. तेव्हा त्यांची आई आर्याबा तिथे पोहोचली. अशा दयनीय अवस्थेत शंकराला रडताना पाहून त्याची आई सुद्धा गांगरून गेली.

हा अनावस्था प्रसंग म्हणजे आयुष्याचा शेवट अशी शंकराची समजूत झाली व त्याने संन्यासी होण्याची अतृप्त इच्छा आईकडे बोलून दाखविली. हतबल झालेल्या आबिने मनात नसतानाही ही शंकराची शेवटची इच्छा मानून, संन्यास घेण्यासाठी अनुमती दिली.

In the lesson, आदिशङ्कराचार्यः, two incidents of शंकराचार्य’s life are given. The first incident explains how आदिशङ्कराचार्य, who was keen to become a monk was granted permission by his mother for practising monkship due to an inescapable situation.

Once, it went to पूर्ण river for bathing, a crocodile caught his leg. शंकर screamed loudly with pain. His mother अर्याम्बा came there. Seeing शंकर crying in miserable condition, even his mother got perturbed.

शंकर finding / thinking this situation as the end of his life, expressed his unfulfilled wish to become a monk to his mother and requested her to permit for the same. Unwillingly, helpless अर्याम्बा granted शंकर for monkship, considering this as his last wish.

3. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
चास्ताम्
उत्तरम् :
चास्ताम् – च + आस्ताम्।

प्रश्न आ.
त्वत्समीपमागमिष्यामि
उत्तरम् :
त्वत्समीपमागमिष्यामि – त्वत् + समीपम् + आगमिष्यामि।

प्रश्न इ.
गुरुमुपागच्छत्
उत्तरम् :
गुरुमुपागच्छत् – गुरुम् + उपागच्छत्।

प्रश्न ई
मुनिरभ्यगात्
उत्तरम् :
मुनिरभ्यगात् – मुनिः + अभ्यगात्।

प्रश्न उ.
मातैव
उत्तरम् :
मातैव – तस्मात् + माता + एव।

4. मेलनं कुरुत ।

प्रश्न 1.
विशेष्यम् – शिवगुरुः, आर्याम्बा, शङ्करः, जगत्, मनुष्यः ।
विशेषणम् – मलिनकायः, प्रसन्नः, विशालम्, दिवङ्गतः, विरक्तः, चिन्तामना ।
उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. मलिनकायः	मनुष्यः
2. विशालम्	जगत्
3. दिवङ्गतः	शिवगुरुः
4. विरक्तः	शङ्करः
5. चिन्तामग्ना	आर्याम्बा

5. समानार्थकशब्दं लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं लिखत
दिवङ्गतः, शीघ्रम्, मग्नः, नक्र:, पादः, पुत्रः, शिष्यः।
उत्तरम् :

• दिवङ्गतः – परिंगतः, परलोकगतः, मृतः।
• शीघ्रम् – झटिति, सत्वरम्, तूर्णम्, त्वरितम्।
• मग्नः – लीनः, रत: व्यग्रः।
• नक्रः – मकरः, गुम्भीरः, कुटिचर:, मायादः ।
• पादः – चरण:, पदम्।
• पुत्रः . – तनयः, आत्मजः, सुतः, सूनुः ।
• शिष्यः – विद्यार्थी, छात्रः, अन्तेवासी।

6. स्थानाधारण शब्दपेटिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.
स्थानाधारण शब्दपेटिकां पूरयत

(कालडीग्रामः, केरलप्रदेशः, भारतदेशः, आलुवानगरम्,)
उत्तरम् :

7. प्रवाहि जालचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
प्रवाहि जालचित्रं पूरयत ।

(गृहं प्रत्यागमनम्, गुरुमुपगमनम्, मातृसेवा, वेद-वेदाङ्गानाम् अध्ययनम्)
उत्तरम् :

8. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न अ.

उत्तरम् :

प्रश्न आ.

उत्तरम् :

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 9 आदिशङ्कराचार्यः Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम् :

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
शङ्करस्य मातैव पुत्रस्य पालनम् अकरोत् यतः …………………
(अ) शङ्कराय केवलं माता अरोचत।
(ब) बाल्ये एव तस्य पिता शिवगुरुः दिवङ्गतः।
उत्तरम् :
(ब) बाल्ये एव तस्य पिता शिवगुरुः दिवङ्गतः।

प्रश्न 2.
आर्याम्बा चिन्तामग्ना जाता यतः ……………….
(अ) शङ्कर: ऐहिकविषयेषु अरुचिं प्रादर्शयत्।
(ब) शङ्करः ऐहिकविषयेषु रुचिं प्रादर्शयत्।
उत्तरम् :
(अ) शङ्करः ऐहिकविषयेषु अरुचिं प्रदर्शयत् ।

प्रश्न 3.
शङ्कर: उच्चैः आक्रोशत् यतः ………………
(अ) सः नदीजले अमज्जत्।
(ब) नक्र: तस्य पादम् अगृह्णात्।
उत्तरम् :
(ब) नक्र: तस्य पादम् अगृणात्।

प्रश्न 4.
आर्याम्बा रोदनम् आरभत यतः ………………………
(अ) शङ्करं नक्रेण गृहीतं दृष्ट्वा सा भीता जाता।
(ब) नक्र: तस्याः पादम् अगृह्णात्।
उत्तरम् :
(अ) शकरं नक्रेण गृहीतं दृष्ट्वा सा भीता जाता।

प्रश्न 5.
शङ्कर: मलिनकायं मनुष्य प्रणनाम यतः ………………………
(अ) मलिनकाय: मनुष्यः शङ्करं सङ्कटात् अरक्षत्।
(ब) स: मलिनकाय; मनुष्य: वेदान्तस्य सारं जानाति स्म।
उत्तरम् :
(ब) स: मलिनकाय; मनुष्य : वेदान्तस्य सारं जानाति स्म।

उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

1. शङ्करस्य ……………… शिवगुरुः आसीत्। (पिता/माता)
2. ……………. एव शङ्करस्य पालनम् अकरोत्। (पिता / माता)
3. पठनादिकं समाप्य शङ्करः …………. प्रत्यागतवान्। (गृह/नदी)
4. ……. वयसि उपनीतः सः पठनार्थ गुरुम् उपागच्छत्। (पञ्चमे/दशमे)

उत्तरम् :

1. पिता
2. माता
3. गृहं
4. पञ्चमे

प्रश्न 2.

1. आर्याम्बा पुत्रं ……. गृहीतम् अपश्यत्। (नक्रेण, मत्स्येन)
2. शङ्करः …………… आर्ततया प्रार्थयत। (गुरुम्, मातरम्)
3. शङ्कर: मातरं …………. महत्त्वम् अवाबोधयत्। (संन्यासस्य, संसारस्य)
4. शङ्कराचार्य: …………… शिष्यः अभवत्। (गोविन्दहरदासानां गोविन्दभगवात्पादानां)

उत्तरम् :

1. चक्रेण
2. मातरम्
3. संन्यासस्य
4. गोविन्दभगवात्पादाना

प्रश्न 3.

1. आचार्य: शिष्यगणेन सह …………. अगच्छत्। (गङ्गास्नानार्थम्/समुद्रस्नानार्थम्)
2. यस्मात् ज्ञानं लभते सः ………….. (ज्येष्ठः / गुरु:)
3. शिष्या: मलिनकायं मनुष्यं …………. इति अवदन्। (अपसर/आगच्छ)
4. सर्वेषां …………….. पञ्चमहाभूतात्मकानि। (स्तोत्राणि / शरीराणि)
5. स: ……… सिद्धान्तस्य प्रचारम् अकरोत्। (अद्वैत / परमाणु)

उत्तरम् :

1. गङ्गास्नानार्थम्
2. गुरु:
3. अपसर
4. शरीराणि
5. अद्वैत

(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
शङ्कराचार्यस्य जन्म कदा अभवत्?
उत्तरम् :
शङ्कराचार्यस्य जन्म ख्रिस्ताब्दे अष्टमे शतके अभवत्।

प्रश्न 2.
शङ्कर: गृहं प्राप्य किम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
शङ्करः गृहं प्राप्य मातृसेवाम् आरभत।

प्रश्न 3.
किमर्थम् आर्याम्बा चिन्तामग्ना जाता?
उत्तरम् :
शङ्करस्य ऐहिकविषयेषु अरुचि दृष्ट्वा आर्याम्बा चिन्तामग्ना जाता।

प्रश्न 4.
शङ्कर: मातरं किं प्रार्थयत?
उत्तरम् :
शङ्कर: मातरम् प्रार्थयत यत् सः जीवितुं न शक्नोति। अत: मरणात् पूर्वं स: संन्यासी भवितुम् इच्छति।

प्रश्न 5.
शङ्कराचार्यानुसारेण कः गुरुः?
उत्तरम् :
शङ्कराचार्यानुसारेण यस्माद् ज्ञानं लभते स: गुरुः ।

वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम् असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.
1. शङ्कराचार्यस्य जन्म एकोनविंशतितमे शतके अभवत्।
2. शङ्कर: अतीव प्रज्ञावान् बालकः ।
उत्तरम् :
1. असत्यम्।
2. सत्यम्।

शब्दज्ञानम्

सन्धिविग्रहः।

1. बालकोऽयम् – बालकः + अयम्।
2. सदैव – सदा + एव।
3. गृहीतमपश्यत् – गृहीतम् + अपश्यत्।
4. तथैव – तथा + एव।
5. इदानीमेव – इदानीम् + एव।
6. नक्राद् मुक्तः – नक्रात् + मुक्तः ।
7. जगद् एव – जगत् + एव।
8. शिष्यो भूत्वा – शिष्यः + भूत्वा।
9. यस्माद् ज्ञानम् – यस्मात् + ज्ञानम्।
10. स गुरुः – सः + गुरुः।
11. कोऽपि – कः + अपि।
12. शरीराद् भिन्नम् – शरीरात् + भिन्नम्।
13. त्वद् भिन्नः – त्वत् + भिन्नः ।
14. कस्मादपि – कस्मात् + अपि।
15. गुरुरेव – गुरु: + एव।
16. तत्रैव – तत्र + एव।

त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि ।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्या / ट्वा / वा / इत्वा/अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / ट्म् / ट्म् / इतुम् अयित्वा
दृष्ट्वा, श्रुत्वा, भूत्वा	समाप्य, प्राप्य, आगत्य	भवितुम्

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
माता आर्याम्बा पुत्रस्य विवाहविषये सदैव चिन्तयति स्म।
उत्तरम् :
माता आर्याम्बा कस्य विवाहविषये सदैव चिन्तयति स्म?

प्रश्न 2.
कालडी ग्राम : पूर्णानदीतीरे वर्तते।
उत्तरम् :
कालडी ग्रामः कुत्र वर्तते?

प्रश्न 3.
माता शङ्करस्य पालनम् अकरोत्।
उत्तरम् :
का पुत्रशङ्करस्य पालनम् अकरोत्?

प्रश्न 4.
शङ्करः गृहं प्राप्य मातृसेवाम् आरभत।
उत्तरम् :
शङ्करः गृहं प्राप्य किम् आरभत?

प्रश्न 5.
आर्याम्बा पुत्रं नक्रेण गृहीतम् अपश्यत्।
उत्तरम् :
आर्याम्बा कं नक्रेण गृहीतम् अपश्यत्?

प्रश्न 6.
शङ्कर: मातरं आर्ततया प्रार्थयत।
उत्तरम् :
शङ्कर: मातरं पूर्व कथं प्रार्थयत?

प्रश्न 7.
शङ्कर: मरणात् पूर्व संन्यासी भवितुम् इच्छति।
उत्तरम् :
शङ्कर: मरणात् पूर्व कः भवितुम् इच्छति?

प्रश्न 8.
विवशा माता शङ्कराय संन्यासार्थम् अनुमतिम् अयच्छत्।
उत्तरम् :
कीदृशी माता शङ्कराय संन्यासार्थम् अनुमतिम् अयच्छत्।

प्रश्न 9.
शङ्कर: मातरं संन्यासस्य महत्वम् अवाबोधयत्।
उत्तरम् :
शङ्कर: का संन्यासस्य महत्त्वम् अवाबोधयत्?

प्रश्न 10.
विशालं जगद् संन्यासिनः गृहम्।
उत्तरम् :
विशालं जगद् कस्य गृहम्?

प्रश्न 11.
वैदिकधर्मस्य स्थापनार्थ शङ्कर: प्रस्थानम् अकरोत्।
उत्तरम् :
किमर्थं शङ्करः प्रस्थानम् अकरोत् ?

प्रश्न 12.
दरिद्रः मनुष्य: मार्गे आचार्यस्य पुरतः आगच्छत्।
उत्तरम् :
कीदृशः मनुष्यः मार्गे आचार्यस्य पुरतः आगच्छत्?

प्रश्न 13.
आत्मा परमेश्वरस्य अंशः।
उत्तरम् :
कः परमेश्वरस्य अंश:?

प्रश्न 14.
आचार्यः षोडशे भाष्यं कृतवान्।
उत्तरम् :
आचार्यः कदा भाष्यं कृतवान् ?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – सः, नक्र:, सा, अहम्, संन्यासी, त्वम्, सः, गुरुः, कः, जीर्णवस्त्रधारी, शिष्याः, आत्मा, अहम्, सः, सः, जन्म, पिता, माता, अयम्।
• द्वितीया – पादम्, मातरम्, अनुमतिम्, संन्यासम्, चरणौ, जगत, दीक्षाम्, सर्वाणि, दर्शनानि, ज्ञानम्, तम्, कम्, शरीरम, आत्मानम्, शरीराणि, गुरुम्, शास्त्राणि, सेवाम्।
• तृतीया – नक्रेण, आर्ततया, चेतसा। चतुर्थी – तुभ्यम्, मात्रे, गणेन, मनसा, वचसा, कर्मणा।
• पञमी – नक्रात्, वशात, तेभ्यः, गृहात्, शरीरात्, त्वत्, मुखात, कस्मात, यस्मात्।
• षष्ठी – मातुः, एकस्याः, धर्मस्य, तस्यतस्य, परमेश्वरस्य, सर्वेषाम्, तत्त्वस्य, नगरस्य, गुरोः, तस्य, पुत्रस्य, आचार्यस्य, शङ्करस्य।
• सप्तमी – एकस्मिन्, दिने, स्नाने, एकस्मिन्, दिने, मार्गे, द्वादशे, षोडशे, दिशि, प्रदेशे, तीरे, शतके, बाल्ये, पञ्चमे, वयसि।
• सम्बोधन – अम्ब, वत्स, मातः।

विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. जगद्गुरोः	शङ्कराचार्यस्य
2. अष्टमे	शतके
3. दिवङ्गतः	शिवगुरुः
4. पञमे	वयसि
5. विरक्तः	शङ्करः
6. चिन्तामग्ना	आर्याम्बा
7. एकस्मिन्	दिने
8. एक:	नक्र:
9. भयाकुला	सा
10. विवशा	माता
11. विशालम्	जगत्
12. सर्वाणि	दर्शनानि
13. दरिद्र	मनुष्यः
14. मलिनकायः	मनुष्यः
15. जीर्णवस्त्रधारी	मनुष्यः
16. पञ्चमहाभूतात्मकानि	शरीराणि

लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
शङ्करस्य पिता शिवगुरु: माता आर्याम्बा च आस्ताम्।
उत्तरम् :
लङ्लकारः

प्रश्न 2.

1. यदा त्वं स्मरिष्यसि तदा एव त्वसमीपमागमिष्यामि।
2. शङ्कर; उच्चैः आक्रोशत्।
3. नक्रात् त्रायस्व।
4. देहि अनुमतिम्।
5. यथा तुभ्यं रोचते तथैव भवतु।
6. इदानीमेव संन्यासं स्वीकुरु।
7. शङ्कर: मातरं संन्यासस्य महत्वम् अवाबोधयत्।

उत्तरम् :

1. लृट्लकारः
2. लङ्लकारः
3. लोट्लकारः
4. लोट्लकारः
5. लट्लकारः
6. लोट्लकार:
7. लङ्लकार:

प्रश्न 3.

