Prasanna

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 13 कर्ते सुधारक कर्वे Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 13 कर्ते सुधारक कर्वे

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 13 कर्ते सुधारक कर्वे Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
खालील आकृत्या पूर्ण करा.

उत्तर:

प्रश्न 2.
महर्षी कर्वे यांच्या कार्यकुशलतेचा ओघतक्ता तयार करा.

उत्तर:

प्रश्न 3
हे केव्हा घडेल ते लिहा.
(अ) का सुधारकाने सुरू केलेले कार्य पूर्णत्वास जाईल – ……………………………………..
(आ) स्त्री पुरुषांशी स्पर्धा करू शकेल – ……………………………………..
उत्तर :
(अ) का सुधारकाने सुरू केलेले कार्य पूर्णत्वास जाईल, जेव्हा पुरुषांचेही ‘शिक्षण’ होईल.
(आ) स्त्री पुरुषांशी स्पर्धा करू शकेल, जेव्हा ती उच्चविद्याविभूषित होईल.

प्रश्न 4.
चौकटी पूर्ण करा.
(अ) लेखकांच्या मते दुसऱ्याच्या दुःखात दुःखी व सुखात सुखी होणारा – [ ]
(आ) कर्वे यांना लोकमानसाने दिलेली पदवी – [ ]
उत्तर :
(अ) लेखकांच्या मते, दुसऱ्याच्या दुःखात – स्थितप्रज्ञ दुःखी व सुखात सुखी होणारा
(आ) कर्वे यांना लोकमानसाने दिलेली पदवी – महर्षी

प्रश्न 5.
पाठाच्या आधारे वाक्यांचा उर्वरित भाग लिहून वाक्ये पूर्ण करा.
(अ) स्त्रीने स्वातंत्र्य कमवावे असे वाटणे म्हणजे
(आ) समाजाविरूद्ध विद्रोह केला तर
(इ) लोकांनी कर्वे यांची ससेहोलपट चालवली तरी
उत्तर:
(i) स्त्रीने स्वातंत्र्य कमवावे असे वाटणे म्हणजे खडकावर डोके आपटण्यासारखे आहे.
(ii) समाजाविरुद्ध विद्रोह केला तर विद्रोह करणाऱ्याला समाज गिळून टाकायला येईल.
(iii) लोकांनी कर्वे यांची ससेहोलपट चालवली तरी कव्यांनी त्यांना शिव्याशाप दिले नाहीत किंवा आपल्या कार्यापासून कर्वे विचलित झाले नाहीत.

प्रश्न 6.
‘कार्य’ या शब्दासाठी पाठात आलेली विशेषणे शोधा.
उत्तर:
कार्य या नामाची विशेषणे : मोठे, अतोनात, कठीण, ऐतिहासिक, जटिल, अटीतटीचे, महाकठीण, अलौकिक, महान इत्यादी.

प्रश्न 7.
खालील वाक्यांतील वाक्प्रचार शोधा.
(अ) शिक्षकांनी सांगितलेली हृदय आठवण आमच्या मनात घर करून राहिली.
(आ) वक्त्याचे विचार अनेकांच्या पचनी पडले नाहीत.
उत्तर:
(अ) मनात घर करून राहणे.
(आ) पचनी न पडणे.

प्रश्न 8.
खालील वाक्यांतील उभयान्वयी अव्यये शोधून लिहा.
(अ) त्याने लाडू व करंज्या खाल्ल्या.
(आ) पाऊस आला आणि गारा पडल्या.
(इ) तो येणार, कारण त्याला पैशांची गरज आहे.
(ई) आजी म्हणाली, की मी उद्या गावाला जाणार आहे.
उत्तर:
(i) व
(ii) आणि
(iii) कारण
(iv) की.

प्रश्न 9.
केवलप्रयोगी अव्ययांचा वापर करून वाक्ये पुन्हा लिहा.
(अ) …………..! काय सुंदर देखावा आहे हा!
(आ) ………….! असा प्रसंग वैऱ्यावर देखील येऊ नये,
(इ) …………..! तुझी कल्पनाच मुळी मला पसंत नाही.
(ई) …………..! आज तू खूप चांगला खेळलास.
उत्तर:
(i) ओहो! काय सुंदर देखावा आहे हा!
(ii) अरेरे! असा प्रसंग वैऱ्यावर देखील येऊ नये.
(iii) छे! तुझी कल्पनाच मुळी मला पसंत नाही.
(iv) वाहव्वा! आज तू फार चांगला खेळलास.

प्रश्न 10.
स्वमत.
(अ) ‘स्त्रियांनी शिकणे अत्यंत गरजेचे आहे’, या विधानामागील अण्णांचा दृष्टिकोन स्पष्ट करा.
उत्तर :
समाजात स्त्रियांची संख्या पुरुषांइतकीच असते. थोडी कमी-जास्त भरेल. पण साधारणपणे स्त्रिया म्हणजे समाजाचा अर्धा भाग होय. दुर्दैवाने आपल्या समाजाने स्त्रियांना मागासलेले ठेवले. त्यामुळे अर्धा समाज मागासलेला राहिला. त्याचे अनंत तोटे समाजाला आजसुद्धा भोगावे लागत आहेत. बहुतेक वेळा हे नुकसान मोजता येत नाही. मोजता न आल्यामुळे आपले किती नुकसान झालेले आहे, हे कळतही नाही. स्त्रियांना मागासलेले ठेवल्यामुळे समाजाची अर्धी बुद्धिमत्ता निरुपयोगी राहते. त्या बुद्धीचा समाजाला उपयोग झाला असता, पण ती वाया जाते. पुरुष बहुतांश वेळा स्वार्थी व आत्मकेंद्री असतो, स्त्री अधिक सामाजिक असते. यामुळे कुटुंबातला पुरुष शिकला तर कुटुंबातील एका व्यक्तीचा विकास होतो. मात्र स्त्री शिकली तर त्याचा परिणाम संपूर्ण कुटुंबावर होतो. अखंड कुटुंब शिक्षित होते. आपण हे ओळखले पाहिजे. स्त्रीला पुरुषांच्या बरोबरीचे स्थान दिले पाहिजे.

(आ) ‘जया अंगी मोठेपण, तया यातना कठीण’ हे वचन महर्षी कर्वे यांच्या जीवनाला कसे लागू पडते, ते स्पष्ट करा.
उत्तर :
अण्णासाहेबांनी फार मोठे स्वप्न पाहिले होते. ते फार मोठी ! झेप घेऊ पाहत होते. त्यांच्या स्वप्नाला संपूर्ण समाजाची साथ मिळाली नाही. समाजाने अण्णासाहेबांना ओळखलेच नाही. समाजाने साथ दिली नाहीच; उलट पराकोटीचा विरोध केला. त्यांचा सतत अपमान केला. त्यांना धक्काबुक्की केली. त्यांचे कपडे फाडले. हे रोज घडत होते. त्यामुळे स्वत:चे कपडे रोज रोज शिवण्याची पाळी त्यांच्यावर येई. स्त्री-शिक्षणासाठी देणग्या गोळा केल्या तर भ्रष्टाचाराचा सतत धाक दाखवला जाई. त्यांच्या चळवळीमुळे कुटुंबीयांनाही त्रास सहन करावा लागे. त्यांच्यावर बहिष्कार टाकण्यातही आला होता. हे सर्व यातनामय होते. लोककल्याणासाठी अण्णासाहेबांनी या यातना सहन केल्या. आज आपण अण्णासाहेबांची स्मारके उभारतो. परंतु प्रत्यक्ष जीवनात त्यांना दुःख, कष्ट आणि यातनाच सहन कराव्या लागल्या. ‘जया अंगी मोठेपण, तया यातना कठीण’ हे तुकाराम महाराजांचे वचन अण्णासाहेबांना तंतोतंत लागू पडते.

(इ) ‘कर्ते सुधारक कर्वे’ या पाठातून महर्षी अण्णा कर्वे यांचे तुम्हाला जाणवलेले वेगळेपण, तुमच्या शब्दांत सांगा.
उत्तर :
अण्णासाहेब कर्वे यांचे फार मोठे वेगळेपण या पाठातून वाचकांसमोर येते, बऱ्याच वेळा सामाजिक कार्य करणाऱ्या लोकांना स्वतःच्या सामाजिक कार्याचा गर्व असतो. ती माणसे या गर्वामुळे आक्रमक बनतात, अण्णासाहेबांची प्रकृती याबाबतीत नेमकी उलटी होती. त्यांना प्रचंड आत्मविश्वास होता. पण गर्व नव्हता. ते कधीच आक्रमक बनले नाहीत, उलट ते शांतपणे, कोणावरही न रागावता, आक्रस्ताळेपणा न करता आपले काम करीत. त्यांचे अपमान झाले. अडवणूक झाली. त्यांच्यावर हल्ले झाले. जाता-येता त्यांचे कपडे फाडले गेले. पण ते विचलित झाले नाहीत. घाबरले नाहीत किंवा दुःखी-कष्टीही झाले नाहीत. ते स्थितप्रज्ञाप्रमाणे शांत राहिले. नव्हे ते स्थितप्रज्ञच होते. हा त्यांचा गुण, त्यांचा वेगळेपणा मला खूप भावला आहे. खूप आवडला आहे.

Marathi Kumarbharti Class 10 Textbook Solutions Chapter 13 कर्ते सुधारक कर्वे Additional Important Questions and Answers

कृति

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न १ (अ) आणि (आ) यांसाठी…

उतारा क्र.१
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :

कृती १ : (आकलन)

प्रश्न 1.
कारणे लिहा :
(i) नातेवाईक नसलेले महर्षी कर्वे हे निवर्तल्यानंतर लेखकांच्या आजोबांच्या डोळ्यांत अश्रू आले; कारण –
(ii) अण्णासाहेब कर्वे यांच्या मते, केवळ राष्ट्रीय स्वातंत्र्य मिळणे उपयोगाचे नव्हते; कारण –
(iii) भारतीय स्त्री स्वत:च आपल्या गुलामीला दागिना मानीत होती; कारण –
उत्तर:
(i) नातेवाईक नसलेले महर्षी कर्वे हे निवर्तल्यानंतर लेखकांच्या आजोबांच्या डोळ्यांत अश्रू आले; कारण महान कार्य केलेले महर्षी कर्वे आपल्यातून गेले याची दुःखद जाणीव आजोबांना झाली.
(ii) अण्णासाहेब कर्वे यांच्या मते, केवळ राष्ट्रीय स्वातंत्र्य मिळणे उपयोगाचे नव्हते; कारण स्त्रियांना स्वातंत्र्य मिळाले नाही, तर राष्ट्रीय स्वातंत्र्याला काहीही अर्थ राहत नाही.
(iii) भारतीय स्त्री स्वत:च आपल्या गुलामीला दागिना मानीत होती; कारण तसे मानण्याचे संस्कारच तिच्यावर झाले होते.

प्रश्न 2.
विसंगती लिहा :
(i) अण्णासाहेब कर्वे समाजासाठी कार्य करीत होते, पण समाज ………………………………
(ii) आपल्या समाजात स्त्रीला देवीचे स्थान आहे, असे दाखवले जाते, पण प्रत्यक्षात मात्र ………………………………
(iii) भारतीय स्त्री गुलामीत जगत होती, पण ती ………………………………
उत्तर:
(i) अण्णासाहेब कर्वे समाजासाठी कार्य करीत होते, पण समाज त्यांना समाजविरोधक समजत होता.
(ii) आपल्या समाजात स्त्रीला देवीचे स्थान आहे, असे दाखवले जाते, पण प्रत्यक्षात मात्र तिला शूद्रातिशूद्र समजून तिचा प्रच्छन्न छळच केला जाई.
(iii) भारतीय स्त्री गुलामीत जगत होती, पण ती आपल्या गुलामीलाच दागिना समजत होती.

प्रश्न 3.
माहिती लिहा :
(i) अण्णासाहेब कर्वे यांनी घालून दिलेला वस्तुपाठ
(ii) प्रा. अण्णासाहेब कर्वे यांचा कॉलेजात शिकवण्याचा विषय
(iii) त्या वेळच्या अज्ञ समाजाने मानलेले स्वत:चे ‘ऐतिहासिक कार्य
(iv) अण्णासाहेबांनी सुरुवातीला स्थापन केलेली संस्था
(v) अनाथ बालिकाश्रमाचे रूपांतर झालेली संस्था
(vi) निधी उभारणीसाठी अण्णासाहेबांनी निर्माण केलेल्या यंत्रणा
उत्तर:
(i) अण्णासाहेब कर्वे यांनी घालून दिलेला वस्तुपाठ – पहिल्या पत्नीच्या मृत्यूनंतर त्यांनी स्वतः विधवेशी विवाह केला.
(ii) प्रा. अण्णासाहेब कर्वे यांचा कॉलेजात शिकवण्याचा विषय – गणित.
(iii) त्या वेळच्या अज्ञ समाजाने मानलेले स्वत:चे ‘ऐतिहासिक कार्य’ – सत्पुरुषांचा छळ करावा.
(iv) अण्णासाहेबांनी सुरुवातीला स्थापन केलेली संस्था – अनाथ बालिकाश्रम.
(v) अनाथ बालिकाश्रमाचे रूपांतर झालेली संस्था – हिंगणे स्त्री-शिक्षण संस्था.
(vi) निधी उभारणीसाठी अण्णा साहेबांनी निर्माण केलेल्या यंत्रणा – ‘पै पै चा निधी’ आणि ‘मुरूड निधी.’