1. आचार्य: तं प्रणनाम।
2. शिष्या: अपसर इति अवदन्।
3. शिष्या: अपसर इति अवदन्।

उत्तरम् :

1. लिट्लकार :
2. लोट्लकार:
3. लल्लकार:

पृथक्करणम्

1. क्रमेण योजयत।

1. शङ्करस्य पठनार्थं गुरुं प्रति गमनम्।
2. शिवगुरु: दिवङ्गतः।
3. शङ्कराचार्यस्य जन्म।
4. मात्रा शङ्करस्य पालनम्।
5. गोविन्दभगवत्पादानां शिष्यत्वम्।
6. मात्रै प्रतिश्रुत्य गृहात् निर्गमनम्।
7. वैदिकधर्मस्य स्थापनार्थ प्रस्थानम्।
8. मातरं संन्यासस्य महत्वबोधनम्।
9. संन्यासार्थम् अनुमतियाचना।
10. नक्रेण पादग्रहणम्।
11. मात्रा अनुमतिप्रदानम्।
12. शङ्करस्य आक्रोशः।

उत्तरम् :

1. शङ्कराचार्यस्य जन्म।
2. शिवगुरु: दिवङ्गतः।
3. मात्रा शङ्करस्य पालनम्।
4. शङ्करस्य पठनार्थं गुरुं प्रति गमनम्।
5. मातरं संन्यासस्य महत्त्वबोधनम्।।
6. मात्रे प्रतिश्रुत्य गृहात् निर्गमनम्।
7. गोविन्दभगवत्पादानां शिष्यत्वम्।
8. वैदिकधर्मस्य स्थापनार्थं प्रस्थानम्।
9. नक्रेण पादग्रहणम्।
10. शङ्करस्य आक्रोशः।
11. संन्यासार्थम् अनुमतियाचना।
12. मात्रा अनुमतिप्रदानम्।

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
नक्रात् त्रायस्व!
उत्तरम् :
शङ्कर: मातरं वदति।

प्रश्न 2.
इतः परम् अहं न जीवामि।
उत्तरम् :
शङ्कर : मातरं वदति।

प्रश्न 3.
यथा तुभ्यं रोचते तथैव भवतु।
उत्तरम् :
माता शङ्करं वदति।

प्रश्न 4.
मम अनुमतिः अस्ति।
उत्तरम् :
माता शङ्करं वदति।

प्रश्न 5.
‘अपसर, अपसर!’
उत्तरम् :
शिष्या: मलि कायं / दरिद्रं / जीर्णवस्त्रधारिणं मनुष्यं वदन्ति।

प्रश्न 6.
आत्मा तु परमेश्वरस्य अंशः एव।
उत्तरम् :
दरिद्रः/मलिनकाय:/जीर्णवस्वधारी मनुष्य : शिष्यान् वदति।

प्रश्न 7.
कथं तव शरीरं मम शरीराद् भिन्नम्?
उत्तरम् :
दरिद्रः/मलिनकाय:/जीर्णवस्त्रधारी मनुष्य : शिष्यान् वदति।

वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम् असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. सर्वेषां शरीराणि सप्तमहाभूतात्मकानि ।
2. आचार्यः तत्रैव कनकधारास्तोत्रं रचितवान्।
3. आत्मा तु ईश्वरस्य / भगवतः अंशः।
4. आचार्य: दरिद्राय अकुप्यत्।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. असत्यम्।
3. सत्यम्।
4. असत्यम्।

प्रश्न 2.
एष: गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एषः गद्यांश: ‘आदिशङ्कराचार्यः’ इति पाठात् उद्धृतः ।

पृथक्करणम्

क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.
1. मार्गे मलिनकायपुरुषस्य आगमनम्।
2. शिष्यगणेन सह गङ्गास्नानार्थ गमनम्।
3. ‘मनीषापञ्चकम्’ इति स्तोत्रस्य रचना।
4. मलिनकायपुरुषस्य मुखात् वेदान्ततत्त्वसारस्य श्रवणम्।
उत्तरम् :
2. शिष्यगणेन सह गङ्गास्नानार्थं गमनम्।
1. मार्गे मलिनकायपुरुषस्य आगमनम्।
4. मलिनकायपुरुषस्य मुखात् वेदान्ततत्त्वसारस्य श्रवणम्।
3. ‘मनीषापञ्चकम्’ इति स्तोत्रस्य रचना।

भाषाभ्यासः

समानार्थकशब्दाः

1. अनुमतिः – अनुज्ञा।
2. पिता – तातः, जनकः ।
3. माता – अम्बा, जननी, जनयित्री।
4. बाल्ये – शैशवे।
5. श्रुत्वा – निशम्य, आकर्ण्य।
6. दृष्ट्वा – अवलोक्य, विलोक्य, वीक्ष्य।
7. चेतसा – मनसा ।
8. दरिद्रः – निर्धनः, दीनः।
9. शरीरम् – वपुः, देहम् ।
10. गुरुः – उपाध्यायः, अध्यापकः, निषेकादिकृत्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. अनुमतिः × नकारः, अपतापः ।
2. असाधारण: × साधारणः।
3. समाप्य × आरभ्य ।
4. झटिति × शनैः शनैः, मृदुः मुदुः ।
5. रोदनम् × हास्यम्।
6. अधुना × अनन्तरम्।
7. मुक्तः × बद्धः।
8. समीपम् × दूरम्।
9. दरिद्रः × धनवान्।
10. भिन्नः × समानः ।

पूर्वकालवाचकं निष्कासयत।

प्रश्न 1.
शङ्कर: गृहं प्राप्य मातृसेवाम् आरभत।
उत्तरम् :
शङ्कर: गृहं प्राप्नोत् मातृसेवाम् आरभत च।

प्रश्न 2.
प्रश्नं श्रुत्वा सर्वे आश्चर्यचकिताः अभवन्।
उत्तरम् :
प्रश्नं अश्रुण्वन् सर्वे आश्चर्यचकिता: अभवन् च।

वचनं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
सः गृहात् निरगच्छत्। (बहुवचनं कुरुत।)
उत्तरम् :
ते गृहात् निरगच्छन्।

प्रश्न 2.
सः मनुष्यः अपृच्छत्। (बहुवचनं कुरुत।)
उत्तरम् :
ते मनुष्या: अपृच्छन्।

लकारं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
मम अनुमतिः अस्ति । (लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
मम अनुमतिः आसीत्।

समासा:

समस्तपदम्	अर्थ	समासविग्रहः	समासनाम
भयाकुला	perplexed with fear	भयेन आकुला।	तृतीया तत्पुरुष समास
अरुचिः	no interest	न रुचिः ।	नञ्तत्पुरुष समास
अनिच्छन्ती	not desiring	न इच्छन्ती।	नञ्तत्पुरुष समास
मलिनकायः	one who has unclean body	मलिनः कायः यस्य सः।	बहुव्रीहि समास
जीर्णवस्त्रधारी	wearing torn clothes	जीर्णवस्वं धारयति इति।	उपपद तत्पुरुष समास
सर्वशास्वस्ववित्	knows all scriptures	सर्वशास्त्राणि वेत्ति इति।	उपपद तत्पुरुष समास
पूर्णानदी	river named पूर्णा	पूर्णा नाम नदी।	कर्मधारय समास
चिन्तामग्ना	engrossed in worry	चिन्तायां मग्ना।	सप्तमी तत्पुरुष समास
मातृसेवा	service to mother	मातुः सेवा।	षष्ठी तत्पुरुष समास

आदिशङ्कराचार्यः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

शंकराचार्य हे आठव्या शतकातील अद्वैत वेदांताचे उद्गाते व भारतीय तत्त्वज्ञ मानले जातात. शंकराचार्यांनी द्वारका, जगन्नाथपुरी, शृंगेरी व ज्योतिर्मठ येथे चार पीठे स्थापून त्यांच्या चार मुख्य शिष्यांना पीठासीन आचार्य नेमून आचार्य परंपरा घालून दिली व लोकांना मार्गदर्शन करणे सुरू ठेवले. त्यांनी प्रस्थानत्रयींवर (वेद, उपनिषदे, गीता) विपुल भाष्य लिहिले. तसेच त्यांनी आज प्रचलित असणाऱ्या अनेक काव्यात्मक स्तोत्रांची रचना केली.

‘आदिशङ्कराचार्यः’ या पाठामध्ये त्यांच्या जीवनातील दोन प्रसंग उद्धृत करण्यात आले आहेत. पहिल्या प्रसंगात, एका अटळ परिस्थितीत सापडले असताना, संन्यासी बनू इच्छिणाऱ्या शंकराचार्यांना त्यांची माता कशी अनुमती देते, याचे वर्णन आले आहे. दुसऱ्या प्रसंगातून शंकराचार्यांच्या शिकवणीचा उलगडा होतो. ती शिकवण अशी – जो (कोणी) ज्ञान देतो, तो गुरु मानावा.

शङ्कराचार्य runs an early eigth century Indian philosopher and theologian who consolidated the doctrine of अद्वैत वेदान्त. शङ्कराचार्य is reputed to have founded four mathas (monasteries) at द्वारका, जगन्नाथपुरी, शृंगेरी and ज्योतिर्मठ. He placed his primary four disciples to head it and guide people.

He wrote copious commentaries on the vedic canon (ब्रह्मसूत्र). principal उपनिषद् and भगवद्गीता. Also, he composed poetic words in the form of 45, which are prevalant even today. In the lesson, आदिशङ्कराचार्य:, two incidents of his life are given.

The first incident explains how आदिशङ्कराचार्य, who was keen to become a monk was granted by his mother for practising monkship, due to an inescapable situation. The second event unfolds आदिशङ्कराचार्य’s preaching – whosoever imparts knowledge is the preceptor.

परिच्छेदः 1

भारतस्य दक्षिणदिशि ……………… चिन्तामग्ना जाता।

अनुवादः

पहिला प्रसंग :

संन्यासाकरिता अनुमती मिळाली.
भारताच्या दक्षिणदिशेस, केरळ प्रदेशात आलुवा नगराच्या जवळ कालडी नावाचे गाव आहे. ते गाव पूर्णा नदीजवळ आहे. तेथे आठव्या शतकात जगद्गुरु शंकराचार्यांचा जन्म झाला.

शिवगुरु हे त्यांचे वडील आणि आर्यांबा त्यांची आई होती. लहानपणीच त्यांचे वडील शिवगुरु यांचे निधन झाले. त्यामुळे केवळ आईनेच मुलाचे पालनपोषण केले. जेव्हा ते पाच वर्षांचे झाले, तेव्हा मुंज झाल्यावर शिकण्यासाठी ते गुरुंजवळ गेले. तिथे या बालकाने वेद-वेदांगे व विविधशास्त्रे असामान्य वेगाने आत्मसात केली.

अभ्यास संपल्यावर शंकर घरी परतला. घरी परतल्यावर त्यांनी मातृसेवा सुरू केली. आर्यांबा सतत त्याच्या विवाहाचा विचार करत असे. पण मनाने, वाणीने व कर्माने (सांसारिक सुखापासून) विरक्त असलेल्या शंकरने आईकडे संन्यास घेण्याकरिता परवानगी मागितली. शंकराची ऐहिक विषयांतील नावड (अलिप्तता) पाहून आर्यांबा चिंतातुर झाल्या.

First incident :

Received permission for renunciation
In the southern direction of India, there is a village named कालडी near आलुवा city in केरळ region. That village is near पृर्णा river. There, the world’s preceptor 1844 was born in eight century CE. His father was शिवगुरु and mother was आर्यांम्बा.

In his childhood itself, his father शिवगुरु passed away. Therefore, the mother alone reared her son. He who was initiated at the age of five approached the preceptor for studying. There, this child acquired knowledge of वेद-वेदाङ्ग and many scriptures with exceptional speed. After completing studies, शङ्कर returned home.

After coming home, he started serving his mother. Mother आर्यांबा always used to think about his marriage. But, शङ्कर who was detached (from worldly objects) by mind (mentally), speech and by his deeds, asked for permission (from his mother) for renunciation. आर्यांबा was distressed seeing the disinterest of शङ्कर in worldly pleasures.

परिच्छेदः 2

एकस्मिन् दिने ……………….. मुनिरभ्यगात्।

अनुवादः

एके दिवशी शंकर पूर्णानदीवर स्नानासाठी गेला. जेव्हा तो स्नान करण्यात मग्न होता, तेव्हा एक मगर तेथे आली.

मगरीने पटकन त्याचा पाय पकडला. तेव्हा शंकर जोरात ओरडला. “आई! मला वाचव! या मगरीपासून मला वाचव!” तो आक्रोश ऐकून, नदीवर पोहोचल्या आर्यांबेने मुलाला मगरीने धरलेले पाहिले.

भीतीने गांगरलेल्या तिनेही रडणे सुरू केले. शंकराने, आईला आर्ततेने विनवणी केली. “हे आई, यापुढे मी जगू शकणार नाही. मरण्यापूर्वी मला संन्यासी होण्याची इच्छा आहे. तेव्हा आता तरी मला अनुमती दे.” मनात नसताना सुद्धा हतबल आई (त्याला) म्हणाली – “बाळा, जशी तुझी इच्छा आहे, तसेच होऊ दे.

आताच संन्यास स्वीकार. माझी अनुमती आहे.” त्याच क्षणी आश्चर्य घडले. देवकृपेने मगरीने शंकराला मुक्त केले. नदीकाठी येऊन त्याने आईच्या चरणांना नमस्कार केला.

नंतर शंकराने आईला संन्यासाचे महत्व समजावून दिले. संन्यासी फक्त एकीचा पुत्र नाही.

हे विशाल जगच, त्याचे घर आहे. ‘हे माते, तू जेव्हा माझी आठवण काढशील, तेव्हा मी तुझ्याकडे येईन’ असे आईला वचन देऊन तो घरातून निघून गेला.

त्यानंतर, गोविन्दभगवात्पादांचे शिष्य होऊन सर्व दर्शनांचे अध्ययन केले. त्यांच्याकडून संन्यासदीक्षा घेऊन वैदिक धर्म स्थापनेसाठी प्रस्थान केले.

मुनींनी (शंकराचार्यांनी) वयाच्या आठव्या वर्षी चार वेद जाणले. बाराव्या वर्षी सर्वशास्त्रांचे जाणकार झाले. सोळाव्या वर्षी भाष्यांची रचना केली. (आणि) बत्तीसाव्या वर्षी ते स्वगृही (पंचत्वात विलीन) निघून गेले.

One day शंकर went to the river पूर्ण for a bath. When he was busy in taking a bath, a crocodile came there. A crocodile caught his leg swiftly. At that time, ist screamed loudly. “O mother! Please save me. Save me from (this) crocodile.”

Listening to the loud cry, अर्याम्बा who had reached the river-bank, saw her son seized by the crocodile. Perplexed with fear, even she started crying. शंकर requested mother intensely.

“O mother! Henceforth, I shall not live. I wish to become a monk, before I die. Now please give me permission.” Unwillingly helpless mother said- “o child, whatever you wish, let it happen. Now itself you accept renunciation. I grant you permission.” At that very moment, a wonder happened.

By god’s grace, शंकर it was realased by the crocodile. Coming to the river-bank, he bowed down to mother’s feet. Later imade mother realise the importance of renunciation. A monk is not a son of a lady alone.

This big world itself is his home. He went from his house after assuring the mother ‘O mother, whenever you will remember me, I will come to you.” Then, he learnt all दर्शन by becoming a desciple of गोविन्दभगवत्पाद.

He proceeded further to establish वैदिक धर्म, after receiving an initiation from (गोविन्दभगवत्पाद) to become a monk. He (शङ्कराचार्य) grasped the four वेदs at the age of eight, he mastered all the scriptures at the age of twelve. He composed (magnificent) भाष्य (commentary) at the age of sixteen. He reached the heavenly abode at the age of thirty-two.

शब्दार्थाः

1. 1. दिवङ्गतः – passed away – वारले
   2. विरक्तः – detached – विरक्त
   3. अधीतवान् – studied – अभ्यास केला
   4. अनुमतिः – permission – परवानगी
   5. चिन्तामग्ना जाता – was distressed – चिंतातुर झाली
   6. वचसा – by speech – वाणीने
   7. जगद्गुरोः – of the world’s preceptor – जगद्गुरुंचा
   8. ऐहिकविषयेषु – in worldly pleasures – सांसारिक सुखामध्ये
   9. संन्यासार्थम् – for renunciation – संन्यास घेण्यासाठी
   10. मग्न: – engaged – मग्न होते
   11. नक्र: – crocodile – मगर
   12. संन्यास – renunciation – ऐहिक जगाचा त्याग
   13. भयाकुला – perplexed with fear – भीतीने गांगरलेली
   14. विवशा – helpless – हतबल
   15. अनिच्छन्ती – not desiring – इच्छा नसताना
   16. आर्ततया – intensely – आर्ततेने
   17. अगृह्णात् – caught – पकडले
   18. आक्रोशत् – screamed – ओरडला
   19. अवाबोधयत् – made realise – समजावून दिले
   20. त्रायस्व – please save – वाचव
   21. प्रतिश्रुत्य – having promised – वचन देऊन
   22. झटिति – quickly /swiftly – झटकन/पटकन
   23. इत:परम् – henceforth – यापुढे
   24. प्रस्थानम् अकरोत् – set off – प्रस्थान केले
   25. जीर्णवस्वधारी – one who was wearing tom clothes – फाटके-तुटके कपडे घातलेला
   26. आत्मा – soul – आत्मा
   27. सर्वशास्त्रवित् – knower of all scriptures – सर्व शास्त्रे जाणणारा
   28. पर्यटन् – wandering – हिंडून
   29. सारम् – essence (real meaning) – सार (मूलतत्त्व)
   30. ग्रहाम् – should be comprehended – ग्रहण करण्यायोग्य
   31. पञ्चमहाभूता – consisting of five – पंचमहाभूतांनी युक्त
   32. त्मकानि – eternal elments
   33. आसेतुहिमाचलम् – from Himalyas to सेतू (whole India) – हिमालयापासून सेतू (संपूर्ण भारत)
   34. अपसर – get aside/go back – बाजूला हो/मागे हो
   35. प्रणनाम – saluted – नमस्कार केला
   36. प्रचारम् अकरोत् – propogated – प्रचार केला

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 10 चित्रकाव्यम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 10 चित्रकाव्यम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कृष्णः कं जघान?
उत्तरम् :
कृष्ण: कंसं जघान।

प्रश्न आ.
दारपोषणे के रताः?
उत्तरम् :
केदारपोषणरता: दारपोषणे रताः।

प्रश्न इ.
कं शीतं न बाधते?
उत्तरम् :
कम्बलवन्तं शीतं न बाधते।

2. समानार्थकं शब्द लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकं शब्द लिखत ।
कृष्णः, गङ्गा, रतः, बलवान् ।
उत्तरम् :

• कृष्णः – माधवः, केशवः, मुरारिः, दामोदरः।
• गङ्गा – विष्णुपदी, जहुतनया, सुरनिम्नगा, जाह्नवी, भागीरथी।
• रतः – लीनः, मग्नः ।
• बलवान् – शक्तिशाली।

3. ‘गङ्गा’ इति पदस्य विशेषणम् अन्विष्यत लिखत च ।

प्रश्न 1.
‘गङ्गा’ इति पदस्य विशेषणम् अन्विष्यत लिखत च ।
उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
शीतलवाहिनी	गङ्गा

4. ‘कं संजघान’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।

प्रश्न 1.
‘कं संजघान’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘के संजघान’ हे त्याचे उत्तम उदाहरण आहे. हे अन्तरालापाचे उदाहरण आहे.

येथे श्लोकात विचारलेल्या चार प्रश्नांची उत्तरेही तिथेच दडली आहेत. शब्दालंकारावर आधारित असा हा श्लोक आहे. काही अक्षरे जोडल्यास अथवा विभाजित केल्यास विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे मिळू शकतात.

ज्याप्रमाणे (1) कं संजघान कृष्ण म्हणजे, कृष्णाने कोणाला ठार मारले? येथे, प्रथम चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास कंस असे योग्य उत्तर मिळते. (2) का शीतलवाहिनी गंगा? शीतल वाहणारी गंगा नदी कोणती? दुसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास काशी म्हणजे काशीक्षेत्र असे उत्तर मिळते. याचा अर्थ, काशीक्षेत्रात वाहणारी गङ्गा.

(3) कुटुंबाचे पोषण करण्यात कोण मग्न असतात? तिसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास केदारपोषणरताः (शेतकरी) असे उत्तर मिळते. (4) कोणत्या बलवानास थंडी बाधत नाही? येथेही, चौथ्या चरणातील तीन अक्षरे जोडल्यास कंबलवन्तं असा शब्द म्हणजेच उत्तर मिळते, त्याचा अर्थ, कांबळे धारण करणाऱ्या बलवानास थंडी वाजत नाही.

चित्रकाव्यम् is image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure.

This श्लोक is the example of अन्तरालाप, Here are four different questions along with their answers within. It is based on शब्दालङ्कार. One can obtain the answer of given question either by joining or dividing letters. Just as, (1) कं संजधान कृष्णः means, whom did कृष्ण kill? The answer the can be obtained by joining first two letters together.

(2) का शीतलवाहिनी गङ्गा? Which is cool river गङ्गा? Answer (काशी) तलवाहिनी is obtained by joining the first two letters. (3)Who is engrossed in looking after wife? के दारपोषणरता: The answer केदारपोषणरताः (They who are engaged in taking care of fields – farmers), can be found by joining first three letters.

(4) कं बलवन्तं न बाधते शीतम्? which strong man is not affected by the cold? the one who has alc, means blanket. This is obtained by joining first three letters.

श्लोक: 2.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
कवि: कं नमति?
उत्तरम् :
कविः वैद्यराजं नमति।

प्रश्न आ.
को प्राणान् हरतः?
उत्तरम् :
वैद्यराज तथा यमराज: प्राणान् हरतः।

प्रश्न इ.
वैद्यः किं किं हरति?
उत्तरम् :
वैद्यः प्राणान् धनानि च हरति।

2. सम्बोधनान्तपदद्वयम् अन्विष्य लिखत ।

प्रश्न 1.
सम्बोधनान्तपदद्वयम् अन्विष्य लिखत ।
उत्तरम् :
1. वैद्यराज
2. यमराजसहोदर

3. समानार्थकशब्द लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत
यमः, वैद्यः, सहोदरः, धनम्
उत्तरम् :

• यमः – त्रिदशेश्वरः, अन्तकः, दण्डी।
• वैद्यः – भिषक्, चिकित्सकः।
• सहोदरः – भ्राता, बन्धुः।
• धनम् – द्रव्यम्, वित्तम्, स्थापतेयम्, रिक्यम्, ऋक्यम्, वसुः।

4. ‘वैद्यराज नमस्तुभ्यम्’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
‘वैद्यराज नमस्तुभ्यम्’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘वैद्यराज नमस्तुभ्यम्’ हा उपहास त्याचे उत्तम उदाहरण आहे. या श्लोकात कवी वैद्यराजास उपरोधात्मक वृत्तीने नमस्कार सांगतो.

खरे तर वैद्यराज म्हणजे जो वैद्यकशास्त्राचा अवलंब करून आजारी लोकांना बरे करतो व त्याबदल्यात धन घेतो. पण येथे कवी वैद्यराजास मानवातील प्राणतत्व घेऊन जाणाऱ्या यमराजाचा भाऊ म्हणतो.

कवीच्या मते, जे कार्य यम करतो, ते वैद्यही करतो. वैद्य तर पैसे घेतोच त्याच बरोबर यमासारखे माणसांचे प्राणही हरण करतो. मुख्यत: अपरिपक्व अशा वैद्यांना उद्देशून हा श्लोक कवीने लिहिला आहे.

चित्रकाव्यम् is an image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure.

वैद्यराज नमस्तुभ्यम् – This satire is the appropriate example of it. Here, a poet sarcastically offers his salutations to वैद्यराज, that means a person who practises medicine, treats sick pepole and charges fee in return of money.

However, the poet terms वैद्यराज, as a real brother of यम, who is the god assigned to the job of taking life force out of person.

The poet further explains वैद्यराज too does the same that यम does, वैद्यराज along with the money takes even life of a person. This is intended for an incompetent doctor, who just takes money from people, without curing them.

5. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत ।

उत्तरम् :

श्लोक: 3.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कः धनं याचते?
उत्तरम् :
याचक: / निर्धनः / लोकयानवाहक: धनं याचते।

प्रश्न आ.
‘अयं न भक्तो’ इति प्रहेलिकाया: उत्तरं किम्?
उत्तरम् :
‘अयं न भक्तो’ इति प्रहेलिकाया: उत्तरं “लोकयानवाहकः ।

2. रेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
रेखाचित्रं पूरयत ।

उत्तरम् :

3. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
याचतेऽयम् = याचते + ……..
उत्तरम् :
याचतेऽयम् – याचते + अयम्।

प्रश्न आ.
याचको वा = ………. + वा।
उत्तरम् :
याचको वा = याचकः + वा।

श्लोक: 4.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
कः शब्दं करोति?
उत्तरम् :
हेमघट: शब्दं करोति।

प्रश्न आ.
कस्याः हस्तात् सुवर्णघटः पतितः?
उत्तरम् :
युवत्याः हस्तात् सुवर्णघटः पतितः।

2. समानार्थकशब्दं लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं लिखत ।
हेम, जलम्, शब्दः ।
उत्तरम् :

• हेम .- कनकम, स्वर्णम्, सुवर्णम्, हिरण्यम्, हाटकम्।
• जलम् – पयः, कौलालम्, अमृतम्, जीवनम, भुवनम्।
• शब्दः – पदम्।

3. ‘रामाभिषेके’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत ।

प्रश्न 1.
‘रामाभिषेके’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत ।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘रामाभिषेके’ ही समस्यापूर्ती याचे उत्तम उदाहरण आहे.

समस्यापूर्ति या काव्यप्रकारात शेवटचा चरण दिलेला असतो. हा चरण बहुदा विचित्र असतो. उरलेल्या तीन चरणांसहित अर्थपूर्ण श्लोक/ काव्य तयार करणे हे कवीचे आव्हान असते.

या श्लोकात, ‘ठंठं ठठं ठं ठठ ठं ठठं ठ’, हा चरण दिलेला होता व कवीने चातुर्याने उरलेले तीन चरण त्यास जोडून अर्थपूर्ण श्लोक तयार करणे अपेक्षित होते. कवीने हे चातुर्य पुढीलप्रमाणे दाखविले. रामाच्या राज्याभिषेकासमयी एक युवती पाणी आणण्याकारिता सोन्याचा घडा घेऊन जात असताना, तो घडा तिच्या हातातून निसटतो व जिन्यावरून आवाज करत जातो. तो आवाज म्हणजेच ठंठं ठठं ठं ठठ ठं ठठंठ।

चित्रकाव्यम् is an image poetry, such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure. ‘रामाभिषेके’ is the best example of समस्यापूर्ती. In समस्यापूर्ती, last चरण is stated but it is often absurd. The poet’s challenge is to create a meaningful poetry /etc.

In this श्लोक, चरण ‘ठठं ठठं ठं ठठ ठ ठठं ठः’ is already given. The poet wisely composes remaining three us to make meaningful श्लोक. The poet composes it as – at the time of राम’s coronation, certain young lady having gold pot in her hand, went to bring water.

While going, the gold pot was fallen from her hands. At that time, the sound that was generated is ठंठं ठठं ठं ठठ ठं ठठं ठः। Thus, he completes the समस्या.

उपक्रम:

1. ‘समस्यापूर्ति’-श्लोकानां सङ्ग्रहं कुरुत । 

प्रश्न अ.
मृगात् सिंहः पलायते ।

प्रश्न आ.
शतचन्द्रं नभस्तलम् ।

2. अन्योक्तिश्लोकानां सङ्ग्रहं कुरुत ।

3. कामपि अन्याम् एका प्रहेलिकां लिखत ।

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम् Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
शीतलवाहिनी का?
उत्तरम् :
गङ्गा शीतलवाहिनी।

प्रश्न 2.
जलदा: काभि: वसुधाम् आर्द्रयन्ति?
उत्तरम् :
जलदाः वृष्टिभि: वसुधाम् आर्द्रयन्ति।

प्रश्न 3.
कः यमराजसहोदरः?
उत्तरम् :
वैद्यराज: यमराजसहोदरः।

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रश्न 1.
श्लोकात् प्रथमान्तपदानि चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
कृष्णः, शीतलवाहिनी, गङ्गा, दारपोषणरताः,शीतम्।

प्रश्न 2.
श्लोकात् द्वितीयान्तपदे चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
कं, बलवन्तम्।

प्रश्न 3.
श्लोकात् तृतीयाविभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
सावधानमनसा, वृष्टिभिः।।

प्रश्न 4.
श्लोकात् सम्बोधनविभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
चातक, मित्र।

प्रश्न 5.
लोकयानवाहक: किं नादयते?
उत्तरम् :
लोकयानवाहक: घण्टां नादयते।

सन्थिविग्रहः

1. बहवोऽपि – बहवः + अपि।
2. सर्वेऽपि – सर्वे + अपि।
3. केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति – केचित् + वृष्टिभिः + आर्द्रयन्ति।
4. केचिद् वृथा – केचित् + ‘वृथा।
5. पुरतो मा – पुरतः + मा।
6. नमस्तुभ्यम् – नमः + तुभ्यम्।
7. यमस्तु – यमः + तु।
8. यो जानाति – यः + जानाति।
9. स पण्डितः – सः + पण्डितः।
10. भक्तो न – भक्तः + न।
11. पूजको वा – पूजक:+ वा।
12. तथापि – तथा + अपि।
13. निर्धनो वा – निर्धनः + वा।
14. जलमाहरन्त्या – जलम् + आहरन्त्या।
15. सृतो हेमघटो युवत्याः – सूतः + हेमघट: + युवत्याः ।
16. क्वास्ति – क्व + अस्ति।
17. बलेर्मखे – बले: + मखे।
18. नास्त्यसौ – न + अस्ति + असौ।
19. तस्योपरि – तस्य + उपरि।
20. विषादमाशु – विषादम् + आशु।
21. नाहम् – न+ अहम्।
22. चेत्थम् – च + इत्थम्।

अमरकोषात् योग्यं समानार्थक शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
गङ्गा शीतलवाहिनी अस्ति।
उत्तरम् :
विष्णुपदी / जहुतनया / सुरनिम्नगा शीतलवाहिनी अस्ति।

भाषाभ्यास:

समानार्थकशब्दाः

1. मित्र – वयस्यः, सखा।
2. अम्भोदः – मेषः, धाराधरः, जलधरः, तडित्वान्, वारिदः, अम्बुभृत, जलदः, वारिवाहः।
3. बहवः – भूरयः, विपुलाः ।
4. गगनम् – व्योम, आकाशम् ।
5. वृष्टिः – पर्जन्यः।
6. वसुधा – पृथ्वी, धरा, वसुन्धरा।
7. पुरतः – पुरस्तात्।
8. गुप्तम् – प्रच्छन्नम् ।
9. किल – ननु, खलु।
10. निर्धनः – धनहीनः ।
11. आशु – सत्वरम्, त्वरितम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. शीतम् × उष्णम्।
2. पुरतः × पृष्ठतः।
3. बहवः × अल्पाः।
4. आशु × शनैः शनैः।
5. पण्डित: × मूढः, मूर्खः ।
6. निर्धनः × धनिकः ।
7. चला × स्थिरा।

पृथक्करणम्

जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.

2.

त्वं स्थाने भवान् / भवती अथवा भवान् / भवती स्थाने त्वं योजयत।

प्रश्न 1.
त्वं प्राणान् धनानि च हरसि।
उत्तरम् :
भवान् प्राणान् धनानि च हरति।

प्रश्न 2.
त्वं आशु विषादं मुञ्च।
उत्तरम् :
भवान्/भवती आशु विषादं मुञ्चतु।

वचनं परिवर्तयत ।

प्रश्न 1.
भिक्षुः क्व अस्ति? (बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
भिक्षवः क्व सन्ति?

समासा:

समस्तपदम्	अर्थ	समासविग्रहः	समासनाम
1. गिरिजासमुद्रसुतयोः	of गिरिजा and समुद्रसुता	गिरिजा च समुद्रसुता च, तयोः।	इतरेतर-द्वन्द्वः समासः।
2. दारपोषणरता:	engaged in looking after wife	दारपोषणे रताः।	सप्तमी-तत्पुरुषः समासः।
3. यमराजसहोदरः	brother of यम	यमराजस्य सहोदरः।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
4. रामाभिषेक:	coronation of राम	रामस्य अभिषेकः।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
5. हेमघट:	pot of gold	हेम्न: घटः।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
6. पशुपतिः	lord of animals	पशूनां पतिः।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
7. समुद्रसुता	daughter of an ocean	समुद्रस्य सुता।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
8. पन्नगभूषण:	one whose ornament is a snake	पन्नगः भूषणं यस्य सः ।	बहुव्रीहिः समासः।
9. अम्भोदा:	water giving	अम्भः ददति इति।	उपपद-तत्पुरुषः समासः।
10. सावधानमनः	attentive mind	सावधानं मनः।	कर्मधारयः समासः।

चित्रकाव्यम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृत भाषा विविध वैशिष्ट्यपूर्ण सुभाषितांनी अलंकृत झाली आहे. “चित्रकाव्यम्’ हे यातीलच एक. ‘बुद्धिविकासकानि सुभाषितानि नाम चित्रकाव्यानि’ याचा अर्थ बुद्धीचा विकास करणारी सुभाषिते म्हणजे चित्रकाव्ये. काही विशिष्ट वृत्तांच्या बांधणीने व नावीन्यपूर्ण काव्यात्मक रचनेद्वारा चमत्कृतीकाव्य तयार करणे हा चित्रकाव्यांचा हेतू आहे. यातून मनोरंजन व आनंदही प्राप्त होतो.

चित्रकाव्यम् हे ‘काल्पनिक काव्य’ आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता व त्यांचे भाषेवरील प्रभुत्व दर्शविते. प्रस्तुत ‘चित्रकाव्यम्’ काव्यामध्ये, अन्तरालाप, अन्योक्ति, हास्योक्ति, कर्तृगुप्ता प्रहेलिका, समस्यापूर्ति, वाकोवाक्यम् इ. काव्याच्या विविध प्रकारांचा अंतर्भाव झाला आहे.

Sanskrit language is adorned with curious peculiar सुभाषितs. चित्रकाव्य is one of them. ‘बुद्धिविकासकानि सुभाषितानि नाम चित्रकाव्यानि’ that means, सुभाषितs developing/ provoking the intelligence is चित्रकाव्य, Aim of चित्रकाव्य is to generate a sense of wonder by resorting to unusual management of certain meters and innovative poetic structures. It also arouses amusement and pleasure.

चित्रकाव्य is an image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets and their command over language. The given foc poetry consists of varied types of poetry such as अन्तरालाप, अन्योक्ति, हास्योक्ति, कर्तृगुप्ता प्रहेलिका, समस्यापूर्ति, वाकोवाक्यम् etc.

श्लोकः 1

के संजघान कृष्ण का शीतलवाहिनी गङ्गा।
के दारपोषणरता: कं बलवन्तं न बाधते शीतम्।।1।। (अन्तरालाप:)

अनुवादः

कृष्णाने कोणाला मारले? (कंस), शीतल वाहणारी गंगा कोणती आहे? (काशीक्षेत्रात वाहणारी). बायकोचे पोषण करण्यात कोण मग्न असतात? (केदारपोषणरत) कोणत्या बलवानाला थंडी बाधत नाही ? (कंबलवंत-कांबळे धारण करणाऱ्याला) स्पष्टीकरण – हे अन्तरालापाचे उदाहरण आहे.

येथे श्लोकात विचारलेल्या चार प्रश्नांची उत्तरेही तिथेच दडली आहेत. शब्दालंकारावर आधारित असा हा श्लोक आहे. काही अक्षरांना जोडल्यास अथवा विभाजित केल्यास विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे मिळू शकतात, ज्याप्रमाणे

1. के संजघान’ कृष्ण म्हणजे, कृष्णाने कोणाला ठार मारले? येथे, प्रथम चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास ‘कंस’ असे योग्य उत्तर मिळते. 2. ‘का शीतलवाहिनी गंगा?’ शीतल वाहणारी गंगा नदी कोणती? दुसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास काशी म्हणजे काशीक्षेत्र असे उत्तर मिळते. याचा अर्थ, काशी क्षेत्रात वाहणारी गंगा शीतल आहे.

3. बायकोचे पोषण करण्यात कोण मग्न असतात? तिसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास केदार (शेत) असे उत्तर मिळते. येथे केदारपोषणरत याचा अर्थ शेतकरी असा होतो. 4. कोणत्या बलवानास थंडी बाधत नाही? येथेही, चौथ्या चरणातील तीन अक्षरे जोडल्यास कम्बलवन्त असा शब्द म्हणजेच उत्तर मिळते, त्याचा अर्थ, कांबळे धारण करणाऱ्या बलवानास थंडी वाजत नाही.

Whom did कृष्ण kill? (कंस). Which is cool flowing river गङ्गा? (in काशी). Who is engrossed in looking after the wife?

(केदारपोषणरत – the one who is engrossed in taking care of the field) Which strong man is not affected by the cold? (chade the one who has a means blanket) Explanation – This श्लोक is the example of अन्तरालाप. Here are four different questions along with their answers within. It is based on शब्दालङ्कार.

One can obtain the answer of a given question either by joining or dividing letters. Just as, (1) कसजधानकृष्णmeans, who did कृष्ण kill? The answer ‘कंसं’ is obtained by joining the first two letters. (2) का शीतलवाहिनी गङ्गा? Which is cool river गङ्गा? The answer is flowing in काशी. (3) Who is engrossed in looking after a wife? The answer is केदारपोषणरता.

which means the ones who are engrossed in taking care of the field (4) कंबलवन्तं न बाधते शीतम्? Which strong man is not affected by the cold? The answer is कंबलवन्तं This is obtained by joining the first three letters.

श्लोक: 2

रे रे चातक सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयताम्
अम्भोदा बहवोऽपि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा .
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः ।।2।। (अन्योक्तिः ) (वृत्तम् – शार्दूलविक्रीडितम्)

अनुवादः

रे रे चातक मित्रा, क्षणभर लक्ष देऊन (सावधानपूर्वक) ऐक, आकाशात असंख्य (पुष्कळ) ढग असतात (परंतु) सगळेच सारखे नसतात. काही ढग पावसाच्या वर्षावांनी पृथ्वी जलमय करतात, तर काही व्यर्थ (विना कारण) गर्जना करतात. (म्हणून) तुला जो जो ढग दिसेल त्याच्यापुढे दीनवाणीने बोलू नकोस.

स्पष्टीकरण – हे ‘अन्योक्ती’ – ‘दुसऱ्याला उद्देशून बोलणे’ या काव्यप्रकारचे उदाहरण आहे. येथे, चातक पक्षी वर्षाकाळाचा अग्रदूत (सूचक) मानला आहे व तो पावसाचे पाणी पिऊन तहान भागवतो असे समजतात. येथे दोन प्रकाराच्या ढगांच्या गुणवैशिष्ट्यांना दर्शवत कवीने त्यांच्यातील फरक स्पष्ट केला आहे. काही ढग केवळ गर्जना करतात, तर काही खरोखरच पाणी देतात.

कवी चातकास केवळ गर्जना करणाऱ्या ढगांकडे पाणी न मागण्याचा सल्ला देतो. कवीला दीनजनांना उद्देशून सांगायचे आहे की सर्वच धनी माणसे उदार नसतात. चातकाला उद्देशून दीन लोकांना सल्ला देणारी ही अन्योक्ती आहे.

O चातक, my friend, please listen carefully for a moment. There are innumerable clouds in the sky but all are not alike. Few humidify the earth by showering rain. (However) Few just roars in vain, (therefore) Do not speak pitiable words in front of whichever cloud you see.