कृती ३ : (व्याकरण)

प्रश्न 1.
कंसांतील सूचनांनुसार उत्तर: लिहा :
(i) सुरुवात त्यांनी स्वत:पासून केली. (अधोरेखित शब्दाच्या जागी ‘करतात’ हा शब्द वापरून वाक्य पुन्हा लिहा.)
(ii) त्याच अनपढ राहिल्या तर? (अधोरेखित शब्दाच्या जागी ‘तीच’ हा शब्द वापरून वाक्य पुन्हा लिहा.)
(iii) कव्यांच्या पुतळ्याच्या मागे एक मुलगी रडत बसली होती. (‘मुलगा’ हा शब्द अधोरेखित शब्दाच्या जागी योजा आणि वाक्य पुन्हा लिहा.)
उत्तर:
(i) सुरुवात ते स्वत:पासून करतात.
(ii) तीच अनपढ़ राहिली तर?
(iii) कर्त्यांच्या पुतळ्याच्या मागे एक मुलगा रडत बसला होता.

प्रश्न 2.
अनेकवचन लिहा :
(i) रात्र
(ii) डोळा
(iii) कार्य
(iv) स्त्री
(v) पोथी
(vi) मेढ.
उत्तर:
(i) रात्र – रात्री
(ii) डोळा – डोळे
(iii) कार्य – कायें
(iv) स्त्री – स्त्रिया
(v) पोथी – पोथ्या
(vi) मेढ – मेढी.

उतारा क्र. २

प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :
कृती १: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा :

उत्तर :

प्रश्न 3.
चौकटी पूर्ण करा :
(i) कर्वे यांना राजमानसाने दिलेली पदवी
उत्तर :
(i) कर्वे यांना राजमानसाने दिलेली पदवी – भारतरत्न।

कृती २ : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृत्या पूर्ण करा :

उत्तर:

कृती ३ : (व्याकरण)

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यातील नामे ओळखा आणि ती मूळ रूपांत लिहा :
महर्षी कर्वे यांनी ‘अनाथ बालिकाश्रमा’ची मुहूर्तमेढ रोवली.
उत्तर:
नामे : महर्षी, बालिकाश्रम, मुहूर्तमेढ.

प्रश्न 2.
पुढील वाक्यातील उभयान्वयी अव्यये लिहा :
तिला स्वतंत्र व्हायचे असेल तर तिला भान यावयास हवे, की आपण गुलाम आहोत आणि हे भान शिक्षणाशिवाय येऊ शकत नाही.
उत्तर:
उभयान्वयी अव्यये : तर, की, आणि.

प्रश्न 3.
अधोरेखित शब्दातील प्रत्यय ओळखा आणि तो प्रत्यय जोडलेले अन्य दोन शब्द लिहा :
स्त्रीने शिक्षित झालेच पाहिजे.
उत्तर:
प्रत्यय : इत. अन्य शब्द : प्रमाणित, प्रभावित.

प्रश्न 4.
पुढील शब्दांतून शब्दयोगी अव्यय जोडलेले शब्द ओळखून लिहा :
शिक्षणाशिवाय, विरोधाभास, ऋणातही, व्यक्तीसारखा, अर्धागवायू, दुसरीकडे, पृथ्वीबाहेर, जगप्रवास, पुरुषप्रधान, स्त्रियांवरील, जन्मलेला.
उत्तर:
शिक्षणाशिवाय, ऋणातही, व्यक्तीसारखा, दुसरीकडे, पृथ्वीबाहेर, स्त्रियांवरील.

व्याकरण व भाषाभ्यास

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न ४ (अ) आणि (आ) यांसाठी…

व्याकरण घटकांवर आधारित कृती :

१. समास :
(१) पुढील विग्रहांवरून सामासिक शब्द तयार करा :
(i) खाणे, पिणे वगैरे
(ii) चार कोनांचा समूह
(iii) पास किंवा नापास
(iv) प्रत्येक रस्त्यावर
(v) बाप आणि लेक
(vi) वसतीसाठी गृह.
उत्तर:
विग्रह – सामासिक शब्द
(i) खाणे, पिणे वगैरे – खाणेपिणे
(ii) चार कोनांचा समूह – चौकोन
(iii) पास. किंवा नापास – पासनापास
(iv) प्रत्येक रस्त्यावर – रस्तोरस्ती
(v) बाप आणि लेक – बापलेक
(vi) वसतीसाठी गृह – वसतिगृह

(२) पुढील तक्ता पूर्ण करा : (सराव कृतिपत्रिका-३)
समासाचे नाव – उदाहरण – समास विग्रह
(i) समाहार वंद्व समास – केरकचरा – ……………………….
(ii) ………………………. – प्रतिक्षण – प्रत्येक क्षणाला
(iii) द्विगू समास – ………………………. – पाच आरत्यांचा समूह
(iv) विभक्ती तत्पुरुष समास – ………………………. – राजाचा वाडा
उत्तर:
समासाचे नाव – उदाहरण – समास विग्रह
(i) समाहार द्वंद्व समास – केरकचरा केर, कचरा वगैरे
(ii) अव्ययीभाव समास – प्रतिक्षण प्रत्येक क्षणाला
(iii) द्विगू समास – पंचारती पाच आरत्यांचा समूह
(iv) विभक्ती तत्पुरुष समास – राजवाडा राजाचा वाडा

२. अलंकार :
पुढील आकृती पाहून अलंकार ओळखा व एक उदाहरण दया :

उत्तर :
अलंकार – [दृष्टान्त]
उदाहरण : लहानपण दे गा देवा। मुंगी साखरेचा रवा।
ऐरावत रत्न थोर। त्यासी अंकुशाचा मार।।

३. वृत्त:

(१) पुढील ओळीचा लगक्रम लिहा :
प्रभाते मनी राम चिंतीत जावा
उत्तर :

(२) पुढील काव्यपंक्तीतील वृत्त ओळखा : (सराव कृतिपत्रिका-१)
द्रव्यास हे गमन मार्ग यथावकाश
उत्तर:

वृत्त : हे वसंततिलका वृत्त आहे.

४. शब्दसिद्धी :
(१) पुढील शब्दांना ‘इक’ हा प्रत्यय लावून शब्द बनवा :
जसे → नगर + इक → नागरिक
(i) समाज → [ ]
(ii) शरीर → [ ]
उत्तर:
(i) [सामाजिक]
(ii) [शारीरिक]

(२) परि’ हा उपसर्ग लावून दोन शब्द तयार करा :
जसे → परि + पूर्ण → परिपूर्ण
(i) क्रमा → [ ]
(ii) श्रम → [ ]
उत्तर:
(i) [परिक्रमा]
(ii) [परिश्रम]

(३) ‘अडीअडचणी’ सारखे पाठातील चार अभ्यस्त शब्द लिहा :
उत्तर:
(i) धक्काबुक्की
(ii) हालअपेष्टा
(iii) अटीतटी
(iv) कुरबूर

५. सामान्यरूप :
पुढील तक्ता पूर्ण करा :
शब्द – विभक्ती प्रत्यय – सामान्यरूप
(i) दु:खात – …………………… – ……………………
(ii) कव्यांनी – …………………… – ……………………
(iii) कन्येशी – …………………… – ……………………
(iv) स्वातंत्र्याचा – …………………… – ……………………
उत्तर:
शब्द – विभक्ती प्रत्यय – सामान्यरूप
(i) दु:खात – त – दु:ख
(ii) कव्यांनी – नी – कव्यां
(iii) कन्येशी – शी – कन्ये
(iv) स्वातंत्र्याचा – चा – स्वातंत्र्य

६. वाक्प्रचार :
(१) कंसातील वाक्प्रचारांचा त्या खालील वाक्यांत योग्य ठिकाणी वापर करून वाक्ये पुन्हा लिहा : (खूणगाठ बांधणे, वस्तुपाठ घालून देणे, मुहूर्तमेढ रोवणे, ससेहोलपट होणे)
(i) रात्रीच्या वेळी रानातला रस्ता शोधता शोधता प्रवाशांना खूप त्रास झाला.
(ii) गाडगेमहाराजांनी स्वच्छता मोहिमेचा पाया घातला,
(iii) अजयने दररोज नियमित व्यायाम करण्याचा मनाशी दृढ निश्चय केला.
(iv) जनसेवा कशी करावी, याचा महात्मा गांधीजींनी आदर्श घालून दिला.
उत्तर:
(i) रात्रीच्या वेळी रानातला रस्ता शोधता शोधता प्रवाशांची ससेहोलपट झाली.
(ii) गाडगेमहाराजांनी स्वच्छता मोहिमेची मुहूर्तमेढ रोवली.
(iii) अजयने दररोज नियमित व्यायाम करण्याची मनाशी खूणगाठ बांधली.
(iv) जनसेवा कशी करावी, याचा महात्मा गांधीजींनी वस्तुपाठ घालून दिला.

*(२) पुढील वाक्यांतील वाक्प्रचार शोधा :
(i) शिक्षकांनी सांगितलेली हृदय आठवण आमच्या मनात घर करून राहिली.
(ii) वक्त्याचे विचार अनेकांच्या पचनी पडले नाहीत.

आभाषिक घटकांवर आधारित कृती :

१. शब्दसंपत्ती :
(१) पुढील शब्दसमूहांसाठी एक शब्द लिहा :
(i) लिहिता-वाचता न येणारा – ………………………
(ii) चांगल्या प्रकारे शिक्षित असलेला – ………………………
(iii) लिहिता-वाचता येणारा – ………………………
(iv) जिचे सौभाग्य हरपले आहे अशी स्त्री – ………………………
(v) केलेले उपकार जाणणारा – ……………………… (मार्च १९)
(vi) कोणाचाही आधार नसलेला – ……………………… (मार्च १९)
उत्तर:
(i) निरक्षर
(ii) सुशिक्षित
(iii) साक्षर
(iv) विधवा
(v) कृतज्ञ
(iv) निराधार.

(४) विरुद्धार्थी शब्द लिहा :
(i) सहिष्णू x ……………………
(ii) स्वातंत्र्य x ……………………
(iii) सुरुवात x ……………………
(iv) जन्म x ……………………
(v) जमा x ……………………
(vi) सोय x ……………………
(vii) उधळपट्टी x ……………………
(viii) अनाथ x ……………………
उत्तर:
(i) सहिष्णू x असहिष्णू
(i) स्वातंत्र्य x पारतंत्र्य
(iii) सुरुवात x शेवट
(iv) जन्म र मृत्यू
(v) जमा x खर्च
(vi) सोय x गैरसोय
(vii) उधळपट्टी x कंजुषी
(viii) अनाथ x सनाथ.

(५) गटात न बसणारा शब्द लिहा :
(i) आई, वडील, बहीण, बायको, कन्या – ……………………
(ii) मन, तन, चित्त, जिव्हार, अंत:करण – ……………………
उत्तर:
(i) वडील
(ii) तन,

(६) दिलेल्या शब्दांतून दोन अर्थपूर्ण शब्द तयार करा :
(सराव कृतिपत्रिका-३) (नगर व पालिका हे दोन शब्द सोडून)
नगरपालिका → [ ] [ ]
उत्तर :
नगरपालिका – [नग] [नर]

२. लेखननियम :
(१) अचूक शब्द निवडा :
(i) विभूषित/वीभूषित/विभुशित/विभुषीत.
(ii) पुर्नविवाह/पुनर्विवाह/पूर्नवीवाह/पुनर्वीवाह.
(iii) शैक्षणीक शैक्षणिक/शैक्षाणिक/शैक्शणिक.
(iv) सावर्जनिक/सर्वजनिक/सार्वजनीक/सार्वजनिक.
उत्तर:
(i) विभूषित
(ii) पुनर्विवाह
(iii) शैक्षणिक
(iv) सार्वजनिक.

(२) पुढील वाक्ये लेखननियमांनुसार लिहा :
(i) सरस्वतिला आपन वाङमयाची जननि मानतो.
(ii) एकदा वीदयापिठातल्या कर्त्यांच्या पूतळ्यामागे एक मूलगी रडत बसलि होती.
उत्तर:
(i) सरस्वतीला आपण वाङ्मयाची जननी मानतो.
(ii) एकदा विदयापीठातल्या कर्त्यांच्या पुतळ्यामागे एक मुलगी रडत बसली होती.