Explanation – This is the example of a poetic form named अन्योक्ति- ‘speech directed to other’. Here, the Ellah bird is a harbinger of monsoon and it is assumed to drink water directly from the cloud.

Some clouds are best givers of water but some mere roar. So, the poet suggests चातक not to ask for water to the roaring clouds. In a way, the poet wants to indicate poor people, not to beg to all people are not generous.

श्लोक: 3

वैद्यराज नमस्तुभ्यं यमराजसहोदर।
यमस्तु हरति प्राणान् त्वं तु प्राणान् धनानि च ।।3।। (हास्योक्तिः ) (वृत्तम् – अनुष्टुप्)

अनुवादः

हे वैद्यराजा, यमराजाच्या सख्ख्या भावा, तुला नमस्कार असो! यम (केवळ) प्राणच हरतो, पण तू प्राण व धनही दोन्ही हरतोस. स्पष्टीकरण – हा श्लोक हास्योक्तीचे उदाहरण असून, येथे अपरिपक्व आणि लोभी वैद्याची निंदा विनोदी पद्धतीने केली आहे.

O great doctor, salutation to you as a real brother of यमराज while यमराज takes away only the life (of people) but you fetch both life as well as wealth. Explanation – This is an example of a satire about an incompetent and greedy doctor, in a humorous way.

श्लोकः 4

राक्षसेभ्य: सुतां हत्वा जनकस्य पुरीं ययौ।
अत्र कर्तृपदं गुप्तं यो जानाति स पण्डितः ।।4।। (कर्तृगुप्ता प्रहेलिका) (वृत्तम् – अनुष्टुप)

अनुवादः

(कोणी एक जण) राक्षसांकडून कन्येचे हरण करून जनकाच्या नगरीस गेला किंवा (कोणी एक जण ) जनकाच्या मुलीचे हरण करून नगरीस गेला. येथे कर्ता गुप्त आहे. जो जाणतो तो खरा विद्वान.

स्पष्टीकरण – वरील श्लोक हा चित्रकाव्याचा वेगळा प्रकार आहे. ही कर्तृगुप्त- प्रहेलिका आहे. येथे ‘राक्षसेभ्यः’ या शब्दात कर्ता गुप्त आहे. या शब्दाचे दोन भाग केले असता, राक्षस व इभ्यः असे दोन शब्द मिळतात.

‘इभ्यः’ चा अर्थ राजा असा होतो. याचाच अर्थ राक्षसांचा राजा. राक्षसानाम् इभ्यः म्हणजे रावण. या रीतीने, एक अर्थपूर्ण वाक्य तयार होते. राक्षसांचा राजा रावण जनकाच्या कन्येचे हरण करून नगरीस गेला.

(Someone) had gone to He’s city abducting the daughter from the demons or (Someone) had gone to the city abducting जनक’s daughter. The subject (कर्तृपदम्) is hidden here. The one who knows is the scholar.

Explanation – The above ce is a different kind of चित्रकाव्य. It is कर्तृगुप्त-प्रहेलिका, The subject is hidden in the word राक्षसेभ्यः, If we split the word, we get two words राक्षस and इभ्यः. इभ्यः means ‘aking’. It means राक्षसानाम् इभ्य: a king of demons that is रावण. Thus, we get a meaningful sentence, ‘A king of demons’, रावण abducting जनक’s daughter (सीता), had gone to the city.

श्लोक: 5

अयं न भक्तो न च पूजको वा
घण्टां स्वयं नादयते तथापि।
धनं जनेभ्यः किल याचतेऽयं
न याचको वा न च निर्धनो वा ।।5।। (प्रहेलिका) (वृत्तम् – उपजाति:)

अनुवादः

हा भक्त नाही व पूजकहीं नाही तरीही स्वत:हून घंटा वाजवितो. खरोखर याचक व धनहीन नसतानाही. हा लोकांकडून पैसे घेतो. (तर मग सांगा कोण बरे आहे हा?)

स्पष्टीकरण – श्री सदाशिव त्र्यंबक रहातेकर लिखित हा श्लोक काव्यप्रवाह या काव्यसंग्रहातून घेण्यात आला आहे. हे अपहनुति अलंकाराचे उदाहरण आहे. या श्लोकाचे उत्तर ‘क:हवानयाकलो’ असे आहे. उलट दिशेने वाचले असता आपल्याला योग्य उत्तर मिळते ते असे, लोकयानवाहक:- याचा अर्थ बस-कंडक्टर अथवा बस-वाहक,

This is neither the devotee nor a worshipper. Yet rings the bell on its own. Indeed this one asks for money from people, but is not beggar or poor. (Then who is this?) Explanation – This श्लोक is taken from काव्यप्रवाह, composed by श्री सदाशिव त्र्यंबक रहातेकर, It is the example ofअपहनुति अलङ्कार.

The answer to this श्लोक is’क:हवानयाकलो,’ reading it in the inverse order, one gets the correct answer that is, लोकयानवाहकः means a bus-conductor because we hear a bell-sound in a bus, though it is not necessarily done by any devotee or a worshipper.)

श्लोकः 6

रामाभिषेके जलमाहरन्त्या हस्तात् मृतो हेमघटो युवत्याः।
सोपानमार्गेण करोति शब्दं ठंठं ठठं ठं ठठठं ठठं ठः।।6।। (समस्यापूर्तिः) (वृत्तम् – इन्द्रवज्रा)

अनुवादः

रामाच्या राज्याभिषेकासमयी युवतीच्या हतातून पाण्याने भरलेला सोन्याचा घडा निसटला, तो जिन्यावरुन आवाज करत गेला. ठंठ ठठं ठं ठठठं ठठं ठः.

At the time of राम’s coronation, the golden pot filled with water was skipped from the hands of a young lady. It made the voice from the stairs ठंठं ठठं ठंठठठं ठठंठ:.

श्लोक : 7

भिक्षुः क्वास्ति बलेर्मखे पशुपति: किं नास्त्यसौ गोकुले
मुग्धे पन्नगभूषण: सखि सदा शेते च तस्योपरि।
आर्ये मुज्ञ विषादमाशु कमले नाहं प्रकृत्या चला
चेत्यं वै गिरिजासमुद्रसुतयोः सम्भाषणं पातु वः ।।7।। (वाकोवाक्यम्) (वृत्तम् – शार्दूलविक्रीडितम्)

अनुवादः

(लक्ष्मी विचारते) तो भिक्षुक कोठे आहे ? (पार्वती उत्तर देते) बळीच्या यज्ञात. पशूपती कोठे आहेत? ते गोकुळात नाहीत का? प्रिये, ज्याचा अलंकारच साप आहे तो कोठे आहे? सखि, तो त्यावरच नेहमी निद्रासुख घेतो.

आर्ये, दु:ख (विष खाणाऱ्याला) सोडून दे. अगं लक्ष्मी, मी तुझ्यासारखी चंचल नाही. अशा रितीने पार्वती (पर्वताची कन्या) व लक्ष्मी (समुद्राची कन्या) यातील हे संभाषण आपले रक्षण करो.

(वरील संवादात, लक्ष्मी पार्वतीला विचित्र विशेषणांचा प्रयोग करून शंकराबद्दल विचारते. याला चोख प्रत्युतर देण्याच्या हेतूने, पार्वती देखील तीच विशेषणे विष्णूकरिता वापरून तिचे चातुर्य दर्शविते.)

Where is the mendicant? He is in the sacrifice performed by बलि. Where is the lord of animals? Is he not in Gokul? O dear one where is the one whose ornament is a snake? O friend, he sleeps on the same always.

O noble one, leave disappointment (the one who consumes poison) at once! O Laxmi I am not fickle minded like you. In this way, this conversation between पार्वती (daughter of mountain) and लक्ष्मी (daughter of an ocean) may protect us.

(In the above dialogue, लक्ष्मी asks about lord शंकर by using strange adjectives. Witty पार्वती reverts to लक्ष्मी using the same adjectives intended for लक्ष्मी’s husband i.e. Lord विष्णु.)

शब्दार्थाः

1. संजधान – had killed – मारले
2. कंसं जघान – had killed – कंसाला मारले
3. शीतलवाहिनी – cool flowing – थंड वाहणारी
4. दारपोषणरताः – engrossed in – बायकोचे पोषण
5. nurturing wife – करण्यात मग्न
6. केदार – field – शेत
7. कं बलवन्तम् – to which strong man – कोणत्या बलवान माणसाला
8. न बाधते – does not affect – बाधत नाही
9. कंबलवन्तम् – one who has a blanket – ज्याच्याकडे कांबळे आहे त्याला
10. चातक – a bird named चातक – चातक पक्षी
11. सावधानमनसा – with attentive mind – सावधानपूर्वक
12. श्रूयताम् – may listen – कृपया ऐकावे
13. अम्भोदा: – clouds – ढग
14. वृष्टिभिः – by rain shower – पावसाच्या वर्षावाने
15. आर्द्रयन्ति – humidify – जलमय करतात
16. वृथा गन्ति – roar in vain – व्यर्थ गर्जना करतात
17. तस्य पुरतः – in front of him – त्याच्या समोर
18. मा ब्रूहि – do not speak – बोलू नकोस
19. दीनं वचः – pitiable words – दीनवाणी
20. यमराजसहोदर – Othe real brother of यमराज – यमराजाच्या हे सख्ख्या भावा
21. वैद्यराज – O great doctor – वैद्यराज
22. सुता – daughter – कन्या
23. पूरी – city – नगरी
24. ययो – had gone – गेला
25. स्वयं नादयते – makes sound on its own – स्वतःहून वाजवते
26. किल – indeed – खरोखर
27. याचकः – beggar – याचक
28. निर्धनः – poor – धनहीन
29. रामाभिषेके – at the time of – रामाच्या
30. राम’s coronation – राज्याभिषेकासमयी
31. आहरन्त्या – taking – घेऊन जाणाऱ्या
32. सूतः – escaped/skipped – निसटलेला
33. हेमघट: – golden pot – सोन्याचा घडा
34. युवत्याः – from a young lady – तरुणीकडून
35. सोपानमार्गेण – from stairs – जिन्यावरून
36. क्व – where – कुठे
37. बलेमखे – in the sacrifice of बली – बळीच्या यज्ञात
38. पशुपतिः – lord of animals – शंकर
39. पनगभूषण: – whose ornament – ज्याचा अलंकार
40. is a snake – सर्प आहे तो
41. शेते – sleeps – झोपलेला आहे
42. मुञ्च विषादम् – leave the disappointment – दु:ख सोडून दे
43. कमले – o goddess Laxmi – लक्ष्मी
44. गिरिजा – Goddess Parvati – पार्वती
45. समुद्रसुता – daughter of an ocean – समुद्राची कन्या
46. पातु वः – may protect us – आपले संरक्षण करो

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 6 संस्कृतनाट्यस्तबकः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 संस्कृतनाट्यस्तबकः

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 6 संस्कृतनाट्यस्तबकः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

प्रथमं पुष्यम्।

1. माध्यमभाषया उत्तरत । दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते?

प्रश्न 1.
दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते?
उत्तरम् :
अभिज्ञानशाकुंतल ही कालिदासाची प्रसिद्ध व रंजक अशी कलाकृती आहे. त्याच्या कलाकृतींमध्ये मानवी स्वभाव उत्कृष्टरित्या रंगविले आहेत. अभिज्ञानशाकुंतल या नाटकाचा नायक, दुष्यंत ही गाजलेली व्यक्तिरेखा आहे.

जेव्हा दुष्यंत राजा हरिणाची शिकार करावयास येतो, तेव्हा तपस्वी त्या आश्रमातील हरिणासाठी राजाकडे अभय मागतात. राजा तपस्वींच्या शब्दासरशी बाण मागे घेतो. येथे, एक राजा असूनही तपस्वींच्या शब्दांना मान देऊन तो त्याची ‘नम्रता’ सिद्ध करतो.

राजा हेतुपुरस्सर साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करतो. यातून त्याचा साधेपणा दिसतो, सालसता दिसते. राजा तपोवनाकडे आकृष्ट झालेला असून तो मिळणाऱ्या पाहुणचाराबद्दल उत्सुक आहे.

राजा दुष्यंताने साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करण्याकरिता सर्व आभूषणे ठेवून दिली असली तरी राजाची कर्तव्ये त्याच्या मनात जागृत आहेत. जोपर्यंत तो तपोवनातून परत येईल, तोपर्यंत राजा सारथ्यास घोड्यांस स्वच्छ करण्यास सांगतो. एकंदरीतच, दुष्यंत हा सदाचरणी, सद्गुणांनी युक्त आदर्श राजा दाखविला आहे.

अभिज्ञानशाकुन्तलम् is a famous and amusing work of कालिदास, Human characters are beautifully potrayed with their characteristics in his works. दुष्यन्त, the hero of this drama, is one of the well-known characters.

The king you tries to capture a deer, when a hermit seeks protection of a hermitdeer. The king honours the words of the hermit, hence, withdraws his arrow. Here, being a king, he obeys the words of the hermit and proves his modesty.

The king cautiously enters the hermitage with simple attire. This shows his simplicity. He is attracted towards the hermitage and is curious to receive hospitality from the noble people of hermitage The king, although, takes off royal ornaments and gives away the bow, yet he carries the kingship in his mind.

He is alert about his duties. So he orders the charioteer to water the horses meanwhile. Thus, solis portrayed as an ideal king with all good virtues.

द्वितीयं पुष्यम्।

1. माध्यमभाषया उत्तरत । शक्रस्य कपटं विशदीकुरुत।

प्रश्न 1.
शक्रस्य कपटं विशदीकुरुत।
उत्तरम् :
‘कर्णभारम्’ ही आद्य नाटककार भासाने लिहिलेली, महाभारतावर आधारित एकांकी शोकांतिका आहे. भासाने रंगविलेल्या शक्र व कर्णाचा संवाद, कांच्या उदारतेला सर्वोच्च दर्जा प्राप्त करुन देतो.

इंद्रदेव, शक्राच्या रूपात, एक याचक बनून कर्णाकडे सर्वाधिक भिक्षेची याचना करतो, कर्णाने दिलेली, हजार गायी, असीमित सोने, जिंकलेली पृथ्वी, कर्णाचे शिर ही सर्व दाने इंद्र नाकारतो. अखेर, कर्णाच्या प्राणांचे संरक्षक, कवचकुंडलांच्या दानाबद्दल बोलताच, शक्र लगेच ते मान्य करतो.

शक्राला कवच आणि कुंडलांचीच इच्छा असते. कारण या कवचकुंडलांच्या कृपेने कर्ण अमर होता. शिवाय त्यामुळे कर्णाकडून युध्दात अर्जुन मारला गेला असता. शक्राला इंद्राचा उदार स्वभाव माहीत होता. म्हणून जोवर कपनि कवचकुंडलांचे दान देण्याचे सांगितले नाही, तोवर शक्र सर्व दाने नाकारून सर्वोत्तम दानाची विनवणी करत राहिला. श्रीकृष्णाने आखलेल्या या योजनेत शक्राने दानशूर कर्णाला कपटाने शब्दबध्द केले व अखेर कर्णान देवी कवचकुंडलांचा त्याग केता.

‘कर्णभारम्’, written by the preliminary Sanskrit dramatist HR is a tragedy filled ore act play, based on HENRT story. The dialogue between शक्र (इन्द्र) and कर्ण portrayed by भास, takes कर्ण’s magnanimity to its peak.

Lord i disguised himself as a seeker .asks for superior alms to कर्ण. इन्द्र rejects the alms in the form of thousand cows, unlimited gold, even the conquered earth, कर्ण’s head. At the end, when auf talks about giving away the guards of his life, his कवचकुण्डल, शक्र immediately accepts it.

शक्र wanted कवचकुण्डल itself. Because, due to its effect, it could have been immortal and could have killed अर्जुन. शक्र knew the generous nature of of. Hence, he persuaded कर्ण’s words till he was ready togiveकवचकुण्डल. Thus, Ich cunningly takes away the divine कवचकुण्डल as plotted by श्रीकृष्ण.

संस्कृतनाट्यस्तबकः Summary in Marathi and English

प्रथमं पुष्यम्।

प्रस्तावना :

कालिदास हा संस्कृत-साहित्यातील अद्वितीय कवी व नाटककार म्हणून ओळखला जातो. त्याची नाटके, काव्य हे वेद, महाभारत व पुराणे यांवर आधारित आहे. मूल्याधिष्ठित भारतीय संस्कृतीचे प्रतिबिंब कालिदासाच्या रचनांमधून दिसून येते. केवळ भारतातच नव्हे, तर भारताबाहेरही कालिदासाच्या रचना प्रसिद्ध व रंजक मानल्या जातात.

खालील परिच्छेद हा कालिदासाच्या ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम्’ या प्रसिद्ध नाटकातील पहिल्या अंकाचा भाग आहे. येथे नाटकाचा नायक दुष्यंत हरिणाची शिकार करायला निघालेला असतो. तेव्हा तपस्वी वैखानस आश्रमातील प्राण्यांना अभय देण्यासाठी त्याला विनंती करतात, राजा तपस्वींच्या शब्दांना मान देतो व बाण मागे घेतो.

कालिदास is regarded as an extraordinary poet and dramatist in Sanskrit literature. His plays, poetry are primarily based on the Vedas, Mahabharata and Puranas. Value-based Indian culture is reflected through his creations…

His creations/writings are popular and Amusing across India and the world. The following extract is from the 1st chapter (अंक) of कालिदास’s famous drama, अभिज्ञानशाकुन्तलम्, where the hero of drama king दुष्यंत tries to capture a deer when a hermit all intervenes and requests him for the protection of an animal in that hermitage. The king honors the words of the hermit and withdraws his arrow and puts it back into the quiver.

अनुवादः

(त्यानंतर वैखानस व इतर तपस्वी प्रवेश करतात.)

• वैखानस – (राजाला थांबवून) हे राजा! हे आश्रमातील (निष्पाप) हरिण आहे. (याचा वध केला जाऊ नये) याला मारु नये.
  बाण त्वरित मागे घ्यावा. राजांचे शस्त्र हे त्रासलेल्या लोकांच्या संरक्षणासाठी आहे, निष्यापांवर प्रहार करण्यासाठी नव्हे. (निरागसांना मारण्यासाठी नव्हे.)
• दुष्यंत – हा बाण मागे घेतला आहे. (सांगितल्याप्रमाणे करतो.)
• वैखानस – हे राजा! आम्ही यज्ञाकरिता समिधा गोळा करण्यासाठी निघालो आहोत. हा कुलपती कण्वांचा मालिनी तीरावरील आश्रम दिसतो आहे. येथे प्रवेश करून अतिथियोग्य सत्काराचा लाभ घ्या.
• दुष्यन्त – आपण तपस्व्यांना त्रास देणे योग्य नाही (त्यांचे वातावरण भंग करणे योग्य नाही) इथेच रच थांबव, तोवर मी उतरतो.
• सारथी – लगाम धरले आहेत. औक्षवंत राजाने उतरावे.
• दुष्यन्त – (उतरून) आश्रमात प्रवेश करताना वेष साधा असावा. तेव्हा तू हे घे. (सारथ्याला अलंकार व धनुष्य देऊन.) हे सारथी जोवर मी तपस्वीजनांचे आलोकन करून परततो, तोवर घोड्यांच्या पाठीला पाणी लाव. (त्यांना स्वच्छ कर.)
• सारथी – बरे. (असे म्हणून जातो.)