३. विरामचिन्हे :
पुढील वाक्यांत योग्य विरामचिन्हे घालून वाक्ये पुन्हा लिहा :
(i) तिला म्हटले कर्त्यांच्या पुतळ्यापाशी बसून रडायला तुला काहीच कसे वाटत नाही
(ii) आपण आपल्या आईशी बहिणीशी बायकोशी कन्येशी पुष्कळदा चुकीचे वागतो
उत्तर:
(i) तिला म्हटले, “कर्त्यांच्या पुतळ्यापाशी बसून रडायला तुला काहीच कसे वाटत नाही?”
(ii) आपण आपल्या आईशी, बहिणीशी, बायकोशी, कन्येशी पुष्कळदा चुकीचे वागतो.

४. पारिभाषिक शब्द :

पुढील इंग्रजी पारिभाषिक शब्दांना मराठी प्रतिशब्द लिहा :
(i) Book Stall – ……………………………..
(ii) Book Post – ……………………………..
(iii) Casual Leave – ……………………………..
(iv) No Objection Certificate – ……………………………..
(v) Highway – …………………………….. (सराव कृतिपत्रिका-३)
(vi) Interview – …………………………….. (सराव कृतिपत्रिका-३)
उत्तर:
(i) Book Stall – पुस्तक विक्री केंद्र
(ii) Book Post – पुस्त-प्रेष
(iii) Casual Leave – नैमित्तिक रजा
(iv) No Objection Certificate – ना हरकत प्रमाणपत्र
(v) Highway – महामार्ग
(vi) Interview – मुलाखत.

५. अकारविल्हे/भाषिक खेळ :
(१) पुढील शब्द अकारविल्हेनुसार लिहा :
(i) चार → तीन → दोन → एक.
(ii) राग → क्रोध → संताप → चीड.
उत्तर:
(i) एक → चार → तीन → दोन,
(ii) क्रोध → चीड → राग → संताप.

(२) आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

उत्तर:

कर्ते सुधारक कर्वे शब्दार्थ

• प्रच्छन्न – गूढ, गुप्त, लपलेला, झाकलेला.
• असिधाराव्रत – तलवारीच्या धारेवरून चालण्याइतके कठीण व्रत.
• पै – पूर्वीचे एक लहान नाणे.
• मैलोन्गणती – अनेक मैल, खूप अंतर.
• मिसाल – प्रतीक.
• राजमानसाने – सरकारने.
• टिचणे – फुटणे, तडकणे.

कर्ते सुधारक कर्वे टिपा

(१) भारतरत्न : भारतातील हा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार आहे. देशासाठी सर्वोच्च प्रतीचे आणि जगभरात देशाचे नाव कीर्तिवंत करणारे कार्य ज्यांच्या हातून घडते, अशा व्यक्तीला हा सर्वोच्च पुरस्कार बहाल केला जातो. त्या व्यक्तीने त्या कार्यासाठी आपले संपूर्ण आयुष्य खर्ची घातलेले असते. सेवा, कला, साहित्य, विज्ञान, विश्वशांती, मानवविकास, कारखानदारी, क्रीडा अशा मूलभूत क्षेत्रांमध्ये अतुलनीय कामगिरी करणाऱ्या व्यक्तीला हा सर्वश्रेष्ठ पुरस्कार देऊन सन्मानित करण्याचा निर्णय १९५४ साली तत्कालीन सरकारने घेतला.

(२) महामेरू : पुराणात पृथ्वीचे वर्णन करताना सात द्वीपे सांगितली आहेत. त्यांपैकी जंबुद्वीपामध्ये केंद्रस्थानी मेरू हा पर्वत आहे. हा पर्वत सोन्याचा असून त्यावर नेहमी देव राहतात, असे पुराणात सांगितले आहे. या मेरू पर्वतापेक्षाही महर्षी कर्वे मोठे असे आलंकारिक वर्णन येथे केले आहे.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 11 गोष्ट अरुणिमाची Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 11 गोष्ट अरुणिमाची

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 11 गोष्ट अरुणिमाची Textbook Questions and Answers

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न १ (अ) आणि (आ) यांसाठी…

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा.
अरुणिमाचा ध्येयवादी दृष्टिकोन
स्पष्ट करणाऱ्या कृती

उत्तर:

प्रश्न 2.
खालील कृतींतून अभिव्यक्त होणारे अरुणिमाचे गुण लिहा.
(अ) भाईसाब यांनी दिलेला सल्ला शिरोधार्य मानला.
(आ) चोरांना लाथाबुक्क्यांचा प्रसाद दिला.
(इ) उठता-बसता, खाता-पिता केवळ एव्हरेस्टचाच विचार ती करू लागली होती.
(ई) ब्रिटिश माणसाने ओझे होते म्हणून फेकून दिलेला ऑक्सिजन सिलेंडर अरुणिमाने वापरला.
उत्तर:
(अ) भाईसाब यांनी दिलेला सल्ला अरुणिमाने शिरोधार्य मानला. – [वडीलधाऱ्या व्यक्तीचा आदर]
(आ) चोरांना लाथाबुक्क्यांचा प्रसाद दिला. – [धाडसी वृत्ती]
(इ) अरुणिमा उठता-बसता, खाता पिता केवळ एव्हरेस्टचाच विचार करू लागली होती : ध्येयवादी
(ई) ब्रिटिश माणसाने ओझे म्हणून फेकून दिलेला ऑक्सिजन सिलिंडर अरुणिमाने वापरला.

प्रश्न 3.
कोण ते लिहा.
(अ) एव्हरेस्ट सर करणारी पहिली महिला
(आ) सर्वांत मोठा मोटिव्हेटर
(इ) अरुणिमाच्या कुटुंबातील महत्त्वाचे निर्णय घेणारे
(ई) फुटबॉल आणि व्हॉलीबॉलची नॅशनल चॅम्पियन
उत्तर:
(अ) एव्हरेस्ट सर करणारी पहिली महिला : बचेंद्री पाल
(आ) सर्वात मोठा मोटिव्हेटर : स्वत:च
(इ) अरुणिमाच्या कुटुंबातील महत्त्वाचे निर्णय घेणारे : भाईसाब
(ई) फुटबॉलची व व्हॉलीबॉलची नॅशनल चॅम्पियन : अरुणिमा

प्रश्न 4.
अरुणिमाच्या कणखर/धाडसी मनाची साक्ष देणारी वाक्ये पाठातून शोधून लिहा.
उत्तर:
(i) ध्येयापासून विचलित करू पाहणारे कष्टदायी प्रशिक्षण यांतून मी तावून-सुलाखून निघत होते.
(ii) उजव्या पायाची हाडे एकत्रित राहण्यासाठी त्यात स्टीलचा रॉड घातलेला होता, त्यावर थोडा जरी दाब दिला तरी तीन वेदनांचे झटके बसत.
(iii) मी अपंग, त्यात मुलगी, म्हणून कसल्याही प्रकारची सवलत किंवा सहानुभूती नको होती मला.
(iv) आपलं मन जसं सांगतं, तसंच, अगदी तसंच आपलं शरीर वागतं.
(v) मी अशी नि तशी मरणारच होते; तर मग माझ्या यशाचे पुरावे असणे अत्यावश्यकच होते.

प्रश्न 5.
अरुणिमाविषयी उठलेल्या खालील अफवांबाबत तुमची प्रतिक्रिया लिहा.
(अ) शरीराला जखमा झाल्यामुळे बहुधा अरुणिमाच्या डोक्यावरही परिणाम झालेला दिसतोय.
उत्तर:
समाजातील बहुसंख्य लोक मनाने दुबळे असतात. त्यामुळे अरुणिमाच्या अपार घाडसावर विश्वास बसत नाही. शरीरावर झालेल्या आघातामुळे तिचा मानसिक तोल ढळून वेडाच्या भरात तिच्या हातून असे कृत्य घडले असावे, अशी शंकाही अनेकांच्या मनात आली असणार.

(आ) अरुणिमाकडे प्रवासाचे तिकीट नव्हते म्हणून तिने रेल्वेतून उडी मारली.
उत्तर:
अरुणिमाने तिकीट काढले नसणार. त्यामुळे टी.सी.च्या नजरेतून सुटण्याच्या प्रयत्नात तिने गाडीतून उडी मारली असावी, अशी शंका काही जणांना येते. अलीकडे प्रामाणिकपणावरील, सज्जनपणावरील समाजाचा विश्वास डळमळीत झाला आहे. त्यामुळे कोणाच्याही चांगल्या कृतीतून वाईट अर्थ काढण्याची सवय समाजाला लागली आहे, हेच या प्रतिक्रियेवरून दिसून येते.

प्रश्न 6.
पाठातून तुम्हाला जाणवलेली अरुणिमाची स्वभाववैशिष्ट्ये लिहा.

उत्तर:
(i) पराकोटीचे धैर्य
(ii) अमाप सहनशक्ती असणारी
(iii) जबरदस्त आत्मविश्वास असलेली।
(iv) अन्यायाविरुद्ध लढणारी
(v) ध्येयवादी
(vi) जिद्दी.

प्रश्न 7.
पाठात आलेल्या इंग्रजी शब्दांना प्रचलित मराठी शब्द लिहा.
(१) नॅशनल [ ]
(२) स्पॉन्सरशिप [ ]
(३) डेस्टिनी [ ]
(४) कॅम्प [ ]
(५) डिस्चार्ज [ ]
(६) हॉस्पिटल [ ]
उत्तर:
(१) नॅशनल – राष्ट्रीय
(२) स्पॉन्सरशिप – प्रायोजकत्व
(३) डेस्टिनी – नियती
(४) कॅम्प – छावणी
(५) हॉस्पिटल – रुग्णालय
(६) डिस्चार्ज – मोकळीक, पाठवणी,

प्रश्न 8.
पाठात आलेल्या खालील वाक्यांचे मराठीत भाषांतर करा.
(१) Now or never!
(२) Fortune favours the braves
उत्तर:
(i) आता नाही तर कधीच नाही !
(ii) शूर माणसाला नशीब नेहमी साथ देते.

प्रश्न 9.
‘नेहरू गिरिभ्रमण प्रशिक्षण केंद्रा’तील अरुणिमाचे खडतर अनुभव लिहा.
(i) __________________________
(ii) __________________________
(iii) __________________________
(iv) __________________________
(v) __________________________
(vi) __________________________
उत्तर:
(i) धोकादायक पर्वत चढणे.
(ii) मृत्यू येईल असे वाटायला लावणाऱ्या कृती करणे,
(iii) ध्येयापासून दूर लोटू पाहणारे प्रशिक्षणातील कष्ट.
(iv) पाय रोवायचा प्रयत्न केला की टाच व चवडा गोल फिरायचा, म्हणून पाय घट्ट रोवणे कठीण व्हायचे.
(v) उजव्या पायातल्या रॉडमुळे तो पाय जरा जरी दाबला तरी असह्य कळा येत.
(vi) अरुणिमाची अवस्था पाहून शेरपाचा निश्चय डळमळायचा.

प्रश्न 10.
लील वाक्यांतील अधोरेखित शब्दांचे विरुद्धार्थी शब्द लिहून, अर्थ न बदलता वाक्ये पुन्हा लिहा.
(अ) प्रत्येक व्यक्तीत काही ना काही गुण असतोच.
(आ) सूर्योदयाचे वेळी सूर्याची विविध रूपे अनुभवता येतात.
(इ) खालील प्रश्नांची उत्तरे संक्षिप्त असावीत.
(ई) प्रयत्नाने बिकट वाट पार करता येते.
उत्तर:
(i) प्रत्येक व्यक्तीत काही ना काही अवगुण असतोच, असे नाही.
(ii) सूर्यास्ताच्या वेळीही सूर्याची विविध रूपे अनुभवता येतात.
(iii) खालील प्रश्नांची सविस्तर उत्तर: लिहू नका.
(iv) प्रयत्नाने सोपी वाटही पार करता येते.

प्रश्न 11
लील वाक्यांतील क्रियापदे ओळखा.
(अ) सायरा आज खूप खूश होती.
(आ) अनुजाने सुटकेचा नि:श्वास टाकला.
(इ) मित्राने दिलेले गोष्टींचे पुस्तक अब्दुलला खूप आवडले.
(ई) जॉनला नवीन कल्पना सुचली.
उत्तर:
(i) होती
(ii) टाकला
(iii) आवडले
(iv) सुचली.

प्रश्न 12.
खालील तक्ता पूर्ण करा.

उत्तर:

प्रश्न 13.
स्वमत.
(अ) ‘आपलं ध्येय साध्य करताना प्रयत्न निष्फळ ठरणे म्हणजे अपयश नसतं’, या वाक्याचा तुम्हाला समजलेला अर्थ स्पष्ट करा.
उत्तर :
दहावी-बारावीच्या परीक्षेत नापास झाल्यामुळे किंवा एखादा पेपर कठीण गेला म्हणून विद्यार्थी आत्महत्या करतात, अशा बातम्या अनेकदा ऐकू येतात. हे साफ चूक आहे. त्यांना वाटते नापास झाल्यामुळे नामुष्की येते. तोंड दाखवायला जागा राहत नाही.