(Then entersdans and other hermits.)

वैखानस – (obstructing/stopping the king)o king, This is the deer from the hermitage. It must not be slayed. Please take back the arrow quickly. King’s weapon is for the protection of the distressed, not to attack the innocent.
दुष्यन्त – This arrow is withdrawn. (follows what is said).
वैखानस – o king! We are set off for collecting wood for the solemn sacrifice. On the banks of मालिनी, the hermitage of noble preceptor 90 is seen. Having entered (here), please accept the hospitality (receive a welcome.)
दुष्यन्त – We must not disturb the hermits. Stop the chariot here itself while I alight (get down).
Charioteer – The bridles are held. May the long-living majesty alight.
दुष्यन्त – (Having alighted)
O Charioteer, one must enter in penance groves with humble attire. So, you take this. (giving the jewels and the bow to the charioteer.) O Charioteer, while I return meeting (seeing) those hermits, have the back of horses be cleaned with water.
Charioteer – Alright. (Thus exits.)

द्वितीयं पुष्यम्।

प्रस्तावना :

भारतीय आद्य नाटककार ‘भास’ विरचित कर्णभारम् हे एकांकी संस्कृत नाटक आहे. कर्णभारम् हे मुख्यत्वे भारतीय महाकाव्य महाभारतातील, एका भागाचे वेगळ्या दृष्टिकोनातून केलेले पुनर्कथन आहे. कर्णभारम् ही संभाव्य शोकांतिका आहे. खालील परिच्छेदात, इंद्र हा याचकाच्या रूपात कर्णासमोर येतो व अखेर दानशूर कर्णाकडून जन्मजात असलेली कवचकुंडले घेण्यात यशस्वी ठरतो.

कर्णभारम् is a Sanskrit one act play written by preliminary Indian dramatist भास. कर्णभारम् is essentially a retelling of an episode of Indian epic HENC presented in a different perspective. कर्णभारम् is the potential tragedy. In the following passage, who is disguised as a seeker finally succeeds in taking away embodied her from – the most magnanimous कर्ण.

अनुवादः

(नंतर याचक रूपात शक्र प्रवेश करतो.)

• शक्र : (कर्णाजवळ जाऊन) अरे कर्णा, मला मोठी भिक्षा हवी आहे.
• कर्ण : अझे स्वामी ! मला खूप आनंद झाला आहे. मी तुम्हांला नमस्कार करतो.
• शक्र: (स्वत:ला) आता मी काय बोलावे? जर मी ‘दीर्घायु हो’ असे बोललो तर हा दीर्घायु होईल, जर मी (काहीच) नाही बोललो तर हा मला मूर्ख समजेल. तेव्हा, हे दोन्ही सोडून काय बरे बोलावे? असो. लक्षात आले. (मोठ्याने) कर्णा, सूर्याप्रमाणे, चंद्राप्रमाणे, हिमालयाप्रमाणे व समुद्राप्रमाणे तुझे यश (चिरंतन) राहो.
• कर्ण : स्वामी! तुम्ही दीर्घायू हो, असे का नाही म्हणालात? अन्यथा असो, जे बोलला आहात (जो आशीर्वाद दिला आहे) तेच योग्य असेल, कारण, मर्त्य शरीरामध्ये (केवळ) सद्गुणच शेवटपर्यंत राहतात. स्वामी, तुम्हांला काय हवे आहे? (तुम्ही कशाची इच्छा करत आहात?) मी आपल्याला काय देऊ?
• शक्र: मला मोठी भिक्षा हवी आहे.
• कर्ण : मी तुम्हाला सर्वात मोठी भिक्षा (महत्तम दान) देतो. मी आपणाला हजार गायी देतो.
• शक्र : हजार गायी? (पण) मी दूध क्वचित पितो. मला त्यांची इच्छा नाही.
• कर्ण: आपणास (त्यांची) इच्छा नाही. (तर मग) आपणांस पुष्कळ सोने देईन.
• शक्र: ते तर (केवळ) घेऊन जाता येईल. कर्णा, मला त्याची (सोन्याची) इच्छा नाही.
• कर्ण: मग तुम्हाला पृथ्वी जिंकून ती देईन.
• शक्र: पृथ्वी (घेऊन) मी काय करु? मला (तिची) इच्छा नाही.
• कर्ण: किंवा माझे मस्तकच तुम्हाला देईन.
• शक्र: असे बोलू नकोस.
• कर्ण: घाबरु नका. घाबरु नका. हे पण ऐका, जन्मजात असलेले हे कवच कुंडलांसकट मी देईन.
• शक्र: (आनंदी होऊन) कृपया दे.

(Then enters शक्र disguised as a seeker.)

• शक्र: (Approaching कर्ण) कर्ण, I ask for the great alms.
• कर्ण : O lord! I am very pleased. Here, I salute you.
• शक्र: (To himself) What shall I say now? If I will say, ‘Live long’ then he would live longIf I would not say, he would consider me as ignorant. Therefore, leaving these two (except these two) indeed what shall I say? Let it be, I got it. (Loudly)0 कर्ण may your fame remain like the sun, moon, Himalaya and like ocean.
• कर्ण : O Lord ! Why you did not say, live long or else what is said that is alright. Because, virtues remain (forever) in the mortal bodies. O lord, what do you wish? what shall I give you?
• शक्र: I ask for the great alms.
• कर्ण : I give the great alms to the respected one. I shall give you thousand cows. Thousand cows? I rarely drink its milk. O कर्ण, Ido not wish it.
• कर्ण: O, doesn’t the respected one wish it? (Then) I will give you lots of gold.
• शक्र: I will just go taking it. O कर्ण, I do not wish it.
• कर्ण: Then I will conquer the earth and give (it) to you.
• शक्रः What shall I do with the earth? I do not wish it.
• कर्ण: Or else, I will give you my head.
• शक्रः Don’t say so! Please don’t say so.
• कर्ण: Don’t be scared. Listen to this also. I will give the shield (कवच) along with the earrings that are born with my body.
• कर्ण: (Happily) Please give it.

शब्दार्थाः

1. 1. मृगः – deer – हरिण
   2. न हन्तव्यः – should not be killed – मारले जाऊ नये
   3. सायक: – arrow – बाण
   4. तापसौ – hermits – तपस्वी
   5. धृताः प्रग्राः – bridles are held – लगाम धरले आहेत
   6. वाजिनः – horses – घोडे
   7. आभरणानि – ornaments – अलंकार
   8. विनीतवेषेण – with humble attire – साध्या वेषात
   9. समिदाहरणाय – to collect wood for sacrifice – यज्ञासाठी समिधा गोळा करण्यासाठी
   10. आर्तत्राणाय – for protecting the oppressed/afflicted- हतबलांच्या रक्षणासाठी
   11. अपावर्ते – I return – मी परततो
   12. प्रतिगृह्यताम् – may it be accepted – स्वीकार केला जावा
   13. अवरुध्य – stopping – अडवून
   14. आशु – quickly – झटकन
   15. अनागसि- for the destruction – निरागसांना
   16. प्रहर्तुम् – of the innocent – मारण्यासाठी
   17. तपोवन – no trouble for – तपोवनात राहणाऱ्यांना
   18. निवासिनाम् उपरोध: मा भूत् – the hermits – व्यत्यय होऊ नये
   19. यावत् अवतरामि – till I get down – तोपर्यंत/तोवर मी उतरतो
   20. आर्द्रपृष्ठाः क्रियन्ताम् – let (it) be watered – पाण्याने स्वच्छ केले जावेत
   21. वत्स – child – बाळ
   22. प्रतिवेशिक – neighbour – शेजारी
   23. दारक: – child – मूल/ बाळ
   24. अनलकृत – body without – अलंकारहीन शरीर
   25. शरीरः – ornaments
   26. सौवर्ण शकटिकाम् – golden cart – सोन्याची गाडी
   27. अनुकृतं रूपम् – followed the form – रूप अनुसरले आहे
   28. शकटिकया – with a cart – गाडीबरोबर
   29. ऋढ्या – with richness – श्रीमंतीने
   30. विनोदयामि – amuse, entertain – खेळविते
   31. घटय – you make तू घडव.
   32. सकरुणम् – crying pitiably – रडत रडत
   33. सनिर्वेदम् – wearily – त्रासून / वेदनेने
   34. समीपम् उपसर्पिष्यामि – shall approach – जवळ नेते
   35. मच्छिरः – my head – माझे मस्तक/शिर
   36. क्षीरम् – milk – दूध –
   37. गोसहस्रम् – thousand cows – हजार गायी
   38. मुहूर्तकम् – rarely – क्वचित
   39. महत्तराम् – most big – सर्वात मोठी
   40. न भेतव्यम् – don’t be scared – घाबरु नका
   41. धरन्ते – remain – राहतात
   42. प्रदास्ये – I will give – मी देईन
   43. उपगम्य – approaching – जवळ जाऊन
   44. परिहत्य – leaving – सोडून
   45. उभयम् – both – दोन्ही
   46. अविहा – don’t say so – असे बोलू नको
   47. दृढं प्रीत: – I am very happy – खूप आनंदित
   48. अस्मि – झालो आहे

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 5 युग्ममाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 5 युग्ममाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कनकपरीक्षा कथं भवति?
उत्तरम् :
निघर्षणच्छेदनतापताडनैः एतै: चतुर्भिः प्रकारैः कनकपरीक्षा भवति।

प्रश्न आ.
पुरुषपरीक्षा कथं भवति?
उत्तरम् :
पुरुषपरीक्षा श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा (इति) चतुर्भिः प्रकारैः भवति।

2. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न अ.

उत्तरम् :

प्रश्न आ.

उत्तरम् :

श्लोक: 2.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
अल्पधी: कुत्र श्लाघ्यः भवति?
उत्तरम् :
यत्र विद्वज्जन: न अस्ति, तत्र अल्पधी: अपि श्लाघ्यः भवति।

प्रश्न आ.
एरण्डः कुत्र द्रुमायते?
उत्तरम् :
निरस्तपादपे देशे एरण्ड: द्रुमायते।

2. सन्धि-विग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
श्लाघ्यस्तत्र
उत्तरम् :
श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि – श्लाघ्य: + तत्र + अल्पवी: + अपि।

प्रश्न आ.
अल्पधीरपि ।
उत्तरम् :
अल्पधी: – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः

श्लोक: 3.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
आगतं भयं वीक्ष्य नरः किं कुर्यात् ?
उत्तरम् :
आगतं भयं वीक्ष्य नरः यथोचितं कुर्यात्।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
भयाद्धि ।
उत्तरम् :
भयाद्धि – भयात् +हि।

श्लोक: 4.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत

प्रश्न अ.
क: बहु भाषते?
उत्तरम् :
अधम: बहु भाषते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
स्यादधमः ।
उत्तरम् :
स्यादधमो बहु – स्यात् + अथमः + बहु।

श्लोक: 5.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
कर्षक: कीदृशं फलं लभते?
उत्तरम् :
कर्षक: क्षेत्रम् आसाद्य यादृशं बीजं वपते तादृशं फलं लभते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
क्षेत्रमासाद्य
उत्तरम् :
क्षेत्रमासाद्य – क्षेत्रम् + आसाद्य।

प्रश्न आ.
वाऽपि ।
उत्तरम् :
वाऽपि . वा + अपि।

1. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कनकम्, विद्वान्, पादपः, अधमः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कनकम्, विद्वान्, पादपः, अधमः
उत्तरम् :

• कनकम् – स्वर्णम्, सुवर्णम्, कनकम्, हिरण्यम, हेम, हाटकम्।
• विद्वज्जनः – विद्वान, प्राज्ञः।
• पादपः – वृक्षः, महीरुहः, शाखी, विटपी, तरुः।
• अधमः – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः

2. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
गुणः, विद्वान्, उत्तमः, सुकृतम् ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
गुणः, विद्वान्, उत्तमः, सुकृतम् ।
उत्तरम् :

• गुणः × दुर्गुणः, अवगुणः, दोषः ।
• विद्वज्जनः / विद्वान् × मूर्खजनः, अज्ञः।
• उत्तमः × अनुत्तमः / अधमः।
• सुकृतम् × दुष्कृतम्।

3. समानार्थकशब्दानां मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दानां मेलनं कुरुत।

उत्तरम् :

सुवर्णम्	हेम
उत्तमः	श्रेष्ठः
अवलिप्तम्	व्याप्तम्
ध्वनिः	शब्दः

4. अमरकोषात् योग्यं समानार्थक शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
चतुर्भिः कनकं परीक्ष्यते ।।

प्रश्न आ.
कर्षक: बीजं वपते ।

प्रश्न इ.
यत्र एकः अपि पादप: नास्ति तत्र एरण्डः द्रुमायते ।

5. चतुर्थपदं लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. मनः – चेतः :: अवगतम् – …………………
आ. बुधजन: – ज्ञानी :: मूर्ख: – ………………….
इ) नरः – मनुष्यः :: उचितम् – …………………
ई) वीक्ष्य – दृष्टा :: भयम् – ………………….
उत्तरम् :
अ. मनः – अन्त: करणम्, चेतः, चित्तम्।
आ. मूर्खः – मूढः
इ. उचितम् – योग्यम, युक्तम्।
ई. भयम् – भीतिः।

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 5 युग्ममाला Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।

प्रश्न 1.
मनुष्यस्य मदः कदा व्यपगतः?
उत्तरम् :
बदा मनुष्येण बुधजनसकाशात् किन्नित् किञ्जित् अवगतम् तदा सः आत्मानं मूर्खम् अमन्यत तदनन्तरं तस्य मदः व्यपगतः ।

प्रश्न 2.
मनुष्यस्य मदः कथं व्यपगतः?
उत्तरम् :
मनुष्यस्य मद: ज्वर: इव व्यपगतः।

प्रश्न 3.
कदा पर्यन्तं भयात् भेतव्यम्?
उत्तरम् :
यावत् भयम् अनागतं तावत् भयात् भेतव्यम्।

प्रश्न 4.
उत्तमः कीदृशः न स्यात्?
उत्तरम् :
उत्तम: अतिवक्ता न स्यात्।

प्रश्न 5.
सुवर्णे ध्वनिः प्रजायते वा न?
उत्तरम् :
सुवर्णे ध्वनि: न प्रजायते।

प्रश्न 6.
मनुष्यः स्वकर्मणः कीदृशं फलं लभते ?
उत्तरम् :
मनुष्यः सुकृतस्य इष्ट दुष्कृतस्य अनिष्टं फलं लभते।

पृथक्करणम् :

विशेषण – विशेष्य सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
श्लाध्य	अल्पधी:
आगतम्	भयम्
अनागतम्	भयम्

पृथक्करणम्।

जालरेखाचित्रं पुरयत।

1.

2.

3.

4.

सन्धिविग्रहः

• किशिविजि बुधजनसकाशादवगतम् – किञ्जित् + किञ्जित् + बुधजनसकाशात् + अवगतम्।
• मूखोऽस्मीति – मूर्खः + अस्मि + इति ।
• विद्वज्जनो नास्ति – विद्वज्जनः + न + अस्ति।
• एरण्डोऽपि – एरण्ड:+ अपि।
• भयमनागतम् – भयम् + अनागतम्।
• उत्तमो नातिवक्ता – उत्तम: + न + अतिवक्ता।
• ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये – ध्वनिः + तादृक् + यादृक् + कांस्ये।

समासा:

समस्तपदम्	अर्थ:	समसाविग्रहः	समासनाम
निघर्षणच्छेदनतापताडनैः	by rubbing, cutting, heating and hammering	निघर्षणं च छेदनं च तापं च ताडनं च,तेः।	इतरेतर द्वन्द्व समास
किञ्चिज्ज्ञः	knows little	किञ्चित् जानाति इति।	उपपद तत्पुरुष समास
अनागतम्	not arrived	न आगतम्।	नञ् तत्पुरुष समास
अल्पधी:	one who has dull intellect	अल्पा धी: यस्य सः।	बहुव्रीहि समास
यथोचितम्	according to proper (deed)	उचितम् अनुसत्य।	अव्ययीभाव समास
पादपः	one who drinks with feet	पादैः पिबति इति।	उपपद-तत्पुरुषः समासः।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दान् लिखत।

1. पुरुषः – नरः, मानवः, मनुजः, मनुष्यः, मानुष: मर्त्यः ।
2. कर्षक: – कृषकः, क्षेत्राजीवः, कृषिकः, कृषीवलः।
3. श्रुतेन – ज्ञानेन, विद्यया।
4. श्लाघ्यः – प्रशंसनीयः, स्तुत्यः।
5. अल्पधी: – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः ।
6. द्विपः – गजः, दन्ती, हस्ती।
7. मदान्धः – मदोन्मत्तः।
8. सकाशात् – समीपम्।
9. मदः – वृथाभिमानः, आटोपः।
10. वीक्ष्य – अवलोक्य, दृष्ट्वा, विलोक्य।
11. बहु – भूरि, विपुलम्।
12. ध्वनिः – रवः, नादः, शब्दः।
13. अवलिप्तम् – व्याप्तम्।
14. उत्तमः – श्रेष्ठः ।
15. अवगतम् – अधीतम् ।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत।

1. श्लाघ्यः × निन्दनीयः।
2. अल्पधीः × विचक्षणः।
3. आगतम् × अनागतम्।
4. उचितम् × अनुचितम्।
5. बहु × अल्पम्, स्वल्पम्।

युग्ममाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृत साहित्यात अनेक शब्दयुग्मे (शब्दांच्या जोड्या). उदाहरणार्थ – यदा – तदा, यावत् – तावत्, यत्र – तत्र, इ. आढळतात. वाक्य व श्लोकांमध्ये अशी शब्दयुग्मे वापरल्यास वाक्यांचे व श्लोकांचे सौंदर्य वाढते. जसे- यथा राजा तथा प्रजा। युग्ममाला हा अशा श्लोकांचा संग्रह आहे की जेथे श्लोकाचा अर्थ पूर्ण करण्याकरिता तसेच त्याचे भाषिक सौंदर्य वाढविण्यासाठी शब्दयुग्मांचा वापर केलेला दिसून येतो.