पण खरोखरच परीक्षेतले अपयश ही नामुष्की असते काय, याबाबत थोडा विचार केला पाहिजे. आपण खूप गुण मिळण्याला परीक्षेत यश मानतो. पण हे बरोबर आहे काय ? गुण महत्त्वाचे नसतात; ज्ञान महत्त्वाचे असते. गुण हे साधन असते, तर ज्ञान हे साध्य असते; आपले ध्येय असते. आपण गुणांना महत्त्व जास्त देतो. इथेच खरा घोटाळा निर्माण होतो. आपले ध्येय हे आपले साध्य असल्यामुळे ते

जास्तीत जास्त उच्च दर्जाचे राखले पाहिजे. ते मिळवताना अपयश आले तर पुन्हा प्रयत्न करता येतो. परंतु ध्येय कमी दर्जाचे असले तर आपण कितीही मोठे यश मिळवले, तरी ते यश कमी दर्जाचे असते. याचा साधा अर्थ असा की, ध्येय प्राप्त करताना आलेले अपयश हे तात्पुरते असते. त्याने खचून जाता कामा नये, किंबहुना ती नामुष्कीसुद्धा नसते. उच्च ध्येय निवडता आले नाही तर मात्र ते अपयश असते.

(आ) ‘प्रत्येकामध्ये एक जिद्दी अरुणिमा असते’, याबाबत तुमचे विचार स्पष्ट करा.
उत्तर :
कोणतीही व्यक्ती दुसऱ्या व्यक्तीसारखी नसते. एखादयाला नृत्य आवडते. एखादयाला गायला आवडते. एखादयाला दुसऱ्याला मदत करायला आवडते. तर कोणाला समाजातील घडामोडींशी दोस्ती करणे आवडते. आपल्यातला असा वैशिष्ट्यपूर्ण गुण कोणता आहे, हे आपण शोधले पाहिजे. या गुणाची जोपासना केली पाहिजे. मग आपल्या हातून आपोआपच लोकोत्तर कामगिरी पार पडेल, अरुणिमाने नेमके हेच केले. खरेतर अपंग बनलेली अरुणिमा आयुष्यात काहीच करू शकली नसती. पण तिने जिद्दीने स्वत:मधला वेगळा गुण ओळखला. स्वत:चे सामर्थ्य शोधले आणि अशक्य वाटणारी कामगिरी पार पाडली. प्रत्येक व्यक्तीमध्ये अशी अरुणिमा असतेच, फक्त त्या अरुणिमाचा आपण शोध घेतला पाहिजे, जीवनाचा हाच महामंत्र आहे.

(इ) तुमच्या मनातील एव्हरेस्ट शोधा आणि शब्दबद्ध करा.
उत्तर :
आपण दिवसभर कोणती ना कोणती कृती करीत असतो. त्या वेळी आपल्या मनात कोणता तरी हेतू असतो. हेतूशिवाय कोणतीही कृती अशक्य असते. आपला हेतू म्हणजेच आपले ध्येय होय. खूप पैसे मिळवणे हे ज्याचे आयुष्यातले सर्वोच्च ध्येय असते, तो माणूस सतत पैसे मिळवण्याचाच विचार करीत राहील. कळतनकळत सतत पैसे मिळवून देण्याच्या कृतीकडेच ओढला जाईल. म्हणजे आपले आपल्या मनातले ध्येयच खूप महत्त्वाचे असते. तेच आपल्या जीवनाची दिशा ठरवीत असते. म्हणून आपण आपले ध्येय निश्चित केले पाहिजे. ते नीट समजून घेतले पाहिजे, पर्वतांमध्ये एव्हरेस्ट जसा सर्वात जास्त उंच आहे, तसेच आपले ध्येय आयुष्यातील सर्वात जास्त उंच, सर्वात जास्त महत्त्वाची गोष्ट आहे. ती गोष्ट आपल्या मनातील एव्हरेस्टच होय. या एव्हरेस्टचा आपण शोध घेतला पाहिजे. तो सर करण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे.

(टिपा –

• CISF – Central Industrial Security Force- केंद्रीय औदयोगिक सुरक्षा बल.
• AIIMS – All India Institute of Medical Sciences- अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्थान.)

अपठित गदय आकलन

(अ) उतारा वाचून दिलेल्या कृती करा.
(१) खालील भाव व्यक्त करणारे वाक्य उताऱ्यातून शोधून लिहा.
(अ) वृक्ष बहरू लागले आहेत. ………………………….
(आ) नदी, नाल्यात भरपूर पाणी आहे. ………………………….

(२) स्पष्ट करा.
(अ) पाणी समजूतदार वाटते ………………………….
(आ) पाणी क्रूर वाटते ………………………….

वर्षाऋतूचा काळ आहे. आभाळ ढगांनी व्याप्त आहे. दिशा पाणावलेल्या आहेत. अधूनमधून पावसाच्या सरी कोसळताहेत. वृक्ष-पर्णांनी अंग धरले आहे. करंगळीची सोंड झाली आहे. उसळत घुसळत नवे पाणी फेसाळत चालले आहे. कुठे काठाला भिडले आहे, कुठे काठावर चढले आहे, कुठे संथ-गंभीर राहून दबदबा दाखवत आहे. भव्य, स्तब्ध पुलाच्या कमानीखालून जाणारे पाणी समजूतदार वाटते, शहाण्यासारखे वागते; पण तेच पुढे जाऊन काठावरची गरीब बिचारी खोपटी उद्ध्वस्त करून आपल्याबरोबर घेऊन जाताना क्रूर, अडाणी आणि उद्दाम वाटते. पुढे जाता जाता कुठे झाडावर चढते, कुठे गच्चीवर लोळते, कुठे घाट बुडवते तर कुठे वाट तुडवते. पाणी येते आणि जाते. एवढे उदंड येणारे पाणी लांब समुद्राच्या पोटात गुडुप्प होते. पाणी किती शहाणे असते! जोवर कोणी अडवत नाही, शेतमळे, बागा फुलवत नाही, रान-रान हसवत नाही तोवर पाण्याने तरी काय करावे? दरवर्षी वर्षाऋतूत यावे अन् वाहून जावे. पाण्याला जाता जाता कृतार्थ होऊन जावे, फुलवत-खुलवत, पिकवत जावे असे वाटल्याशिवाय का राहत असेल ? पण पाण्याचे मन कोण जाणणार?

– राजा मंगळवेढेकर

(आ) खालील आकृत्या पूर्ण करा.

(१) वर्षाऋतूतील निसर्गाचे रूप

(२) पुढे वाहता वाहता पाण्याकडून होणाऱ्या विविध क्रिया

(इ) तक्ता पूर्ण करा. खालील वाक्यांतील अव्यये ओळखा व त्यांचा प्रकार लिहा.

• उताऱ्यातून कळलेला पाण्याचा स्वभाव’ तुमच्या शब्दांत लिहा.
• वर्षाऋतूतील पाणी निष्फळ वाहून जाऊ नये म्हणून माणसाने काय काय करायला हवे, याबाबत तुमचे विचार लिहा.

Marathi Kumarbharti Class 10 Textbook Solutions Chapter 11 गोष्ट अरुणिमाची Additional Important Questions and Answers

उतारा क्र. १
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :

कृती १ : (आकलन) –

प्रश्न 1.
रिकाम्या चौकटी भरा :
(i) लखनौपासून २०० किमी अंतरावरील आंबेडकरनगर
(ii) वडील निवर्तल्यानंतर घराला मार्गदर्शन करणारे –
उत्तर:
(i) लखनौपासून २०० किमी अंतरावरील आंबेडकरनगर – [अरुणिमाचे गाव]
(ii) वडील निवर्तल्यानंतर घराला मार्गदर्शन करणारे – [मोठ्या बहिणीचे पती, भाईसाब]

प्रश्न 2.
विधाने पूर्ण करा :
(i) वडील वारल्यानंतर अरुणिमाच्या घरी भाईसाब हेच वडीलधारे व्यक्ती होते; म्हणून
(ii) CISF च्या नोकरीमुळे अरुणिमा खेळाशी जोडलेली राहू शकली असती; म्हणून भाईसाब यांनी ….
उत्तर:
(i) वडील वारल्यानंतर अरुणिमाच्या घरी भाईसाब हेच वडीलधारे व्यक्ती होते; म्हणून घरातले महत्त्वाचे निर्णय घेण्याचे काम भाईसाब (मोठ्या बहिणीचे पती) करीत.
(ii) CISF च्या नोकरीमुळे अरुणिमा खेळाशी जोडलेली राहू शकली असती; म्हणून माईसाब यांनी तिला CISF ची नोकरी मिळवायचा प्रयत्न करायला सांगितले.

प्रश्न 3.
पुढील कृतीतून व्यक्त होणारे अरुणिमाचे गुण लिहा :
(i) माऊंट एव्हरेस्ट सर करणारी पहिली अपंग भारतीय ती मीच,’ असा उल्लेख अरुणिमा – नि:संकोचपणे करते.
(ii) गर्दीतून मुसंडी मारत अरुणिमाने कॉर्नर सीट – पकडली.
उत्तर:
(i) ‘माऊंट एव्हरेस्ट सर करणारी पहिली अपंग भारतीय ती मीच,’ असा उल्लेख अरुणिमा निःसंकोचपणे करते. – [सार्थ अभिमान]
(ii) गर्दीतून मुसंडी मारत अरुणिमाने कॉर्नर सीट पकडली. – [चपळता]

कृती २ : (आकलन)

प्रश्न 1.
चोरांनी अरुणिमावर हल्ला केला, तेव्हा पुढील व्यक्तींनी केलेली कृती लिहा :
(i) अरुणिमा
(ii) सहप्रवासी.
उत्तर:
(i) अरुणिमा : अंगावर धावून येणाऱ्या प्रत्येक दरोडेखोराला लाथाबुक्क्यांनी मारायला सुरुवात केली.
(ii) सहप्रवासी : अन्यायाविरुद्ध लढणे म्हणजे जणू पापच आहे, या भावनेने सहप्रवासी मख्खपणे जागेवर बसूनच राहिले.

प्रश्न 2.
आकृती पूर्ण करा :

उत्तर:

प्रश्न 3.
पुढील कृतीतून व्यक्त होणारे अरुणिमाचे गुण लिहा :
(i) मीही काही कच्च्या गुरुची चेली नव्हते. –
(ii) मेंदू तल्लखपणे तिथून सुटकेचा विचार करीत होता.
उत्तर:
(i) मीही काही कच्च्या गुरूची – चेली नव्हते. – [प्रचंड आत्मविश्वास]
(ii) मेंदू तल्लखपणे तिथून सुटकेचा विचार करीत होता – [प्रसंगावधान]

प्रश्न 4.

उत्तर:

कृती ३ : (व्याकरण)

प्रश्न 1.
पुढील शब्दांना मराठी प्रतिशब्द लिहा :
(i) माऊंट : [ ]
(ii) ट्रॅक : [ ]
(iii) कॉल लेटर : [ ]
(iv) नॅशनल चॅम्पियनशिप : [ ]
(v) कॉर्नर सीट : [ ]
उत्तर:
(i) माऊंट : पर्वत
(ii) ट्रॅक : रेल्वेरुळ
(iii) कॉल लेटर : नोकरीचे आमंत्रणपत्र
(iv) नॅशनल चॅम्पियनशिप : राष्ट्रस्तरीय नैपुण्य
(v) कॉनर सीट : कडेचे आसन

प्रश्न 2.
पुढील वाक्यांतील क्रियापदे शोधून ती अधोरेखित करा :
(i) घडधाकट असल्यापासूनची गोष्ट आज मी सांगणारेय तुम्हांला.
(ii) CISF ची नोकरी मिळते का बघ, म्हणजे खेळाशी जोडलेली राहशील,
(iii) त्यानुसार मी नोकरीसाठी अर्ज केला.
(iv) मला घेरून असणाऱ्या तरुणांनी माझे लक्ष वेधून घेतले.
(v) त्या रात्री ४९ रेल्वेगाड्या माझ्या पायावरून गेल्या.
(vi) प्रत्येकाला लाथाबुक्क्यांचा प्रसाद दयायला सुरुवात केली.
उत्तर:
(i) धडधाकट असल्यापासूनची गोष्ट आज मी सांगणारेय तुम्हांला.
(ii) CISF ची नोकरी मिळते का बघ, म्हणजे खेळाशी जोडलेली राहशील.
(iii) त्यानुसार मी नोकरीसाठी अर्ज केला.
(iv) मला घेरून असणाऱ्या तरुणांनी माझे लक्ष वेधून घेतले.
(v) त्या रात्री ४९ रेल्वेगाड्या माझ्या पायावरून गेल्या.
(vi) प्रत्येकाला लाथाबुक्क्यांचा प्रसाद दयायला सुरुवात केली.

प्रश्न 3.
कंसातील प्रत्यय जोडून पूर्ण रूप लिहा :
(i) बहीण (ला) =
(ii) भाऊ (चा) =
(iii) महिला (ने) =
(iv) गाड्या (ना) =
(v) कागदपत्रे (चे) =
उत्तर:
(i) बहीण (ला) = बहिणीला
(ii) भाक (चा) = भावाचा
(iii) महिला (ने) = महिलेने
(iv) गाड्या (ना) = गाड्यांना
(v) कागदपत्रे (चे) = कागदपत्रांचे.

प्रश्न 4.
पुढील वाक्यांतील अधोरेखित शब्दांच्या जागी विरुद्धार्थी शब्द योजून अर्थ न बदलता ती वाक्ये पुन्हा लिहा :
(i) मीही काही कच्च्या गुरुची चेली नव्हते.
(ii) आता मी चढू लागले.
(iii) चढाईचा अगदी शेवटचा टप्पा आला.
उत्तर:
(i) मीही काही कच्च्या गुरूची चेली होते असे नाही.
(ii) आता मी उतरू लागले, असे नव्हते,
(iii) उतरणीचा हा अगदी पहिला टप्पा नव्हता.

कृती ४ : (स्वमत / अभिव्यक्ती)

प्रश्न.
रेल्वेगाडीत अरुणिमावर झालेल्या हल्ल्याचे वर्णन वाचल्यावर तुमच्या मनात आलेले विचार लिहा.
उत्तर :
आपल्या देशात कायदा व सुव्यवस्थेचे अक्षरश: धिंडवडे निघत आहेत, त्याचाच हा एक नमूना होता. हीच स्थिती मोठमोठ्या शहरांमध्येसुद्धा अजूनही आढळते. स्त्रियांना तर एकाकी ठिकाणी जायलाच नको, असे झाले आहे. गुंडांना पोलिसांची भीती राहिली नाही. चोऱ्या सर्रास होत आहेत. दुकानदारांवर, बँकांवर, एटीएमवर दरोडे पडल्याच्या बातम्या आता नवीन राहिल्या नाहीत, चोर सापडत नाहीत. सापडले तर ते लवकर मुक्त होतात. मुक्त झाले नाहीत, तर त्यांचे पुढे काय होते, ते कळतच नाही. त्यामुळे गुंडांना कशाचीही भीती राहिलेली नाही. गुंड मोकाट सुटले आहेत. सामान्य माणसे त्यांच्याविरुद्ध तक्रार करायलाही घाबरतात. म्हणून लोकांना गुंडांविरुद्ध भूमिका घ्यायला भीती वाटते. नेमक्या याच कारणामुळे गाडीतले सहप्रवासी अरुणिमावर जीवघेणा हल्ला होत असतानाही मख्खपणे बसून राहिले. स्थिती बदलली तरच समाजात शांतता व सुव्यवस्था नांदेल.

उतारा क्र. २
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या
सूचनानुसार कृती करा :

कृती १ : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा :

उत्तर:

प्रश्न 2.
बरेलीच्या हॉस्पिटलात असलेल्या उणिवांवर अशी मात केली गेली :
(i) …………………….
(ii) …………………….
उत्तर:
(i) डॉक्टरांनी स्वत:च स्वतःचे एक युनिट रक्त दिले.
(ii) भूल न देताच डॉक्टरांनी अरुणिमाचा पाय कापला.

प्रश्न 3.
विधाने पूर्ण करा :
(i) अरुणिमा राष्ट्रीय पातळीवरील चॅम्पियन असल्यामुळे तिला AIIMS मध्ये ……………………….
(ii) बचेंद्रीपाल स्वत:च एव्हरेस्ट सर करणाऱ्या पहिल्या महिला असल्याने त्या अरुणिमाच्या मनातल्या भावना ओळखू शकत होत्या, म्हणून ……………………….
उत्तर:
(i) अरुणिमा राष्ट्रीय पातळीवरील चॅम्पियन असल्यामुळे तिला AIIMS मध्ये अत्युच्च दर्जाच्या सुविधा मिळाल्या,
(ii) बचेंद्रीपाल स्वत:च एव्हरेस्ट सर करणाऱ्या पहिल्या महिला असल्याने त्या अरुणिमाच्या मनातल्या भावना ओळखू शकत होत्या, म्हणून तो पाय कापण्याच्या शस्त्रक्रियेनंतर थोडेसे सावरल्यावर थेट बचेंद्री पाल यांच्याकडे गेली.

प्रश्न 4.
अरुणिमाच्या वाट्याला आलेली विपरीतता सांगा, ……………………….
उत्तर:
एका बाजूला असे दिसत होते की, राष्ट्रीय खेळाडू असल्याने अरुणिमाला अत्युच्च दर्जाच्या सुविधा मिळत होत्या आणि त्याच वेळेला प्रसारमाध्यमांमधून तिची प्रचंड मानहानी करणाऱ्या अफवा पसरत होत्या.

प्रश्न 5.
आकृती पूर्ण करा :

उत्तर:

कृती २ : (आकलन)

प्रश्न 6.
कोण ते लिहा :
(i) अरुणिमाला स्वत:चे रक्त देणारे
(ii) अरुणिमाला AIIMS मध्ये दाखल करणारे :
(iii) अरुणिमांचे ढालीप्रमाणे रक्षण करणारे
(iv) अरुणिमाला खंबीरपणे सोबत करणारे
उत्तर:
(i) अरुणिमाला स्वतःचे रक्त देणारे : डॉक्टर व त्यांचे सहकारी
(ii) अरुणिमाला AIIMS मध्ये दाखल करणारे : क्रीडामंत्री
(iii) अरुणिमांचे ढालीप्रमाणे रक्षण करणारे : कुटुंबीय
(iv) अरुणिमाला खंबीरपणे सोबत करणारे : भाईसाब

प्रश्न 7.
अरुणिमाचा ध्येयवाद ज्यांतून व्यक्त होतो अशा बाबी :
(i) ………………………………
(ii) ………………………………
(iii) ………………………………
उत्तर:
(i) हॉस्पिटलात पडल्या पडल्या अरुणिमाने एव्हरेस्ट सर करण्याचा निर्धार केला.
(ii) डिस्चार्ज मिळाल्यावर अरुणिमा दोनच दिवसांत उभी राहिली.
(iii) उठता-बसता, खाता-पिता अरुणिमा फक्त एव्हरेस्टचाच विचार करू लागली.

प्रश्न 8.
पुढील कृतीतून व्यक्त होणारे अरुणिमाचे गुण लिहा :
(i) अरुणिमाने भूल न देताच स्वत:चा पाय कापून टाकण्याची सूचना केली.
(ii) अरुणिमाने एव्हरेस्ट सर करण्याचा निर्णय घेतला. :
(iii) डिस्चार्जनंतर दोनच दिवसांत अरुणिमा उभी राहिली.
उत्तर:
(i) अरुणिमाने भूल न देताच स्वत:चा पाय कापून टाकण्याची सूचना केली : पराकोटीचे धैर्य
(ii) अरुणिमाने एव्हरेस्ट सर जबरदस्त करण्याचा निर्णय घेतला : आत्मविश्वास
(iii) डिस्चार्जनंतर दोनच दिवसांत अरुणिमा उभी राहिली : जिद्द

कृती ३ : (व्याकरण)

प्रश्न 1.
पुढील इंग्रजी शब्दांना मराठी प्रतिशब्द लिहा :
(i) युनिट
(ii) मोटिव्हेटर
(iii) पेशंट.
उत्तर:
(i) युनिट – माप, मात्रा
(ii) मोटिव्हेटर – स्फूर्तिदाता
(iii) पेशंट – रूग्ण.

प्रश्न 2.
कंसातील प्रत्यय जोडून पूर्ण रूप लिहा :
(i) कैरी(ला) =
(ii) गाळण(ला) =
(iii) खडू(ना) =
(iv) कलम(त) =
उत्तर:
(i) केरी(ला) = कैरीला
(ii) गाळण (ला) = गाळणीला
(iii) खडू(ना) = खडूंना
(iv) कलम(त) = कलमात,

उतारा क्र. ३
प्रश्न, पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :

कृती १ : (आकलन)

प्रश्न 1.
योग्य माहिती लिहा :
(i) एव्हरेस्ट मार्गावरील बेस कॅम्पची संख्या :
(ii) चौथ्या बेस कॅम्पपासून एव्हरेस्टची उंची :
(iii) शेवटच्या टप्प्याला दिलेले नाव :
(iv) मृतदेहांचा खच पडलेला दिसतो तो टप्पा :
(v) एव्हरेस्ट चढाईचा फोटो काढणारा :
(vi) एव्हरेस्टवर भारताचा तिरंगा फडकवणारी पहिली अपंग महिला :
उत्तर:
(i) एव्हरेस्ट मार्गावरील बेस कॅम्पची संख्या : ४
(ii) चौथ्या बेस कॅम्पपासून एव्हरेस्टची उंची : ३५०० फूट
(iii) शेवटच्या टप्प्याला दिलेले नाव : डेथ झोन
(iv) मृतदेहांचा खच पडलेला दिसतो तो टप्पा : डेथ झोन
(v) एव्हरेस्ट चढाईचा फोटो काढणारा : शेरपा
(vi) एव्हरेस्टवर भारताचा तिरंगा फडकवणारी पहिली अपंग महिला : अरुणिमा

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा :
(i) कष्टप्रद प्रशिक्षण पार पाडणारी
(ii) अरुणिमासोबत जायला तयार नसलेला
(iii) शेरपाचे मन वळवणारे
(iv) मृत्युमुखी पडलेल्या गिर्यारोहकाचा देश
(v) शेवटच्या टप्प्यात अरुणिमाला मागे फिरण्याची विनंती करणारा
(vi) ओझे होते म्हणून जास्ती ऑक्सिजन मास्क फेकून देणारा
(vii) अरुणिमाला आत्मविश्वास देणारे
उत्तर:
(i) कष्टप्रद प्रशिक्षण पार पाडणारी : अरुणिमा
(ii) अरुणिमासोबत जायला तयार नसलेला : शेरपा
(iii) शेरपाचे मन वळवणारे : अरुणिमाचे कुटुंबीय
(iv) मृत्युमुखी पडलेल्या गिर्यारोहकाचा बांग्लादेश
(v) शेवटच्या टप्प्यात अरुणिमाला मागे फिरण्याची विनंती करणारा : शेरपा
(vi) ओझे होते म्हणून जास्ती ऑक्सिजन मास्क फेकून देणारा : ब्रिटिश गिर्यारोहक
(vii) अरुणिमाला आत्मविश्वास देणारे : गिर्यारोहण

प्रश्न 3.
परिणाम लिहा : (सराव कृतिपत्रिका-३) अरुणिमाचा ऑक्सिजन साठा संपल्याचा परिणाम
उत्तर:
अरुणिमाचा जीव गुदमरू लागला, श्वास घेण्याचा ती प्रयत्न करू लागली.

प्रश्न 4.
चुकीचे विधान शोधा.

अरुणिमाच्या मते, ……………………………
(अ) प्रयत्न निष्फळ ठरणे म्हणजे अपयश नाही.
(आ) कमकुवत ध्येय म्हणजे अपयश नव्हे.
(इ) आयुष्यात चांगली व्यक्ती बनणे महत्त्वाचे.
(ई) नशिबापेक्षा कर्तृत्वावर विश्वास ठेवावा,
उत्तर:
अरुणिमाच्या मते, कमकुवत ध्येय म्हणजे अपयश नव्हे.

कृती २ : (आकलन)

प्रश्न 1.
अरुणिमाचा ध्येयवाद दाखवून देणाऱ्या कृती लिहा.
उत्तर:
(i) मरणप्राय कष्ट असलेले प्रशिक्षण अरुणिमाने जिद्दीने पूर्ण केले.
(ii) स्वतः अपंग असूनही अरुणिमा सहकारी गिर्यारोहकांच्या सतत पुढे राही.
(iii) डेथ झोनमधील भीषणता पाहिल्यावर ‘आपल्याला मरायचं नाही,’ असे अरुणिमा स्वत:ला बजावत राहिली.
(iv) एव्हरेस्ट सर करण्याचा क्षण नोंदवण्यासाठी अरुणिमाने शेवटचा साठा असलेला ऑक्सिजन मास्क काढला. ही कृती मृत्यूला कवटाळण्यासारखी होती.