शब्दयुग्म, pair of words are noticeable in Sanskrit literature. For example : यदा- तदा, यावत् – तावत, यत्र-तत्र,etc. The usage of such pair of words (शब्दयुग्म) in sentences or in verses increases its beauty eg: यथा राजा तथा प्रजा। युग्ममाला is a collation of those verses wherein शब्दयुग्म is used to complete the meaning of the verse as well as to enhance its linguistic beauty.

श्लोकः 1

यथा चतुर्भि: कनक परीक्ष्यते निघर्षणच्छेदनतापताडनैः। (वृत्तम् – वंशस्थम्)
तथा चतुर्भिः पुरुषः परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा ।।1।। (वद्धचाणक्यशतकात्)

अन्वय:- यथा कनक निघर्षण – छेदन – ताप – ताडनैः (इति) चतुर्भिः परीक्ष्यते, तथा पुरुषः श्रुतेन, शीलेन, गुणेन, कर्मणा (इति) चतुर्भिः परीक्ष्यते।

अनुवाद:

ज्याप्रमाणे सोन्याची परीक्षा (पारख) घासणे, छेदन करणे (तोडणे), तापविणे व (हातोडीने) ठोकणे, (या) चार प्रकारांनी होते. त्याप्रमाणे, ज्ञान, चारित्र्य, सद्गुण व कर्म या चार प्रकारांनी मनुष्याची परीक्षा होते. स्पष्टीकरण – सोन्याची चकाकी तपासण्याकरिता त्याला घासावे लागते, ते काळे पडते का हे पाहण्याकरिता त्याला तापवावे लागते, त्याचा चिवटपणा पाहण्याकरिता त्याला तोडावे लागते व हातोड्याने ठोकून त्याचा मऊपणा हा गुण कसाला लागतो. थोडक्यात, सोन्याची शुद्धता सिद्ध करण्यासाठी त्याला चार कसोट्या लावतात. त्याप्रमाणे मनुष्य ज्ञानी, सदाचरणी व गुणी राहून त्याचा चांगुलपणा सिद्ध करतो.

Just as the gold is tested by four tests – rubbing, cutting, heating, (and) hammering, similarly, a man is tested by four (dimensions) knowledge, character, virtues (and) deeds. Explanation – The gold is scratched to check its shine. It is cut to see elasticity. It is heated to check whether it turns black and its softness can be examined by striking with the hammer. In brief, the gold has to undergo four tests to prove its purity. Likewise, a man proves his goodness by being knowledgeable, (righteous, and virtuous.

श्लोकः 2

यत्र विद्वज्जनो नास्ति श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि। (वृत्तम् – अनुष्टप)
निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते ।।2।। (सङ्ग्रहात्।)

अन्वयः- यत्र विद्वज्जनः न अस्ति, तत्र अल्पधी: अपि श्लाघ्यः (भवति)। (यथा) निरस्तपादपे देशे एरण्डः अपि दुमायते।

अनुवादः

जेथे विद्वान नसतो तेथे अल्पबुद्धीचा माणूसही प्रशंसनीय ठरतो. (स्तुतीस पात्र ठरतो.) वृक्षहीन (वैराण) प्रदेशात एरंडही वृक्ष होतो (ठरतो.)

स्पष्टीकरण-दबळया समहावर अंकुश ठवणान्या लाकाना उप्पसून वरील श्लोकाची रचना केली आहे. अल्प क्षमता असलेल्या लोकांच्या समूहामध्ये किचित अधिकतर क्षमता असलेलाही स्तुतीस पात्र ठरतो.।

(In a place) where there is no learned one, even a dull-witted person becomes praiseworthy. In a place where there is no vegetation, even a castor – plant becomes a tree.

Explanation – The poet takes a dig at people that are in power in a weak setup. When everyone around is of mediocre capacity, one with every few accolades becomes the hero.

श्लोकः 3

यदा किजिज्ञोऽहं द्विप इव मदान्धः समभवं
तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदलिप्तं मम ममः।
यदा किजिकिशिद् बुधजनसकाशादवगतं (वृत्तम् – शिखरिणी)
तदा मूर्योऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः ।।3।। (नीतिशतकात)

अन्वय:- यदा अहं किजिजः (रादा) (अहं) द्विपः इव मदान्धः समभवम् । तदा मम मनः ‘सर्वज्ञ: अस्मि’ इति अवलिप्तम् अभवत्। यदा बुधजनसकाशात् किंचित् किक्षित् अवगतम् तदा (अह) मूर्खः अस्मि (इति ज्ञात्वा) में मद; ज्वर: इव व्यपगतः।

अनुवादः

जेव्हा मला थोडेसे ज्ञान प्राप्त झाले, तेव्हा मदाने आंधळा झालेल्या हत्तीसारखा मी (आंधळा) झालो आणि माझे मन ‘मी सर्वज्ञ आहे’ या कल्पनेने वेढले गेले. (पण) जेव्हा ज्ञानी माणसांकडून मला थोडे थोडे कळू लागले, तेव्हा मी मूर्ख आहे’ असे मला जाणवले व तापाप्रमाणे माझा गर्व नाहीसा झाला (उतरला.)
स्पष्टीकरण – स्वत:च्या ज्ञानाचा कधीही गर्व बाळगू नये कारण ज्ञानी माणसांच्या सहवासाने अल्पज्ञानात भर पडते.

When I had scanty knowledge, I was blinded with pride, like and elephant (in a rut) (and) my mind got conceited thinking that I know everything. (But) When I began to acquire knowledge, little by little, from the learned, I learned that ‘I am a fool and my (false) pride disappeared like fever.

Explanation – Never be proud of little knowledge as it continues to upgrade when one comes into contact with a more knowledgeable person.

श्लोकः 4

तावद् भवाद्धि भेतव्यं यावद्भयमनागतम्। (वृत्तम् – अनुष्टप)
आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः कुर्याद् यथोचितम् ।।4।। (पञ्चतन्त्रात्)

अन्वय:- यावत् भयम् अनागतं तावत् हि भयात् भेतव्यम्। (तथापि) आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः यथोचितं कुर्यात्।

अनुवादः

जोपर्यंत भयाने (माणसाला) ग्रासले नाही (संकटात पकडले नाही) तोपर्यंत (माणसाने) भयाला घाबरावे. (परंतु) भयाला आलेले पाहून मनुष्याने जे योग्य आहे तेच आचरावे

(योग्य ते करावे.) As long as fear has not arrived (a person is not caught in the calamity) till then one should be scared of fear. (But) Having seen fear approaching, a man should do what is proper/right.

श्लोकः 5

उत्तमो नातिवक्ता स्यादधमो बहु भाषते।
सुवर्णे न ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये प्रजायते ।।5।। (वृत्तम् – अनुष्टुप)

अन्वयः- उत्तमः अतिवक्ता न स्यात्, अधम: बहु भाषते। यादृक् कांस्ये (ध्वनिः) प्रजायते तादृक् सुवर्णे ध्वनिः न (प्रजायते)।

अनुवादः

उत्तम व्यक्ती फार बोलत नाही (वायफळ गोष्टींमध्ये सहभाग घेत नाही) (बुद्धीने व ज्ञानाने) सामान्य लोक खूप बडबड करतात. ज्याप्रमाणे, काश्याच्या भांड्याचा आवाज होतो तसा सोन्याचा होत नाही.
स्पष्टीकरण: ज्ञानी माणसे वायफळ बोलत नाहीत; ज्यांचे ज्ञान अल्प आहे, अशी माणसे नेहमी बडबड करत राहतात.

An excellent person does not talk much (does not indulge in loose talks), inferior person talks much (unnecessarily). Just as gold (best and expensive metal) does not produce (loud) sound like bronze (base metal) makes.
Explanation: Knowledgeable people do not indulge in unnecessary and loose talk, whereas those who have less knowledge always chatter.

श्लोकः 6

यादृशं वपते बीज क्षेत्रमासाद्य कर्षकः।
सुकृते दुष्कृते वाऽपि तादृशं लभते फलम् ।।6।। (वृत्तम् – अनुष्टुप्)

अन्वय:- कर्षक: क्षेत्रम् आसाद्य यादृशं बीजं वपते (तादृशं फलं लभते)। (तथैव मनुष्यः) सुकृते वा दुष्कृते वा अपि तादृश (इष्टम् अनिष्ट वा) फलं लभते।

अनुवादः

शेतकरी शेतात जाऊन ज्या त-हेचे बीज पेरतो, त्या तमेचे फळ त्याला मिळते. कृती चांगली वा वाईट (जशी असेल) त्यानुसार मनुष्यास त्याचे फळ मिळते. (चांगल्या कृतीचे आनंददायी तर वाईट कृतीचे क्लेशकारक फळ मिळते.) स्पष्टीकरण – पेरावे तसे उगवते.

Just as the farmer obtains the fruit based on what he sows, (similarly, a man) acquires a fruit in good or bad deeds. (through pleasurable and painful experiences.)
Explanation – As you sow, so shall you reap.

शब्दार्थाः

1. निघर्षण – rubbing – घर्षण
2. छेदन – cutting – तोडणे
3. ताप – heating – तापवणे
4. कनकम् – gold – सोने
5. शीलेन – by character – चारित्र्याने
6. गुणेन – by virtues – गुणांनी
7. कर्मणा – by deeds – कर्माने
8. श्रुतेन – by learning/ knowledge – ज्ञानाने
9. ताडनैः – by hammering – ठोकून
10. चतुर्भिः – by four (ways) – चार (प्रकारे)
11. परीक्ष्यते – is tested – तपासले जाते
12. यथा – तथा – just as – similarly – ज्याप्रमाणे – त्याप्रमाणे
13. विद्वज्जनः – learned – विद्वान
14. श्लाघ्यः – praiseworthy – स्तुतीस पात्र/प्रशंसनीय
15. एरण्ड : – castor plant – एरंड
16. अल्पधी: – dull-witted person – अल्पबुद्धी असलेला
17. निरस्तपादपे – no tree – वृक्षहीन
18. दुमायते – becomes a tree – वृक्ष मानला जातो
19. यत्र – तत्र – where-there – जेथे – तेथे
20. किञ्चिज्ञ – having scanty knowledge – अल्पज्ञान असलेला
21. मदान्धः – blinded with pride – मदाने आंधळा
22. व्यपगतः – disappeared – नाहीसा झाला
23. द्विपः इव – like an elephant – हतीसारखा
24. ज्वर: इव – like fever – तापासारखा
25. अवलिप्तम् – conceited – बेडले गेले
26. अवगतम् – learnt – समजले
27. बुधजनसकाशात् from learned – ज्ञानी मानसांकडून
28. समभवम् – I became – मी झालो
29. सर्वज्ञः अस्मि – know everything – मी सर्वज्ञ आहे
30. यदा-तदा – when-then – जेव्हा तेव्हा
31. भेतव्यम् – should frighten – घाबरून रहावे
32. अनागतम् – not arrived – आले नाही
33. वीक्ष्य – seeing carefully – काळजीपूर्वक पाहून
34. यथोचितं – should do what is – योग्य ते करावे
35. कुर्यात् – proper
36. यावद्-तावद् – as long as-till then जोपर्यंत – तोपर्यंत
37. उत्तमः – excellent
38. अधमः – inferior
39. कांस्य – bronze
40. उत्तम – अधम काशे
41. प्रजायते – is produced – निर्माण होतो
42. यादृक् – तादृक् – just as-likewise – जसा – तसा
43. न अतिवक्ता स्यात् – does not talk much – जास्त बोलत नाही
44. कर्षक: – farmer – शेतकरी
45. सुकृते – in good or bad – चांगल्या वा
46. दुष्कृते वा – deed – वाईट कृतीमध्ये
47. बीजं वपते – Sows seeds – धान्य पेरतो
48. फलं लभते – obtains a fruit – फळ मिळते
49. क्षेत्रमासाद्य – going to the fields – शेतात जाऊन
50. यादृशम् – just as – जसे
51. तादृशम् – likewise – तसे

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 8 नदीसूक्तम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 नदीसूक्तम्

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 8 नदीसूक्तम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
विश्वामित्र: नद्यौ किं प्रार्थयते ?
उत्तरम् :
विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

विश्वामित्र ऋषी बियास व सतलज नद्यांच्या संगमाजवळ पोहोचले. तेव्हा त्यांनी नद्यांना आदरयुक्त शुभेच्छा दिल्या. त्यांनी नद्यांना ‘माता’ असे संबोधून त्यांना उथळ होण्याची विनंती केली. याचप्रमाणे विश्वामित्रांनी नद्यांना त्यांचे प्रवाह कमी करण्यासाठी प्रार्थना केली.

विश्वामित्र – नदी संवाद is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships river asa mother and pleases her with the assurance to take care of her and serve her.

विश्वामित्र, reached the union of Bias and Sutlej river. Then he greeted the rivers with respect. He termed rivers as mother and requested them to become shallow. He requested them to moderate the flow.

प्रश्न आ.
मानवानां जीवनं नदीनां साहाय्येन कथं समृद्धं जातम् ?
उत्तरम् :
विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

संपूर्ण पृथ्वीवर नदीजल हा पाण्याचा उपयुक्त स्रोत आहे. पुष्कळ वर्षांपासून नद्या या शेतीमध्ये शेतकऱ्यांना उपयुक्त ठरतात. केवल शेतांचीच नव्हे तर संपूर्ण पृथ्वीची पाण्यामुळे भरभराट झाली. पाण्याचा योग्य प्रकारे संचय करुन वीजनिर्मितीकरता जनित्र (जनरेटर) सुद्धा लावले गेले व मानवाचे जीवन पाण्यामुळे प्रकाशमान झाले. या प्रकारे नद्यांच्या साहाय्याने मानवी जीवन समृद्ध झाले.

विश्वामित्र – नदी संवाद is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships river as a mother and pleases her with the assurance to take care of her and serve her.

River water is a useful source. Since many years, rivers are helpful to the farmers in agriculture. Not only the fields but the earth is prospered due to rivers. River water was well-restored. Even the generator was placed for creating electricity, thus water illuminated lives of.people. In this way human lives were flourished with the assistance of rivers.

नदीसूक्तम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

ऋग्वेद संस्कृत साहित्यातील अतिशय प्राचीन वेद मानला जातो. पौराणिक प्रसंग, काव्य, प्रार्थना यांनी युक्त अशा दहा मंडलांनी तो समृद्ध आहे. ऋग्वेदाच्या विविध सूक्तांतून देव, देवता व नैसर्गिक शक्ती यांचे स्तवन केलेले दिसून येते.

विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

पाण्याचा उत्तम स्रोत असलेल्या नद्यांच्या तीरावर मानवी संस्कृती विकसित होत गेली. पाण्याच्या प्राणवाहक तत्त्वामुळे, धार्मिक कार्यातील त्याच्या विनियोगामुळे व स्वच्छतेवर दिला गेलेला भर, यामुळे भारतीय संस्कृतीमध्ये पाण्याला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. यास्तव, आपण सर्वांनी नद्यांचे रक्षण करावयास हवे.

नेमका हाच विचार महोदया डॉ. मंजूषा गोखले यांनी ऋग्वेदातील नदीसूक्तावर आधारित संवादपाठात मांडला आहे.

ऋग्वेद is considered to be the most ancient perhaps the foremost literature in Sanskrit. It is comprised of ten HUSE is filled with liturgical material as well as mythological accounts, poetry and prayers.

Gods, goddesses, natural elements are praised through hymns of in a poetic form. विश्वामित्र – नदी संवाद, is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships नदी (river) as a mother and pleases her with the assurance to care and serve her.

Human civilisation expanded on the banks of the river. Indeed, water is of special significance in Indian culture for its life-sustaining properties as well as its use in rituals and because of the stress given to cleanliness.

Hence, we should take care of the rivers. This thought is appropriately brought out through the dialogue based on नदीसूक्तम् from ऋग्वेद written by respectable Dr. Manjusha Gokhale.

अनुवादः

व्यासपीठावर – कीर्तनकार कीर्तन करत आहे, श्रोतृगण ऐकण्यात तल्लीन झाला आहे.)

गंगे, यमुने, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदे, सिंधु, कावेरी (सर्व नद्यांनो) पृथ्वीवर (तुमचा) संगम होवो. (हिंदू पंचांगाप्रमाणे) ज्येष्ठ महिन्यात, शुक्लपक्षातील दशमीला गंगादशहरा उत्सवाचा प्रारंभ होतो. या उत्सवामध्ये नदीची पूजा करावी.

(टीप : पवित्र असणाऱ्या गंगानदीचे स्वर्गातून पृथ्वीवर याच दिवशी अवतरण झाले, असे मानतात. म्हणून हा दिवस गङ्गादशहरा किंवा गङ्गावतरणम् या नावाने साजरा केला जातो.) श्रोतृगण – नदीचे पूजन? नदीचे पूजन कशासाठी (करायचे)?

कीर्तनकार – खरोखर, नदी जीवन देणारी आहे. म्हणून या प्रसंगी, कृतज्ञता दर्शविण्यासाठी लोक पाण्यामध्ये दीपदान करतात. द्रोणामध्ये दिवे लावून नदीच्या पाण्यामध्ये अर्पण करतात. (पाण्यात सोडतात).

पिण्यासाठी पाणी (उपयोगात येते.) शेतीची वाढ होण्यासाठी (पाण्याचा उपयोग होतो.) वीज निर्माण करण्यासाठी (पाणी वापरले जाते.) (खरोखरच), पाणी जीवन जगण्यासाठी (महत्त्वाचे ठरते.) सजीवांसाठी नदी देवीतुल्य आहे. नदी ही मातृतुल्य आहे. यास्तव, आज सर्व प्रकारे नदीसूक्त ऐकण्याजोगे व स्मरणीय आहे.

श्रोतृगण – अहो पुराणिकवर्य, नदी आपली माता कशी म्हणता येईल? नदीचे (आपल्यावर) उपकार कसे काय?

कीर्तनकार – सज्जनहो ऐका. ही कथा फार जुनी आहे. कुशिकांचे पुत्र विश्वामित्र नावाचे एक श्रेष्ठ मुनी होते. कुटुंबासहित व गोधनासहित ते दूरवरुन आले होते. मार्ग चालत चालत ते बियास व शुतुद्री (सतलज) या नद्यांच्या संगमाजवळ पोहोचले.
(त्यानंतर विश्वामित्र प्रवेश करतो. नदीला प्रणाम करुन / नमस्कार करुन)

विश्वामित्र – मी नदीचा प्रवाह कसा पार करू? गोधनाचे कसे रक्षण करू? (दुसऱ्या तीरापर्यंत) ओलांडून जाण्यासाठी मार्गाची याचना कशी करू? नद्यांकरिता शुभेच्छांची प्रार्थना कशी करू?