प्रश्न 2.
पुढील कोष्टक पूर्ण करा :

अरुणिमाची कृती	अरुणिमाचा गुण
(i) पराकोटीच्या कष्टाचे प्रशिक्षण अरुणिमाने चालूच ठेवले.	……………………………….
(ii) गिर्यारोहण करताना अरुणिमा सर्वांच्या पुढे राहायची.	……………………………….
(iii) पोटातून वर येणाऱ्या भीतीला आवर घातला.	……………………………….
(iv) ऑक्सिजन संपत आला तरी अरुणिमा डगमगली नाही;	……………………………….

उत्तर:

प्रश्न 4.
आकृती पूर्ण करा : (सराव कृतिपत्रिका-३)

उत्तर:

कृती ३ : (व्याकरण)

प्रश्न 1.
वाक्प्रचार व अर्थ यांच्या जोड्या लावा :

उत्तर:
(i) तावून-सुलाखून निघणे – आत्यंतिक कठोर परीक्षेत यशस्वी होणे.
(ii) अग्निदिव्याला तोंड देणे – कठोर परीक्षेला सामोरे जाणे,
(iii) पित्त खवळणे – खूप संतापणे.
(iv) घडा देणे – शिकवण देणे.

प्रश्न 2.
अनेकवचन लिहा :
(i) केंद्र – ………………………………….
(ii) गोष्ट – ………………………………….
(iii) पाय – ………………………………….
(iv) चवडा – ………………………………….
(v) वेदना – ………………………………….
(vi) पाऊल – ………………………………….
(vii) गिरी – ………………………………….
(vi) लढाई – ………………………………….
(ix) चढाई – ………………………………….
(x) मृत्यू – ………………………………….
(xi) सासू – ………………………………….
(xii) केळे – ………………………………….
उत्तर:
(i) केंद्र – केंद्रे
(ii) गोष्ट – गोष्टी
(iii) पाय – पाय
(iv) चवडा – चवडे
(v) वेदना – वेदना
(vi) पाऊल – पावले
(vii) गिरी – गिरी
(viii) लढाई – लढाया
(ix) चढाई – चढाया
(x) मृत्यू – मृत्यू
(xi) सासू – सासवा
(xii) केळे – केळी.

प्रश्न 3.
सूचनेनुसार कृती करा, अधोरेखित शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द वापरून वाक्य पुन्हा लिहा : (सराव कृतिपत्रिका-३)
प्रयत्न निष्फळ ठरणे म्हणजे अपयश नसतं.
उत्तर:
प्रयत्न निष्फळ ठरणे म्हणजे यश नसते, असे नाही.

प्रश्न 4.
पुढील तक्ता पूर्ण करा. (सराव कृतिपत्रिका-३)
शब्द – विभक्तीचे नाव
(i) माझ्यात – ………………………………………
(ii) गिर्यारोहणाने – ………………………………………
उत्तर:
शब्द – विभक्तीचे नाव
(i) माझ्यात – सप्तमी
(ii) गिर्यारोहणाने – तृतीया

व्याकरण व भाषाभ्यास

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न ४ (अ) आणि (आ) यांसाठी…
अव्याकरण घटकांवर आधारित कृती :

१. समास :

तक्ता पूर्ण करा:
सामासिक शब्द – विग्रह – समास
(i) दुःखमुक्त ………………………. – ……………………….
(i) पूर्वपश्चिम ………………………. – ……………………….
(iii) गल्लोगल्ली ………………………. – ……………………….
(iv) पालापाचोळा ………………………. – ……………………….
(v) सप्तपदी ………………………. – ……………………….
(vi) धर्माधर्म ………………………. – ……………………….
उत्तर:
सामासिक शब्द – विग्रह – समास
(i) दुःखमुक्त – दुःखापासून मुक्त – विभक्ती तत्पुरुष
(ii) पूर्वपश्चिम – पूर्व आणि पश्चिम – इतरेतर वंदव
(iii) गल्लोगल्ली – प्रत्येक गल्लीत – अव्ययीभाव
(iv) पालापाचोळा – पाला, पाचोळा वगैरे – समाहार वंद्व
(v) सप्तपदी – सात पावलांचा समूह – द्विगू
(vi) धर्माधर्म – धर्म किंवा अधर्म – वैकल्पिक द्वंद्व

२. अलंकार :
पुढील लक्षणांवरून अलंकार ओळखा व एक उदाहरण दया :

उत्तर :
हा व्यतिरेक अलंकार आहे.
उदाहरण : कामधेनुच्या दुग्धाहुनहीं ओज हिचे बलवान,

३. वृत्त
पुढील ओळींचे गण पाडा व वृत्त ओळखा :
जो घे न भोग जरी पात्र-करी न देही
त्याच्या धनास मग केवळ नाश पाही:
उत्तर :

वृत्त : हे वसंततिलका वृत्त आहे.

४. शब्दसिद्धी :
(१) (१) ‘पणा’ हा प्रत्यय असलेले चार शब्द लिर:
[ ] [ ] [ ] [ ]
(२) ‘प्र’ हा उपसर्ग असलेले चार शब्द लिहा :
[ ] [ ] [ ] [ ]
(३) ‘दिवसेंदिवस सारखे चार अभ्यस्त शब्द लिहा :
[ ] [ ] [ ] [ ]

(२) खालील तक्ता पूर्ण करा. (मार्च १९)
अवजड, लढाई, निरोगी, जमीनदार.
प्रत्ययघटित – उपसर्गघटित
उत्तर:
मख्खपणा – तल्लखपणा
खंबीरपणा – कणखरपणा

(२) प्रभाव प्रशिक्षण – प्रमोद प्रकार

(३) महिनोंमहिने – क्षणोक्षणी
जवळपास – वारंवार

(२) खालील तक्ता पूर्ण करा.
प्रत्ययघटित – उपसर्गघटित
लढाई – अवजड
जमीनदार – निरोगी

५. सामान्यरूप :

(१) तक्ता भरा :

उत्तर:

*(२) तक्ता भरा:

उत्तर:

६. वाक्प्रचार:
(१) बरोबर जोडी ओळखा :
(i) सर करणे – काबीज करणे.
(ii) देवाघरी जाणे – जिवंत ठेवणे.
(iii) शिरोधार्य मानणे – अपमान करणे,
(iv) घोळ निस्तरणे – घोटाळा करणे.
उत्तर :
बरोबर जोडी → सर करणे – काबीज करणे.

(२) चुकीची जोडी ओळखा :
(i) चक्काचूर होणे – चिरडून नाश पावणे.
(ii) वावड्या उठणे – खोट्या बातम्या पसरणे,
(iii) पित्त खवळणे – आजारी पडणे.
(iv) गगनभरारी घेणे – यशाकडे झेप घेणे.
उत्तर :
चुकीची जोडी → पित्त खवळणे – आजारी पडणे,

(३) दिलेल्या वाक्यांत कंसातील वाकप्रचारांचा वापर करून वाक्य पुन्हा लिहा : (मार्च १९) (कान देऊन ऐकणे, मुहूर्तमेढ रोवणे, अचंवित होणे)
(i) सरांचे भाषण मी लक्षपूर्वक ऐकत होते.
(ii) सर्कशीतील रोमांचक कसरती पाहून राधा आश्चर्यचकित झाली.
उत्तर:
(i) सरांचे भाषण मी कान देऊन ऐकत होतो.
(ii) सर्कशीतील रोमांचक कसरती पाहून राधा अचंबित झाली.

भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

(३) पुढील शब्दसमूहासाठी एक शब्द लिहा :
उत्तर:
(i) पर्वतावर चढणारी व्यक्ती – गिर्यारोहक
(ii) डोंगरावर चढणे – गिर्यारोहण
(iii) उत्तुंग घेतलेली झेप – गगनभरारी
(iv) जखमा औषध लावून झाकणारी – मलमपट्टी
(v) नियमबद्ध घेतलेले शिक्षण – प्रशिक्षण

(४) पुढील शब्दाचे दोन अर्थ लिहा : (सराव कृतिपत्रिका-३)
[ ] ←[घन]→ [ ]
उत्तर :
[ढग] ←[घन]→ [दाट]

(५) पुढील शब्दांच्या अक्षरांपासून चार अर्थपूर्ण शब्द लिहा :
(i) देवाघरी → [ ] [ ] [ ] [ ]
(i) गगनभरारी → [ ] [ ] [ ] [ ]
उत्तर:
(i) देवाघरी → [देवा] [घरी] [रीघ] [वघ]
(i) गगनभरारी → [गगन] [नभ] [भरारी] [रन]

२. लेखननियम :
(१) अचूक शब्द लिहा :
(i) शौरोधार्य / शिरोधार्य / शिरोर्याय / शौरपार्य.
(ii) पूरस्कार / पुरसकार / पुरस्कार / पुरस्कर.
(iii) ऊत्स्फूर्त/ उत्स्फूर्त/ उस्त्फूर्त/ उत्स्फुर्त. (सराव कृतिपत्रिका-३)
(iv) मनःस्थिती/मनस्थिती/मनःस्थिति / मनःस्थीती
(v) सम्मान/संमान सम्मान/सनमान.
उत्तर:
(i) शिरोधार्य
(ii) पुरस्कार
(iii) उत्स्फूर्त
(iv) मनःस्थिती
(v) सन्मान.

(२) पुढील वाक्ये लेखननियमानुसार लिहा :
(i) मूसंडि मारत शीताफीने मि कॉर्नर सीट पटकावलि.
(ii) येक रेल्वे माज्या पायांवरुन धडधडत निघुन गेली.
उत्तर:
(i) मुसंडी मारत शिताफीने मी कॉर्नर सीट पटकावली.
(ii) एक रेल्वे माझ्या पायांवरून घडधडत निघून गेली.

३. विरामचिन्हे :
पुढील वाक्यात योग्य ठिकाणी विरामचिन्हे घालून वाक्ये पुन्हा लिहा :
(i) ओहो किती सुंदर दृश्य आहे ते
(ii) तो म्हणाला तुला काही कळतं की नाही
उत्तर:
(i) ओहो, किती सुंदर दृश्य आहे ते!
(ii) तो म्हणाला, “तुला काही कळतं की नाही?”

४. पारिभाषिक शब्द :

(१) पुढील इंग्रजी पारिभाषिक शब्दांना मराठी प्रतिशब्द लिहा :
उत्तर:
(i) Bonafide Certificate – वास्तविकता प्रमाणपत्र
(ii) Application form – आवेदन पत्र
(iii) Feedback – प्रत्याभरण
(iv) News Agency – वृत्तसंस्था
(v) Official Record – कार्यालयीन अभिलेख
(vi) Overtime – अतिरिक्त काळ,

५. अकारविल्हे/भाषिक खेळ :
पुढील शब्द अकारविल्हेनुसार लिहा :
(i) शिक्षण → प्रशिक्षण → सहनशक्ती → दुरवस्था.
(ii) स्टेशन → लखनऊ → गर्दी → लक्ष,
उत्तर:
(i) दुरवस्था → प्रशिक्षण → शिक्षण → सहनशक्ती.
(ii) गर्दी – लखनऊ → लक्ष → स्टेशन.

गोष्ट अरुणिमाची शब्दार्थ

• जन्मजात – जन्मापासून.
• सांगणारेय – सांगणार आहे.
• निस्तरण्यासाठी – केलेल्या चुका सुधारून काम पूर्ण करणे.
• कसेबसे – नाइलाजाने, मोठ्या कष्टाने, अनिच्छेने, जमेल तसे.
• दुरवस्था – वाईट अवस्था,
• तल्लखपणे – तीक्ष्णपणे, आत्यंतिक हुशारीने, सर्व बुद्धिमत्ता वापरून.
• शल्य – टोचणी.
• खडतर – कठीण, त्रासदायक, उग्र.
• सहीसलामत – सुखरूप.

गोष्ट अरुणिमाची इंग्रजी शब्दांचे अर्थ

• कॉल लेटर – नोकरीचे आमंत्रण देणारे नेमणुकीपूर्वीचे पत्र.
• नॅशनल – राष्ट्रीय, कॉर्नर
• सीट – कडेचे आसन, (रेल्वे)
• ट्रॅक – (रेल्वे) रूळ.
• हॉस्पिटल – रुग्णालय,
• मोटिव्हेटर – स्फूर्तिदाता.
• डिस्चार्ज – रुग्णालयातून उपचारांनंतर रुग्णाची केलेली पाठवणूक, डेथ
• झोन – मृत्युप्रवण क्षेत्र.
• स्पॉन्सरशिप – प्रायोजकता,
• ऑक्सिजन – प्राणवायू.
• फॉर्चुन – भवितव्य, बेस
• कॅम्प – तळछावणी.
• डेस्टिनी – नियती, दैव, प्रारब्ध, प्राक्तन,

गोष्ट अरुणिमाची वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ

• शिरोधार्य मानणे : आदरपूर्वक स्वीकार करणे.
• विचारचक्र सुरू होणे : विचार सुरू होणे.
• प्रसाद देणे : आशीर्वाद म्हणून एखादी गोष्ट देणे; (येथे अर्थ) भरपूर बदडून काढणे.
• ढालीप्रमाणे रक्षण करणे : सर्व संकटे स्वतः झेलून दुसऱ्याचे रक्षण करणे.
• गगनभरारी घेणे : खूप प्रगती करणे.
• वेड रक्तात असणे : मुळातच ओढ असणे.
• डोक्यावर परिणाम होणे : वेड लागणे.
• हसण्यावारी नेणे : काहीही महत्त्व न देणे.
• दाखवून देणे : सिद्ध करणे.
• तावून सुलाखून निघणे : आत्यंतिक कठीण परीक्षेत यशस्वी होणे.
• तोंड देणे : सामोरे जाणे.
• पित्त खवळणे : खूप संतापणे.
• धडा देणे : शिकवण देणे.
• चाळण होणे : चाळणीप्रमाणे भोके पडणे, छिन्नविच्छिन्न होणे.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 10.1 मनक्या पेरेन लागा (स्थूलवाचन) Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 10.1 मनक्या पेरेन लागा (स्थूलवाचन)

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 10.1 मनक्या पेरेन लागा Textbook Questions and Answers

कृति

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न ३ साठी…

प्रश्न 1.
खालील संकल्पनांमधील सहसंबंध स्पष्ट करा.

उत्तर:

प्रश्न 2.
‘माणसं पेरायला लागू’ या शीर्षकातून कवीला अभिप्रेत असलेला भावार्थ उलगडून दाखवा.
उत्तर:
कवी वीरा राठोड यांनी ‘मनक्या पेरेन लागा’ या कवितेत ‘बीज’ व ‘माती’ यांचा जिव्हाळ्याचा स्नेहभाव व्यक्त करताना माणसे पेरण्याचा बहुमोल सल्ला दिला आहे.

त्यांनी माती व बीज यांच्या प्रतीकांतून एक सुंदर विचार मांडला आहे. एका चिमुकल्या बीजातून झाड होईपर्यंतचा प्रवास माती ममतेने जोपासते, बीजाचे झाड करण्यात तिच्या जन्माचे सार्थक आहे. त्याप्रमाणे या समाजाच्या मातीत माणसे रुजवली व त्यांच्यावर चांगले संस्कार केले तर त्यातून चिरंतन माणुसकी निर्माण होईल, हा आशय या कवितेतून अभिव्यक्त होतो. म्हणून ‘माणसं पेरायला लागू’ हे शीर्षक अतिशय समर्पक ठरते.

प्रश्न 3.
‘माणसे पेरा । माणुसकी उगवेल’ या विधानाचा तुम्हांला समजलेला अर्थ लिहा.
उत्तर:
मातीत बीज पेरलं की, मातीच्या कष्टमय मायेतून त्याचे झाड होते. माती त्या बीजाला सगळ्या नैसर्गिक आपत्तींपासून वाचवते. दुष्काळाशी लढते. बीजाची मायेने निगराणी करते. या सर्व प्रक्रियेतून बीजाचा वृक्ष होतो. त्याप्रमाणेच आजच्या मूल्यहीन समाजामध्ये चांगल्या संस्काराच्या मातीत जर माणसांना पेरले, तर त्यातून मानवतेचा निकोप वृक्ष उभा राहील, अशी आशादायक भावना या विधानातून व्यक्त झाली आहे. नवविचारांच्या नवसमाजात माणुसकीला बहर येईल व मानवजात सुखी होईल, असा सर्जनशील आशय ‘माणूस पेरा! माणुसकी उगवेल!’ या विधानातून व्यक्त होतो.

प्रश्न 4.
‘माणुसकी पेरणे काळाची गरज’ या विधानाचा तुम्हाला कळलेला अर्थ लिहा.
उत्तर:
मातीमध्ये बी पेरले की, मातीच्या मायेच्या संस्कारांमधून वृक्ष जन्माला येतो. माती ऊन-वारा-पाऊस-वादळाची झळ सोसून बीजाची जोपासना करते. बीजाला दुष्काळाची झळ सोसावी लागू नये; म्हणून ती दुष्काळाशी सामना करते. या प्रतीकांतून कवीनं सामाजिक आशय मांडला आहे. आज भ्रष्टाचार, दैन्य, अंधश्रद्धा व इतर धर्माध घटक यांमुळे समाज पोखरलेला आहे व त्यात माणुसकी लयाला जात आहे. अशा या आधुनिक काळात माणसांवर चांगले संस्कार होऊन माणुसकी निर्माण होणे आवश्यक आहे. म्हणून माणुसकी पेरणे म्हणजेच विवेकी माणूस निर्माण करण्याची आजच्या काळाची गरज अधोरेखित होते.

उपक्रम:
वरील कविता तुमच्या परिसरात बोलल्या जाणाऱ्या भाषेत/बोलीभाषेत (उदा., पावरी, गोंडी, कोरकू, वारली, व-हाडी, अहिराणी, मालवणी इत्यादी.) रूपांतरित करा व तिचा आस्वाद घ्या.

वाचा
विचारांचं संतुलन हवं! माणसाचं मन एक अजब यंत्रणा आहे. अनेक परस्परविरोधी भावना आणि विचारप्रवाह तिथे वास करत असतात, पण बहुतेक वेळा आपण नकारात्मक भावना आणि छळवादी विचारांच्या अमलाखाली वावरतो. त्यामुळे आपण निष्क्रिय तरी होतो किंवा हातून चांगलं काम घडत असलं तरी त्यातून आनंद, आत्मविश्वास आणि समाधान मिळत नाही. अशा नकारात्मक भावना व विचार मनातून नष्ट व्हावेत. अशी इच्छा बाळगून वावरतो. ते शक्य असतं का?

प्रत्येक नाण्याला दोन बाजू असतात. त्यामुळे होकारात्मक आणि सृजनात्मक विचार झाले तरी त्यांना विरुद्ध बाजूही असतेच. त्याचप्रमाणे नकारात्मक विचार व भावना यांचादेखील काही उपयोग होतच असतो. तो उपयोग करून घेणं हे आपलं कौशल्य आणि हुशारी, हे लक्षात ठेवायला हवं, म्हणून तर अशा परस्परविरोधी भावना व विचार मनात वावरतात. त्या नकारात्मक गोष्टींनी गांगरून जाण्याचं जरासुद्धा कारण नाही. त्यांचं संतुलन राखणं महत्त्वाचं

ज्याप्रमाणे चार चाकी गाडीत ब्रेक व अॅक्सिलेटर म्हणजे वेगनियंत्रक व प्रवर्तक असतात. त्याप्रमाणे मनाला वेगानं पुढे नेणारे होकारात्मक विचार आणि प्रगतीला रोखणारे नकारात्मक विचार असतात. गाडीच्या सुरक्षिततेसाठी ब्रेकची आवश्यकता भासते म्हणून ते असतात. त्यांना भिण्याचं काहीच कारण नाही. त्याप्रमाणे मनात नकारात्मक विचार येतात. त्यांच्या मदतीने सावधगिरी कशी व कुठे बाळगायची याचं स्पष्ट भान निर्माण होतं आणि चुकीच्या निर्णयांनादेखील आळा बसतो. अर्थात नुसताच ब्रेक दाबला तर गाडी सुरूही होणार नाही आणि वेगदेखील घेणार नाही. म्हणूनच सतत आपल्या विचारांचं संतुलन असणं आवश्यक आहे.

– (गंमत शब्दांची- डॉ. द. दि. पुंडे)

Marathi Kumarbharti Class 10 Textbook Solutions Chapter 10.1 मनक्या पेरेन लागा Additional Important Questions and Answers

कृती: (स्वमत / अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
पुढील ओळींतील भावसौंदर्य विशद करा:

(i) ‘माती त्याला लावते जीव’ (धुड वोनं लगाडछ जीव)
उत्तर:
‘मनक्या पेरेन लागा’ या कवितेत वीरा राठोड यांनी बीजाला माती कशी जपते याविषयी हृदय शब्दांत सांगितले आहे.
कवी म्हणतात, एक बीज मातीत पडते. तेव्हा माती त्या बीजाला आईच्या मायेने जोपासते. मातीचे व त्याचे घट्ट नाते तयार होते. माती त्याच्यावर माया ओतते. त्याचे पालन-पोषण करते. त्याला सांभाळते. त्याची निगराणी करते. माती बीजाला जीव लावते. ऊन-वारा-पाऊसवादळ यांपासून त्याचे संरक्षण करते. जणू ते तिचे बाळ असते. त्याचा वृक्षापर्यंतचा प्रवास ती ममतेने घडवते. माती व बीजाचे मानवीकरण करून कवीने ही हृदयस्पर्शी ओळ लिहिली आहे.

(ii) ‘एक दिवस त्याला झाड करूनच सोडते’ (एक दन वोनं झाड करूनच छोडचं)
उत्तर:
कवी वीरा राठोड यांनी मनक्या पेरेन लागा’ या कवितेमध्ये मातीची महती सांगितली आहे. कवी म्हणतात, एक चिमुकले बीज मातीत पडते. माती त्याला आईच्या ममतेने जोपासते. मातीशी त्याचे दृढ नाते जडते. माती त्याला जीव लावते. एखादया लहान बाळासारखे त्याचे पालन-पोषण करते.

ऊन-वारा-पाऊस-वादळ यांची त्याला झळ लागू देत नाही. दुष्काळाशी माती लढते. कारण तिला बीजाचा वृक्ष करण्याचा आंतरिक ध्यास लागलेला असतो. बघता बघता तिचे स्वप्न साकार होते. एक दिवस त्या बीजाचे पूर्ण झाड होते, तेव्हा मातीला धन्यता वाटते.

या ओळीतून मातीचे कष्ट व जिद्द यांचा प्रत्यय येतो.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 12 भरतवाक्य Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 12 भरतवाक्य

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 12 भरतवाक्य Textbook Questions and Answers

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न २ (अ) साठी…

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा.
(i)
उत्तर:

(ii)
उत्तर:

प्रश्न 2.
योग्य पर्याय निवडून विधान पुन्हा लिहा.

(अ) कवींच्या मते मनातील सर्व इच्छा पूर्ण व्हाव्यात म्हणून ________________________
(१) सतत परमेश्वराच्या सान्निध्यात राहावे.
(२) सतत परमेश्वराचे नामस्मरण करावे.
(३) सतत आत्मबोध घ्यावा.
(४) चारधाम यात्रा करावी.
उत्तर:
कवीच्या मते मनातील सर्व इच्छा पूर्ण व्हाव्यात, म्हणून सतत परमेश्वराचे नामस्मरण करावे.

(आ) सदंघ्रिकमळी दडो; म्हणजे ________________________
(१) कमळाच्या फुलात चित्त सदैव गुंतो.
(२) कमळातून मधुसेवन करणाऱ्या भुंग्याप्रमाणे सज्जनांच्या पायाशी मन गुंतो.
(३) कमळाच्या व भ्रमराच्या सौंदर्यात मन गुंतो.
(४) कमळात मन लपून राहो.
उत्तर:
सदंघ्रिकमळी दडो; म्हणजे कमळातून मधुसेवन करणाऱ्या भुंग्याप्रमाणे सज्जनाच्या पायाशी मन गुंतो.

प्रश्न 3.
खालील गोष्टींच्या बाबतीत कवी परमेश्वराजवळ कोणती विनंती करतात ते लिहा.
गोष्टी – विनंती
(१) निश्चय – …………………………………
(२) चित्त – …………………………………
(३) दुरभिमान – …………………………………
(४) मन – …………………………………
उत्तर:
गोष्टी – विनंती
(i) निश्चय – कधीही ढळू नये.
(ii) चित्त – भजन करताना विचलित होऊ नये.
(iii) दुरभिमान – सर्व गळून जावा.
(iv) मन – मलीन होऊ नये.

प्रश्न 4.
खालील ओळींचा तुम्हांला समजलेला अर्थ लिहा.
(१) मति सदुक्तमार्गी वळो – …………………………………
(२) न निश्चय कधीं ढळो – …………………………………
उत्तर:
(१) कुमार्ग सोडून चांगल्या मार्गावर बुद्धी वळवावी, म्हणजेच सत्कार्य करावे.
(२) दृढ केलेला निर्धार कधीही विचलित होऊ नये.

प्रश्न 5.
काव्यसौंदर्य.
(अ) ‘सुसंगती सदा घडो; सुजनवाक्य कानी पडो;’ या ओळींचे रसग्रहण करा.
उत्तर:
आशयसौंदर्य: ‘केकावली’ या काव्यग्रंथाची समाप्ती करताना उपसंहार म्हणून ही ‘भरतवाक्य’ काव्यरचना कविश्रेष्ठ मोरोपंतांनी लिहिली आहे. तनामनातील दर्पण जाऊन सद्गुण कोणते व कसे अंगिकारावे, याबद्दल देवाकडे आतं प्रार्थना केली आहे.