नदी (बियास) – हा माणूस कोण आहे? हा कशासाठी आपल्याला वंदन करत आहे व (आपली) प्रशंसा करत आहे? आर्य, (आपले) तुमचे नाव काय आहे? आम्हांला कोवून बोलावत आहेस?

विश्वामित्र – माते, मी विश्वामित्र आहे. मी रथ व गाड्यांसहीत दूरवरून आलो आहे. आम्ही सर्व दुसऱ्या तीरावर जाण्यासाठी उत्सुक आहोत.

नदी (सतजल) – हे ब्राह्मणश्रेष्ठा, तुझी वाणी खरोखर गोड आहे. (ती)
आम्हाला आनंदित करत आहे. (आम्हांला) सांग, आम्ही तुला कसे साहाय्य करू?

विश्वामित्र – माते, माझी विनंती ऐक तू माझ्यासाठी उथळ होशील का? कृपया पाण्याचा ओघ कमी कर. ज्यामुळे आम्ही सर्व दुसऱ्या तीरावर सहज जाऊ शकतो.

नदी (बियास) – खरचं, इंद्रदेवाने मला. हा मार्ग दिला आहे. वृत्रासुराला मारुन इंद्राने(च) नदीचा प्रवाह मोकळा करुन दिला आहे. मी त्याची अवज्ञा करू शकत नाही, (अन्यथा) इंद्रदेव माझ्यावर रुष्ट होतील / रागावतील (म्हणून) हे विश्वामित्रा, मला क्षमा कर. (मी) कधीही विराम घेऊ शकत नाही.

दोन्ही नद्या – हे विश्वमित्रा, आम्ही तुझ्यासाठी थांबू शकत नाही. इंद्रदेवाच्या कार्यात अधिक्षेपही करू शकत नाही.

विश्वामित्र – हे माते, इंद्रदेवाची अवज्ञा (अपमान) नको (च) करू, आम्ही केवळ दुसऱ्या तीरावर जाण्याची इच्छा करतो. माते, कृपा कर, आम्ही सर्व तुझीच मुले आहोत. / तुझेच पुत्र आहोत. तुझे उपकार आम्ही कधीही विसरणार नाही. आम्ही असे काही करणार नाही ज्याने तुझा अवमान होईल. ही माझी प्रतिज्ञा आहे.

नदी (बियास) – काय? हा माणूस मला माते असे संबोधत आहे?

नदी (सतजल) – आई स्वत:च्या पुत्राला मदत कशी नाही करणार? हे मानवश्रेष्ठा, फारच छान. पण, तुझे वंशज जर हे वचन विसरले तर?

विश्वामित्र – नाही माते, हे शक्य नाही. (असे होणार नाही) सगळ्या नद्या सुखाने वाहू देत. सर्व लोक सुखी असू देत. (विश्वामित्र जातात).

कीर्तनकार – अशा रितीने, नद्यांना आनंदित करुन विश्वामित्र दुसऱ्या तीरावर गेला, श्रोत्यांनो, अशा प्रकारे, नद्यांनी व लोकांनी परस्परांना संतुष्ट करुन संस्कृतीचे संवर्धन केले. नदी वाहत आहे.

संस्कृती विकसित झाली आहे (आणि) नदीच्या कृपेने मानव आनंदित झाले आहेत.

शेतकरी आनंदित झाले आहेत, पृथ्वी आनंदली आहे. (ही) पृथ्वी, अन्नदात्री असून समृद्ध झाली आहे. नद्यांचे पाणी नियंत्रित केले आहे. व सेतूंनी (योग्यपणे) रोखले आहे. येथे जनित्र चालविण्यात आले आहे. (एकंदरीतच) आयुष्य प्रकाशित झाले
आहे.

श्रोत्यांनो, या रितीने नद्यांच्या साहाय्याने मानवी जीवन नद्यांच्या काठावर समृद्ध झाले आहे. आता सांगा, विश्वामित्राचे वंशज असलेले आपण सर्व मानव, आजही त्याचे वचन पाळतो का?

(On the stage, कीर्तनकार, a person is singing कीर्तन (spiritual teaching through story telling), audience is engrossed in listening to it.) 0 गङ्गा, यमुना, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदा, सिन्धु (Indus), कावेरी. May (you all) unite on the earth.

The festival of TSTARTET commences on the tenth day of the waxing moon, in the month of ज्येष्ठ (according to Hindu calendar).

The river should be worshipped on this festival. (Note: It is believed that the holy river गङ्गा descended from the heaven on the earth on this day. Thus, this day is celebrated as गङ्गावतरणम्)

Audience – Worshipping the river? Why we should worship the river?

कीर्तनकार – Indeed, the river gives (us) life. Therefore, On this occasion, people release lamps in the river to express gratitude. By lighting the small lamp in a leaf-bowl, people offer it to the river -water.

Water (can be used) for drinking. (it is used) to prosper the agriculture (It is used) to create the electricity (Indeed) the water is for (sustaining) life. The river is like goddess for living beings. The river is like mother. Hence, today by all means नदीसूक्त is worth-listening and remembering.

Audience – O great पुराणिक, How the river can be considered as our mother? How has she favoured us?

कीर्तनकार – O noble people, please listen.

Indeed this story is very old. There was a great sage named विश्वामित्र, the son of कुशिक, He had come from afar with his family and cows. Following the way, he reached the union of bias and Sutlej river. (Then enters विश्वामित्र. Saluting the river.)

विश्वामित्र – How to cross the river-flow? How to save cows? How shall I ask them a path for crossing? How shall I pray for well-being of rivers.

River (Bias) – Who is this man? Why does he salute and praise us? O noble one, What is the name of the respected one? From where are you calling us?

विश्वामित्र – Omother, I am विश्वामित्र. I have come from a far along with chariots and carts. We all are eager to go to the other bank.

River (Sutlaj) – O great brahmin, your speech is really sweet. It pleases us. Please tell, how shall we assist you?

विश्वामित्र – O mother, please listen to my request. Will you please become shallow for me? Please attenuate (moderate) the water force by which we can go to the other bank easily.

River (Bias) – Indeed, the Lord इंद्र has given me the path having killed the demon, released the flow of the river. I should not insult it, (or else) the Lord will be displeased / angry with us. (Hence), O विश्वामित्र, forgive me. There can’t be cessation ever.

Both rivers – O विश्वामित्र, We can’t stop for you. We can’t interfere in the Lord’s task.

विश्वामित्र – O mother, please do not disregard the Lord Indra’s words. We just wish to go to the other bank. O mother, please favour me. We all are your sons. We shall never forget your favour. We will not behave (wrong) due to which you will be discredited. This (indeed) is my pledge.

River (Bias) – What? Does this man call me mother?

River (Sutlej) – How would a mother not help her child? O, great man, very good. But what if your descendants forget this promise?

विश्वामित्र – No mother. This is not possible. (This won’t happen) may all rivers flow happily? May all people be happy. (विश्वामित्र exits).

कीर्तनकार – In this way, विश्वामित्र, pleasing both rivers went to the other bank. O listeners, In this way, rivers and people having gratified each other, expanded the culture. The river flows, The culture is developed and People are risen up (advanced) due to favour of the river.

Farmers are happy, The earth is delighted. The earth is independent in terms of food grains (because of fertility) and bountiful. The river water is obstructed and controlled by bridges. The generator is placed here (and) the life is gleaned.

O listeners, In this way, with the help of rivers itself, human life has prospered. Now tell (me), Do we all, the descendants of (विश्वामित्र) keep his promise even today?

शब्दार्थाः

• श्रोतृवृन्दः – audience – श्रोतृगण
• सङ्गमः – union – संगम
• जलौघः – water flow – पाण्याचा ओघ
• वज्रहस्त: – Lord Indra – इंद्रदेव
• विराम: – stop/halt – थांबा
• मर्त्यः – man – मनुष्य
• लङ्घनीयः – fit to cross – ओलांडण्यायोग्य
• याचितव्यः – worthy to be asked for – याचना करण्यायोग्य
• प्रदत्तवान् – has given – दिला आहे
• विमुक्तवान् – released – मुक्त केला आहे
• आक्रामन् – crossing – ओलांडून जाणारा
• अभ्यर्थना – request – विनंती
• गाधा – shallow – उथळ
• अवज्ञा – disregard – अपमान
• प्रफुल्लिता – shines – सुंदर दिसत आहे
• कृतज्ञता – gratitude – कृतज्ञता
• जीवनदायिनी – giver of life – जीवन देणारी
• जनित्रम् – generator – जनित्र
• श्रवणीयम् – worth listening – ऐकण्याजोगे
• आर्या: – good people – सृजन
• वंशजा: – descendants – वंशज
• अधिक्षेपम् – insult – अवमान
• शकटैः – with carts – गाड्यांसहित
• रङ्गमछे – on the stage – रंगमंचावर
• पर्वणि – on the festival – उत्सवसमयी
• विप्रवर – O great brahmin – हे ब्राह्मणश्रेष्ठा
• स्तौति – praises – स्तुती करतो
• आह्वयति – approaches – बोलावतो
• रजयति – pleases – आनंदित करतो/ते
• स्वल्पीभवतु – may attenuate – कमी होवो
• प्रसीद – please do favour – कृपा करा
• हत्वा – having killed – मारून
• प्रीणयित्वा – gratifying – संतुष्ट करुन
• इत्थम् – in this manner – अशा रितीने
• प्राशनार्थम् – for drinking – पिण्यासाठी
• विद्युनिर्माणथम् – for generating electricity – वीज निर्माण करण्यासाठी
• सन्निधिं कुरु – may unite – संगम होवो
• अपि वचनम् – do we keep a – आपण वचन
• अनुसरामः – promise? – पाळतो का?

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 4 स एव परमाणुः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 4 स एव परमाणुः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
अर्णवः पाकगृहात् किम् आनयति?
उत्तरम्‌ :‌
अर्णवः पाकगृहात् मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनयति।

प्रश्न आ.
कः परमाणुः?
उत्तरम्‌ :‌
द्रव्यस्य अन्तिम : घटक : मूलं तत्त्वं च परमाणुः ।

प्रश्न इ.
परमाणुसिद्धान्तः केन महर्षिणा कथितः?
उत्तरम्‌ :‌
परमाणुसिद्धान्त: कणादमहर्षिणा कथितः ।

प्रश्न ई.
महर्षिणा कणादेन परमाणुविषये किं प्रतिपादितम् ?
उत्तरम्‌ :‌
महर्षिणा कणादेन परमाणुविषये प्रतिपादितं यत् परमाणुः अतीन्द्रियः, सूक्ष्मः, निरवयवः, नित्यः, स्वयं व्यावर्तकः च ।

प्रश्न उ.
महर्षेः कणादस्य मतानुसारं परमाणोः व्याख्या का?
उत्तरम्‌ :‌
जालसूर्यमरीचिस्थं यत् सूक्ष्म रजः दृश्यते तस्य षष्ठतमः भाग: स: परमाणु: उच्यते इति परमाणो: व्याख्या महर्षे: कपादस्य।

2. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कुसुमम्, विश्वम्, पिता, नामधेयम्, सूर्यः ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कुसुमम्, विश्वम्, पिता, नामधेयम्, सूर्यः ।

3. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
महर्षिः कणादः परमाणुविषये किं प्रतिपादितवान् ?
उत्तरम्‌ :‌

भारतीय ऋषि व तत्वज्ञ कणाद यांनी परमाणूचा सिद्धांत मांडला. त्यानुसार, परमाणू हा द्रव्याचा अंतिम घटक आहे. व त्यामागील मूलतत्त्व आहे. परमाणू हे द्रव्याचे मूळ कारण आहे. परमाणूच्या स्वरूपाविषयी सांगताना कणाद पुढील स्पष्टीकरण देतात – परमाणू हा इंद्रियांना अगोचर, अतिशय सूक्ष्म, अवयवहीन, नित्य व स्वत:भोवती भ्रमणशील असा आहे.

थोडक्यात, कणाद ऋषी परमाणूचा सिद्धांत स्पष्ट करतात व विश्वाचे अस्तित्व टिकवून ठेवणाऱ्या प्रत्येक द्रव्यामागे ‘परमाणू हेच कारण असल्याचे मानतात.

The theory of atoms was formulated by an Indian sage and philosopher कणाद, Sage कणाद considered the last element of a substance and the basic principle as परमाणु, an atom. परमाणु is the chief cause of the substance. Sage कणाद further explained that परमाणु is inaccessible to the senses, very small (microscopic), formless, eternal and self-revolving.

In brief, sage कणाद believed in the theory of परमाणु and accepted it to be the cause of each substance, because of which the world exists.

प्रश्न आ.
‘तण्डुलान् आनय’ इति पिता अर्णवं किमर्थम् आदिष्टवान् ?
उत्तरम्‌ :‌

स एव परमाणु:’ या पाठातील अर्णव व त्याच्या वडिलांच्या संभाषणाद्वारे परमाणूची संकल्पना स्पष्ट होते. एकदा अर्णव त्याच्या बागेतून जास्वंदाचे फूल आणतो. फुलातील परागकण बघत असताना अर्णवचे वडील त्याला सूक्ष्मदर्शिकेमधून ते कण पाहण्याचा सल्ला देतात. परागकणांतील इतर घटकही सूक्ष्मदर्शिकेतून सहज दिसल्यावर अर्णवला आश्चर्य वाटते.

तेव्हा त्याचे वडील ‘स एव त्याला विचारतात की ज्याप्रमाणे आपण सूक्ष्मदर्शिकतून परागकण पाहू शकतो, तसेच परमाणू सुद्धा पाहता येतो का? यानंतर अर्णव त्याच्या वडिलांना परमाणूबद्दल विचारतो. त्याच्या शंकेचे निरसन करण्यासाठी अर्णवचे वडील त्याला मूठभर तांदूळ आणावयास सांगतात.

त्यातील एक तांदळाचा दाणा जितका विभागला जाऊ शकतो, तितके त्याचे विभाजन करण्यास सांगतात. पुढे ‘परमाणू’ बद्दल स्पष्टीकरण देताना ते सांगतात की तांदूळ एका मर्यादपर्यंतच तोडला जाऊ शकतो, त्या विभाजनानंतर जो सूक्ष्म कण राहतो, तो म्हणजे परमाणू. अशा प्रकारे, तांदळाच्या उदाहरणाद्वारे अर्णवचे वडील त्याला परमाणूबद्दल योग्य ते ज्ञान देतात.

‘स एव परमाणुः’ reveals the philosophy behind the concept of परमाणु through the conversation between अर्णव and his father.

Once अर्णव brought a hibiscus-flower from his garden. He was observing its pollengrains, then his father advised him to observe it through microscope. was amazed to see the pollen-grain with its elements. After a while, father asked him, can we see परमाणू like pollen-grains through microscope? अर्णव questioned his father about 40. To answer his question, aura’s father instructed him to bring handful of rice-grains.

Later, father told अर्णव to break it till its last part. Father explained that just as rice. grains will be powdered if divided further likewise an atom is that part of the substance which can’t be obtained by division In this way, with the help of rice-grains example ama’s father aptly explains the concept of परमाणू.

4. विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |
सत्यम्, अन्तिमः, अनित्यः, लघुः, सूक्ष्मः, (आद्यः, गुरुः, नित्यः, असत्यम्, स्थूल:)

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |
सत्यम्, अन्तिमः, अनित्यः, लघुः, सूक्ष्मः, (आद्यः, गुरुः, नित्यः, असत्यम्, स्थूल:)
उत्तरम्‌ :‌

• सत्यम् × असत्यम्, अनृतम्।
• अन्तिमः × आद्यः।
• अनित्यः × नित्यः।
• लघुः × बृहत्, स्थूलः।
• सूक्ष्मः × स्थूलः।

5. उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. एतद् विश्वं ………… निर्मितम् । (तण्डुलै:/अणुभिः)
आ. …………… द्रव्यस्य मूलकारणम् । (परमाणुः/विज्ञानं) ।
इ. रजसः ……….. भागः परमाणुः । (षष्ठतमः/शततमः)
उत्तरम्‌ :‌
अ. अणुभिः
आ. परमाणुः
इ. षष्ठतम

6. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत

उत्तरम्‌ :‌

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

1. अर्णवः उद्यानात् ……………. गृहीत्वा प्रविशति। (कमलम् / जपाकुसुमम्)
2. जपाकुसुमस्य परागकणाः …………. आसन्। (सूक्ष्माः / स्थूला:)
3. सूक्ष्मकणेषु तस्य …………. दृश्यन्ते। (अङ्गानि/गात्राणि)
4. अर्णव: मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् ……….. आनयति। (उद्यानत: / महानसत:)
5. अणुभ्यः …………….. परमाणवः । (सूक्ष्मतराः / स्थूलतराः)

उत्तरम् :

1. जपाकुसुमम्
2. सूक्ष्मा:
3. अगानि
4. महानसतः
5. सूक्ष्मतरा:

प्रश्न 2.
पिता अर्णवाय स्वमहाविद्यालयम् आगन्तुं कथयति यतः …..।
(अ) पितु: महाविद्यालये कणादविषयकानि पुस्तकानि सन्ति।
(ब) पितुः महाविद्यालये स्नेह – सम्मेलनम् अस्ति।
उत्तरम् :
पितुः महाविद्यालये कणादविषयकानि पुस्तकानि सन्ति।

कः कं वदति?

प्रश्न 1.
1. अस्माकम् उद्यानात् जपाकुसुमम् आनीतम् मया।
2. किं दृष्टं त्वया?
उत्तरम् :
1. अर्णवः पितरं वदति।
2. पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 2.
मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् महानसतः आनय।
उत्तरम् :
पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 3.
कियान् लघुः अस्ति एषः।
उत्तरम् :
अर्णव : पितरं वदति।

प्रश्न 4.
अयं खलु कणादमहर्षेः सिद्धान्तः।
उत्तरम् :
पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 5.
वयं तु केवलं महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः।
उत्तरम् :
अर्णवः पितरं वदति।

पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सूक्ष्मेक्षिका कुत्र वर्तते?
उत्तरम् :
अर्णवस्य पितु: पार्श्वे उत्पीठिकायां सूक्ष्मेक्षिका वर्तते।

प्रश्न 2.
अर्णवेन कुत: जपाकुसुमम् आनीतम्?
उत्तरम् :
अर्णवेन तस्य उद्यानात् जपाकुसुमम् आनीतम्।

प्रश्न 3.
विश्व केभ्य: निर्मितम्?
उत्तरम् :
विश्वं परमाणुभ्यः निर्मितम्।

प्रश्न 4.
अणवस्य जिज्ञासा कश्वं शाम्येत्?
उत्तरम् :
कणादविषयकस्य नैकानि पुस्तकानि पठित्वा अर्णवस्य जिज्ञासा शाम्येत्।

वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् । असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. एतद् विश्वम् अणुभ्यः निर्मितम्।
2. परमाणवः सूक्ष्मेक्षिकया दृश्यन्ते।
3. अर्णवस्य पिता चित्रकलायाः प्राध्यापकः।

उत्तरम् :

1. सत्यम्।
2. असत्यम्।
3. असत्यम्।

प्रश्न 2.
1. अर्णवः क्षेत्रात् तण्डुलान् आनयति।
2. अर्णवेन तण्डुलस्य भागत्रयं कृतम्।
उत्तरम् :
1. असत्यम्।
2. असत्यम्।

प्रश्न 3.
एष: गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एष: गद्यांशः ‘स एव परमाणुः’ इति पाठात् उद्धतः।

शब्दज्ञानम् :

सन्धिवग्रहः

1. उद्यानाद् जपाकुसुमम् – उद्यानात् + जपाकुसुमम्।
2. एतद् विश्वम् – एतत् + विश्वम्।
3. तदपि  – तत् + अपि।
4. षष्ठतमो भागः – षष्ठतम : + भागः।
5. स उच्यते – सः + उच्यते।
6. एतद्विषये – एतत् + विषये।

त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ड्वा / इत्वा /अयित्वा	तुमन्त अव्यय  धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम्/अयितुम्
गृहीत्वा, उक्त्वा	द्रष्टुम, कर्तुम्, पठितुम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।.

• तृतीया – मया, त्वया, सूक्ष्मेक्षिकया।
• पज्ञमी – परमाणुभ्यः, उद्यानात्।
• षष्ठी – तस्य, अस्माकम, तेषाम्, विज्ञानस्य, कणानाम्।
• सप्तमी – पुस्तकपठने, उत्पीठिकायाम, सूक्ष्मकणेषु ।
• सम्बोधन – पितः।

विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. कियन्तः, सूक्ष्माः	परागकणाः
2. मग्नः	पिता
3. मुष्टिमात्रान्	तण्डुलान्
4. लघुतरम्	भागम्
5. सूक्ष्मतराम	भागम्
6. परमः	अणुः
7. अन्तिमः	घटकः
8. मूलम्	तत्वम्
9. पञ्चमे, षष्ठे	शतके
10. महर्षिणा	कणादेन
11. अतीन्द्रियः	परमाणुः
12. सूक्ष्मः	परमाणुः
13. निरवयवः	परमाणुः
14. नित्यः	परमाणुः
15. स्वयं व्यावर्तकः	परमाणुः
16. सूक्ष्मम्	रज:
17. षष्ठतमः	भागः
18. नैकानि	पुस्तकानि

लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. सूक्ष्मेक्षिकया पश्य।
2. तेषां कणानां रचनाम् अपि द्रष्टुं शक्नोषि।
उत्तरम् :
1. लोट्लकारः
2. लट्लकार:

प्रश्न 2.
1. इमं तण्डुलं विभज।
2. यदि क्रियते तर्हि चूर्णं भवेत्।
उत्तरम् :
1. लोट्लकारः
2. विधिलिङ्लकार:

प्रश्न 3.

1. कणादविषयकाणि नैकानि पुस्तकानि सन्ति।
2. वयं महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः।
3. मम महाविद्यालयम् आगच्छ।

उत्तरम् :

1. लट्लकारः
2. लट्लकारः
3. लोट्लकार:

पृथक्करणम् ।

घटकाधारेण शब्दपेटिकां पूरयत।

1.
(सूक्ष्मकणस्य अङ्गानि, परागकणाः, जपाकुसुमम्)

2.

1. तथेति – तथा + इति।
2. यथाकथमपि – यश्चाकश्चम् + अपि ।
3. इतोऽपि – इत: + अपि।
4. सम्यग् उक्तम् – सम्यक् + उक्तम्।
5. एतद् विभाजनम् – एतत् + विभाजनम्।

क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

1. अणवस्य सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणम्।
2. पितुः पुस्तकपठनम्।
3. सूक्ष्मकणेषु तेषाम् अङ्गानां दर्शनम्।
4. अर्णवेन जपाकुसुमस्य चयनम्।

उत्तरम् :

1. अर्णवेन जपाकुसुमस्य चयनम्।
2. पितुः पुस्तकपठनम्।
3. अर्णवस्य सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणम्।
4. सूक्ष्मकणेषु तेषाम् अङ्गानां दर्शनम्।

प्रश्न 2.

1. पितुः परमाणुविषयकं स्पष्टीकरणम्।
2. अर्णवस्य परमाणुविषये पृच्छा।
3. अर्णवेन तण्डुलस्य भागद्वये विभाजनम्।
4. मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनेतुं पितुः आदेशः।

उत्तरम् :

1. अर्णवस्य परमाणुविषये पृच्छा।
2. मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनेतुं पितुः आदेशः ।
3. अर्णवेन तण्डुलस्य भागद्वये विभाजनम्।
4. पितुः परमाणुविषयकं स्पष्टीकरणम्।

प्रश्न 3.

1. पितुः स्वस्य महाविद्यालये निमन्त्रणम्।
2. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति ग्रन्थविषये चर्चा।
3. पित्रा कणादमहर्षेः सिद्धान्तविषये कथनम्।
4. अर्णवस्य विस्तरेण पठनस्य इच्छा।

उत्तरम् :

1. पित्रा कणादमहर्षेः सिद्धान्तविषये कथनम्।
2. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति ग्रन्थविषये चर्चा ।
3. अर्णवस्य विस्तरेण पठनस्य इच्छा।
4. पितुः स्वस्य महाविद्यालये निमन्त्रणम्।

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• तृतीया – मया, त्वया।
• पक्षमी – पाकगृहात, यस्मात्।
• षष्ठी – एतस्य, तस्य।
• तृतीया – तेन, महर्षिणा, मुनिना, निश्चयेन।
• षष्ठी – महर्षेः, द्रव्यस्य, तस्य, महाभागस्य, परमाणोः ।
• सप्तमी – पञ्चमे, षष्ठे, शतके, ग्रन्थे।

विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |

• अधुना × अनन्तरम्।
• स्मरसि × विस्मरसि।
• बहूनि × अल्पानि।
• समानः × भिन्नः।

वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् । असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. द्रव्यस्य आदिम: घटक; परमाणुः अस्ति।
2. परमाणो: सिद्धान्तः प्राय: एकोनविंशतितमे शतके महर्षिकणादेन प्रतिपादितः।
3. अर्णवस्य पितुः महाविद्यालये कणादविषयकाणि नैकानि पुस्तकानि सन्ति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. असत्यम्।
3. सत्यम्।

त्वं स्थाने ‘भवान् / भवती’ अथवा ‘भवान् / भवती’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत।

प्रश्न 1.
त्वं द्रष्टुं शक्नोषि।
उत्तरम् :
भवान् द्रष्टुं शक्नोति।

प्रश्न 2.
त्वं श्व: मम महाविद्यालयम् आगच्छ।
उत्तरम् :
भवान् श्व: मम महाविद्यालयम् आगच्छतु ।

प्रश्न 3.
त्वं सूक्ष्मेक्षिकया पश्य।
उत्तरम् :
भवान् सूक्ष्मेक्षिकया पश्यतु ।

प्रश्न 4.
त्वम् इमं तण्डुलं विभज।
उत्तरम् :
भवान् इमं तण्डुल विभजतु ।

प्रश्न 5.
त्वं जानासि किम्?
उत्तरम् :
भवान् जानाति किम्?

वचनं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
ते परमाणवः सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यन्ते। (वाक्यं एकवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
सः परमाणुः सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यते ।

प्रश्न 2.
इमं तण्डुल विभज। (वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
इमान्/एनान् तण्डुलान् विभज।

प्रश्न 3.
कियन्तः सूक्ष्माः तस्य परागकणाः । (वाक्यं एकवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
कियान् सूक्ष्म: तस्य परागकणः।

प्रश्न 4.
अहम् एतद्विषये विस्तरेण पठितुम् इच्छामि। (वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
वयम् एतद्विषये विस्तरेण पठितुम् इच्छामः।

लकारं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
अर्णवः तथा करोति। (वाक्यं लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
अर्णवः तथा अकरोत्।

प्रश्न 2.
तव जिज्ञासा निश्चयेन शाम्येत्। (वाक्यं लोट्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
तव जिज्ञासा निश्चयेन शाम्यतु।

समासाः

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
जपाकुसुमम्	a flower named जपा	जपा नाम कुसुमम्।	कर्मधारयः समासः।
परमाणुः	atom	परम: अणुः।	कर्मधारयः समासः।
सूक्ष्मकणा:	small particles	सूक्ष्माः कणाः।	कर्मधारयः समास:।
कणादमुनिः	sage कणाद	कणाद: नाम मुनिः।	कर्मधारयः समासः।
महर्षिः	great sage	महान् ऋषिः।	कर्मधारयः समासः।
मूलतत्त्वम्	basic principle	मूलं तत्त्वम्।	कर्मधारयः समासः।
पुस्तकपठनम्	reading of books	पुस्तकस्य पठनम्।	षष्ठी-तत्पुरुष: समासः।
परागकणा:	grains of a pollen	परागस्य कणा:।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
महाभागः	he who has good fortune	महान् भाग: यस्य सः।	बहुव्रीहिः समासः।

स एव परमाणुः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

जगाच्या उत्पत्तीबाबत आतापर्यंत अनेक सिद्धांत मांडले गेले आहेत. विश्व हे छोट्या कणांनी बनलेले आहे हा विचार अतिशय प्राचीन आहे. आण्विक सिद्धांताच्या विकासाचे श्रेय जॉन डाल्टन या इंग्रज रसायन व भौतिकशास्त्रज्ञास दिले जाते.

प्राचीन काळात, भारतीय ऋषी व तत्त्वज्ञ, आचार्य कणादांनी अणूचा सिद्धांत मांडला. त्यांच्या अणुविषयक संकल्पना व विश्वाचे स्वरूप याबाबत सखोल माहिती ‘वैशेषिक दर्शन’ या त्यांच्या ग्रंथात दिली आहे ‘स एव परमाणु:’ या पाठामध्ये अर्णवचे वडील सुबोध, सोप्या उदाहरणाने परमाणूची संकल्पना स्पष्ट करतात.

Many propositions regarding world’s evolution have been put forth to date. The world is made of tiny particles is a very ancient insight. John Dalton, an English chemist and physicist is the man credited today with the development of atomic theory.

In the ancient times, theory of atoms was formulated by an Indian sage and philosopher, कणाद. His ideas about the atom and the nature of the universe are written in his trentise ‘वैशेषिक दर्शन’. In the lesson, ‘स एव परमाणु: अर्णव’s father explains the concept of sty (atom) with lucid examples.

परिच्छेदः 1

अर्णव: जपाकुसुम …………………. न दृश्यन्ते।

अनुवादः

(अर्णव जास्वंदाचे फूल घेऊन प्रवेश करतो. त्याचे वडील विज्ञानाचे प्राध्यापक आहेत. ते पुस्तक वाचण्यात तल्लीन झाले आहेत. त्यांच्या जवळच टेबलावर सूक्ष्मदर्शिका आहे.)

• अर्णव – अहो बाबा, मी आपल्या बागेतून जास्वंदाचे फूल आणले आहे. त्याचे परागकण किती सूक्ष्म आहेत ना!
• वडील – सूक्ष्मदर्शिकने पहा. तू त्याच्या कणांची रचनासुद्धा पाहू शकतोस. (अर्णव तसे करतो)
• वडील – तू काय पाहिलेस?
• अर्णव – बाबा, ते (अद्भुत) विलक्षण आहे. सूक्ष्मकणांमध्ये त्यांचे भाग दिसत आहेत.
• बाबा – अर्णव, फुलाचे हे अंश तू सूक्ष्मदर्शिकेने पाहू शकतोस. पण हे जग अणूंनी निर्माण झाले आहे. ते अणू सूक्ष्मदर्शिकने सुद्धा दिसत नाहीत.

(अर्णव enters taking the hibiscus-flower. His father is a professor of science. He is engrossed in reading a book. Near him, there is a microscope on the table.)

• Arnav: Oh father, I have brought a hibiscus flower from our garden. Its pollen-grains are indeed microscopic!
• Father: Observe it through a microscope. You can see even the structure of its particles. (Arnav does accordingly.)
• Father: What did you see (observe)?
• Arnav: O father, it is amazing. The parts of these minute particles are seen.
• Father: Arnav, you can see the parts of this flower through microscope. But this world is created from atoms. Those atoms are not seen even through the microscope.

परिच्छेदः 2

अर्णवः परमाणुः ………….. परमः अणुः ।

अनुवादः

• अर्णव – परमाणू म्हणजे काय?
• बाबा – अच्छा, मी सांगतो. स्वयंपाकघरातून मूठभर तांदूळ आण.
• अर्णव – (हो असे म्हणून, तो स्वयंपाकघरातून तांदूळ आणतो) बाबा, है घ्या.
• बाबा – आता या तांदळाचे भाग कर.
• अर्णव – बाबा, किती लहान (तांदूळ) आहे हा. बघा, मी कसेबसे याचे दोन तुकडे केले.
• बाबा – इथून पुढे (याचे) लहान भाग करणे शक्य आहे का?
• अर्णव – जर केले तर त्याची भुकटी होईल.
• बाबा – तू बरोबर सांगितले. जिथे हे विभाजन संपते व जिथून सर्वात सूक्ष्म भाग मिळविणे (सुद्धा) शक्य नसते, तोच परमाणू होय.
• Arnav: What is an atom?
• Father: Well, I tell you. Bring a handful of rice
• grains from the kitchen.
• Arnav: (Saying yes, brings rice-grains from the kitchen.) O father, please take it.
• Father: Now divide this rice grain.
• Arnav: O father, how small is this! See, somehow I made it into two parts.
• Father: Is it possible to make (even) smaller than this?
• Arnav: If we do it (if it is done), it would be powdered.
• Father: You said it right. Where this division ends from which no smaller part can be obtained, that itself is an atom.

परिच्छेदः 3

अर्णवः परमाणुः ……….. परमः अणुः ।

अनुवादः

• अर्णव – परमाणू हा द्रव्याचा अंतिम घटक व मूळतत्त्व आहे; हे खरे आहे ना?
• बाबा – बरोबर, खरे तर, हा महर्षी कणादांचा सिद्धांत आहे; तुला माहीत आहे का? परमाणू हे द्रव्याचे मूळ कारण आहे असे प्रतिपादन महर्षीनी केले. ते सुद्धा, सुमारे ख्रिस्तपूर्व पाचव्या किंवा सहाव्या शतकात.
• अर्णव – बाबा, परमाणूसंबंधी महर्षी कणादांनी काय काय सांगितले आहे? आम्हांला तर फक्त त्या महान व्यक्तीचे नावच माहीत आहे.
• बाबा – कणाद ऋषींनी स्पष्ट केले (की) – अणू (हा) इंद्रियांच्या पलीकडे, सूक्ष्म, अवयवहीन, नित्य आणि स्वयंपरिभ्रमणशील आहे. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ या त्यांच्या ग्रंथात त्यांनी परमाणूची व्याख्या केली आहे.
• अर्णव – ती व्याख्या काय आहे?
• बाबा – जाळीदार खिडकीतून येणाऱ्या सूर्यकिरणांतील सूक्ष्म धूलिकणाच्या साव्या भागाला परमाणू असे म्हटले जाते.
• अर्णव – मला त्याबद्दल सविस्तर जाणून घ्यायची इच्छा आहे.
• बाबा – छान! तू उद्या माझ्या महाविद्यालयात ये. तिथे कणादांविषयी अनेक पुस्तके आहेत. तुझी जिज्ञासा नक्कीच शमेल.
• Arnav: An atom is the last element of a substance and the basic principle, isn’t it?
• Father: Right. This is great sage कणाद’s theory. Do you know? The sage explained that an atom is the basic reason of the substance. That too, probably in the fifth-sixth century BC.
• Arnav: O father, what all is told by sage regarding an atom? We merely know the name of the great one.
• Father: The Sage कणाद explained-An atom is beyond senses, tiny, indivisible, eternal and self-revolving. He has given the definition of परमाणु in his book ‘वैशेषिकसूत्राणि.’
• Arnav: What is that definition?
• Father: An atom is the sixth part of the fine (micro) dust particle that is located in a beam of sun-rays entering through a grilled window
• Arnav: I wish to know about it in detail.
• Father: Good! (Then) You come to my college tomorrow. There are many books regarding US Definitely your curiosity would be pacified.

शब्दार्थाः

1. प्राध्यापक: – professor – महाविद्यालयातील शिक्षक
2. मानः – engrossed – तल्लीन
3. परमाणुः – atom – अणू
4. जपाकुसुमम् – hibiscus-flower – जास्वंदाचे फूल
5. सूक्ष्मेक्षिका – microscope – सूक्ष्मदर्शिका
6. परागकणाः – pollen – grains – परागकण
7. अङ्गानि – parts – भाग
8. उत्पीठिकायाम् – on the table – टेबलावर
9. गृहीत्वा – taking – घेऊन
10. पश्चे – near – जवळ
11. द्रष्टुं शक्नोषि – able to see – तू पाहू शकतोस
12. कियान् – how much – किती
13. चूर्णम् – powder – भुकटी
14. सूक्ष्मतरम् – minuscule – सर्वात सूक्ष्म / लहान
15. तण्डुलान् – rice-grains – तांदूळ
16. मुष्टिमात्रान् – handful of – मूठभर
17. महानसतः/ पाकगृहात् – from kitchen – स्वयंपाकघरातून
18. समाप्यते – ends/stops – संपते / थांबते
19. आनय – bring – आण
20. विभज – split – भाग कर / विभाजन कर
21. यथाकथमपि – somehow – कसेतरी
22. इतोऽपि – than this – यापेक्षा
23. सम्यक् – right – बरोबर
24. सिद्धान्तः – proposition, theory – सिद्धांत
25. निरवयवः – formless – अवयव नसलेला / अवयवहीन
26. स्वयं व्यावर्तक: – self-revolving – स्वयं परिभ्रमणशील
27. अतीन्द्रियः – beyond senses – इंद्रियांच्या पलीकडे
28. षष्ठतमः – sixth – सहावा
29. तत्वम् – basic principle – मूळतत्त्व
30. जालसूर्य – located in a beam – झरोक्यातील
31. मरीचिस्थम् – of the sun-ray from a grill – सूर्यकिरणात
32. प्रतिपादितम् – explained, stated – स्पष्टीकरण दिले, मांडले
33. रजः – dust particle – धूलिकण
34. जिज्ञासा – curiosity – उत्सुकता
35. द्रव्यस्य – of substance – द्रव्याचे
36. शाम्येत् – would pacify – शमविली जाईल
37. प्रायः – approximately – सुमारे
38. श्चः – tomorrow – उद्या