काव्यसौंदर्य: ‘सुसंगती’ म्हणजे चांगल्या, सज्जन व्यक्तीची मैत्री होय. गुणवान व चारित्र्यवान माणसांच्या संगतीत सदैव राहावे, म्हणजे आपली आत्मिक प्रगती व ज्ञानप्राप्ती होते, असा आशय उपरोक्त ओळींमध्ये व्यक्त झाला आहे. ‘सुजनवाक्य’ म्हणजे सुविचारांची धारणा जर केली, तर मन निर्मळ व प्रेमळ होते, असाही सुयोग्य सल्ला मोरोपंतांनी जनसामान्यांना दिला आहे.

भाषिक वैशिष्ट्ये: प्रस्तुत ओळींमध्ये सामान्य माणसांना परमार्थांची आवड लागावी, म्हणून दोन वर्तन-नियम सांगितले आहेत. साधकाने चारित्र्यसंपन्न होण्यासाठी उपदेश केला आहे. प्रत्येक चरणात ११+१३ मात्रेची आवर्तने असणारी हे ‘केकावली’ नावाचे मात्रावृत्त आहे. यातील भाषा साधी, सोपी व आवाहक असल्यामुळे हृदयाला। थेट भिडणारी आहे. ‘घडो-जडो’ या यमकप्रधान क्रियापदांमुळे कवितेला सुंदर लय व नाद आला आहे.

(आ) ‘स्वतत्त्व हृदया कळो; दुरभिमान सारा गळो;’ या काव्यपंक्तीतील विचारसौंदर्य स्पष्ट करा.
उत्तर:
माणसाने चारित्र्यसंपन्न होण्यासाठी कवी मोरोपंत यांनी ‘भरतवाक्य’ या केकावलीमध्ये जनांना मोलाचा उपदेश केला आहे.

सत्संग करून माणसाने सन्मार्गाला लागावे. चांगला मार्ग आचरण्यासाठी बुद्धीला योग्य वळण लावावे. स्वत:मधील स्वतत्त्व मनोमन ओळखावे. आत्मविश्वास वाढवावा. गर्विष्ठपणाचा त्याग करावा. दुरभिमान अजिबात बाळगू नये. आपले मन वाईट विचारांनी मलीन, भ्रष्ट करू नये. मन शुद्ध करावे. आत्मज्ञान वाढवावे. आत्मज्ञानामध्ये सर्व अनिष्ट गोष्टी जाळून टाकाव्यात, अशा प्रकारे विवेकी व प्रगल्भ विचार या चरणांमध्ये कवी मोरोपंत यांनी व्यक्त केला आहे.

(इ) सत्प्रवृत्त व्यक्तीची तुम्हाला जाणवलेली वैशिष्ट्ये तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
सत्प्रवृत्ती व्यक्ती म्हणजे सज्जन व्यक्ती. ही मनाने अतिशय निर्मळ असते. सर्व प्राणिमात्रांबद्दल तिच्या मनात नितांत प्रेमभाव वसत असतो. कुविचारांना त्यांच्या मनात जराही थारा नसतो. त्यांचे हृदय करुणेने ओतप्रोत भरलेले असते. काम, क्रोध, मद, मत्सर, आलस्य व मोह या षड्विकारांवर त्यांनी मात केलेली असते. ते सदैव परोपकारी असतात. दुसऱ्यांच्या दुःखाने व्यथित होणारे त्यांचे मन सतत तळमळत राहते. त्यांच्या हातून सदैव सत्कार्य घडते. त्यांच्या हृदयात दया, क्षमा, शांती वसत असते. सत्प्रवृत्त व्यक्ती अंतर्बाह्य पारदर्शक असते. म्हणून सज्जनांचा सहवास असावा व त्यांच्या सद्विचारांचे श्रवण करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

(ई) वाईट गोष्टींचा मोह टाळण्यासाठी तुम्ही कोणते उपाय सुचवाल ते लिहा.
उत्तर:
सर्वप्रथम चांगल्या गोष्टी व वाईट गोष्टी कोणत्या यांची निवड विवेकबुद्धीने करावी. त्यानंतर वाईट गोष्टींचा त्याग करण्यासाठी मन खंबीर करावे, बुद्धी स्थिर ठेवावी. चंचलता सोडून दयावी. चांगल्या मित्रांच्या संगतीत नेहमी राहावे. त्यांचा योग्य तो सल्ला घ्यावा. थोरामोठ्यांचा आदर करावा. त्यांचे अनुभवाचे बोल ग्रहण करावेत. चांगल्या संस्कारमय पुस्तकांचे वाचन करावे, सद्विचाराने वर्तन करावे, दुसऱ्यांचे मन जाणून घ्यावे. शक्यतो परोपकार करावा. आपल्या वागण्याने कुणीही दुखावणार नाही याची काळजी घ्यावी. प्रेममय हृदय धारण करावे. जनात आपण प्रिय ठरू असे वर्तन करावे.

Marathi Kumarbharti Class 10 Textbook Solutions Chapter 12 भरतवाक्य Additional Important Questions and Answers

प्रश्न. पुढील कवितेच्या आधारे दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती १: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

– (सराव कृतिपत्रिका-२)

सुसंगति सदा घडो; सुजनवाक्य कानी पडो;
कलंक मतिचा झडो; विषय सर्वथा नावडो;
सदंघ्रिकमळी दडो; मुरडितां हटानें अडो;
वियोग घडतां रडो; मन भवच्चरित्री जडो।।
न निश्चय कधी ढळो; कुजनविघ्नबाधा टळो;
न चित्त भजनीं चळो; मति सदुक्तमार्गी वळो;
स्वतत्व हृदया कळो; दुरभिमान सारा गळो;
पुन्हां न मन हे मळो; दुरित आत्मबोधे जळो।।
मुखी हरि! वसो तुझी कुशलधामनामावली,
क्षणांत पुरवील जी सकलकामना मावली;
कृपा करिशि तूं जगत्रयनिवास दासावरी,
तशी प्रगट हे निजाश्रितजनां सदा सांवरी।।

– (केकावली)

कृती २: (आकलन)

प्रश्न 1.
‘कुशलधामनामावली मावली’ या कवीच्या कल्पनेतील कुशलधामनामावली व मावली यांच्यातील साम्य स्पष्ट करा: (सराव कृतिपत्रिका-२)

कुशलधामनामावली – मावली (माऊली)
(i) ……………………… – (i) ………………………
(ii) ……………………… – (ii) ………………………
(iii) ……………………… – (iii) ………………………
उत्तर:
कुशलधामनामावली – मावली (माऊली)
(i) आश्रयाला आलेल्या लोकांना सावरते. – (i) सन्मार्ग दाखवते.
(ii) संकटकाळी धावून येऊन कृपा करते. – (ii) सर्व लोकांचे कल्याण करते.

कृती ३: (काव्यसौंदर्य)

प्रश्न 1.
‘कृपा करिशि तूं जगत्रयनिवास दासावरी, तशी प्रगट हे निजाश्रितजना सदा सांवरी।।’ या काव्यपंक्तीतील भावसौंदर्य स्पष्ट करा.
उत्तर:
कवी मोरोपंत यांनी “भरतवाक्य’ या केकावलीमध्ये भक्तिमार्गाने परमार्थसाधना करणाऱ्या साधकांच्या वतीने परमेश्वराकडे करुणा भाकली आहे.

कवी मोरोपंत म्हणतात – हे प्रभो, तुझ्या नामस्मरणाने शरीररूपी घर पावन होवो व कुशल राहो. स्वर्गलोक, इहलोक व पाताळलोक या तिन्ही जगात राहणारे तुझे जे भक्त आहेत, ते तुझे दास आहेत. ते तुला मनोभावे शरण आले आहेत. तुझ्या आश्रयाला आलेल्या या भक्तजनांवर तू तुझा कृपावर्षाव कर, तुझी कृपा प्रगट कर आणि या भक्तांना नेहमी आधार देऊन त्यांचे जीवन सावर.

अत्यंत लीन शब्दांत कवींनी परमेश्वराची आर्त आळवणी केली आहे.

प्रश्न. पुढील कवितेसंबंधीत्याखाली दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे कृती सोडवा:

कविता-भरतवाक्य. (मार्च १९)
उत्तर:
(१) प्रस्तुत कवितेचे कवी: मोरोपंत.
(२) कवितेचा रचनाप्रकार: आर्या.
(३) कवितेचा काव्यसंग्रह: केकावली.
(४) कवितेचा विषय: सज्जन माणसाचे महत्त्व,
(५) कवितेतून व्यक्त होणारा (स्थायी) भाव: सज्जन माणसाच्या सहवासात राहणे सुखकारक असते.

(६) कवितेच्या कवींची लेखनवैशिष्ट्ये: ही कविता आर्या या वृत्तात लिहिलेली आहे. या आर्याची चालही जनमानसात खूप लोकप्रिय झालेली आहे. कर्णमधुर चालीमुळे ही कविता गुणगुणत राहावीशी वाटते. या कवितेत ‘सुजनवाक्य’, ‘सदैनिकमळी’, ‘कुजनविघ्नबाधा’, ‘सदुक्तमार्गी’, ‘स्वतत्त्व’, ‘कुशलधामनामावली’ यांसारखे संस्कृतप्रचुर शब्द आहेत. अशा शब्दांनी भारदस्तपणा येतो. त्याचबरोबर ‘घडो’, ‘पडो’, ‘जडो’, ‘मुरडिता’, ‘इटाने’, ‘ढळो’ यांसारखे अस्सल मराठी शब्दही या कवितेत आढळतात. त्यामुळे आशय सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवण्यास मदत होते. भाषा आवाहक बनते. यमकप्रधानता असल्यामुळे सुंदर लय व खटकेबाज नादमयता निर्माण झाली आहे.

(७) कवितेची मध्यवर्ती कल्पना: माणसाने नेहमी सज्जन माणसाच्या संगतीत राहावे. सुवचनांमध्ये सांगितलेले विचार अंगीकारावेत आणि त्यानुसार वागावे. खोटा अभिमान न बाळगता व मोहाला बळी न पडता सत्कर्म करून भक्तिमार्गाचा अवलंब करावा, हा मोरोपंतांनी केलेला उपदेश कवितेच्या केंद्रस्थानी आहे.

(८) कवितेतून व्यक्त होणारा विचार: माणसाने सतत परमेश्वराचे नामस्मरण करावे. दुरभिमान, गर्विष्ठपणा, वाईट विचार आपल्या मनातून नष्ट झाले पाहिजेत. चांगल्या विचारांचे वळण लागावे अशी मोरोपंत इच्छा व्यक्त करतात. चांगले वागणे म्हणजे काय, हे समजून घेण्यासाठी सदोदित सज्जनांच्या संगतीत राहावे, लोकांनी सज्जनांचे वागणे, त्यांचे बोलणे, त्यांचे विचार अंगीकारावेत, हा विचार या कवितेत मांडला आहे.

(९) कवितेतील आवडलेली ओळ:
सुसंगति सदा घडो; सुजनवाक्य कानी पडो;
कलंक मतिचा झडो; विषय सर्वथा नावडो;

(१०) कविता आवडण्याची वा न आवडण्याची कारणे: ही कविता मला आवडते. कारण लहानपणापासून मी ती ऐकत आलो आहे. लहानपणी ती पाठही केली होती. आता मोठा झाल्यावर कवितेचा अर्थ कळला आहे. कवितेत चांगले वागण्याचा सल्ला दिला आहे. पण चांगले म्हणजे काय, हे सोप्या पद्धतीने सांगितले आहे. सज्जन माणूस जसे वागतो, बोलतो, विचार करतो, तसे म्हणजे चांगले, इतकी सोपी कल्पना वापरून आपले म्हणणे सांगितले आहे. पण या कवितेतील संस्कृतप्रचुर शब्दांमुळे अर्थ कळण्यात अडचणी येतात. ही एक कवितेविषयी नावड निर्माण करणारी बाब आहे.

(११) कवितेतून मिळणारा संदेश: नेहमी संतसज्जनांच्या संगतीत राहावे. त्यांच्या सहटासामुळे चांगले वागण्याचे दर्शन घडते. त्यांच्याप्रमाणे वागण्याची प्रेरणा मिळते. त्यांच्या विचारांसारखे विचार आपण अंगीकारू लागतो. तसेच नेहमी देवाचे नामस्मरण करीत राहावे. म्हणजे वाईट कल्पना, वाईट विचार आपल्या मनाला शिवत नाहीत…

व्याकरण व भाषाभ्यास

(कृतिपत्रिकेतील प्रश्न ४ (अ) आणि (आ) यांसाठी…

व्याकरण घटकांवर आधारित कृतीः
१. समास:

पुढील सामासिक शब्दांचा विग्रह करा:
(i) हरघडी
(ii) देवघर
(iii) रामलक्ष्मण
(iv) अंथरुण पांघरुण
(v) रावरंक
(vi) नवरात्र.
उत्तर:
सामासिक शब्द – विग्रह
(i) हरघडी – प्रत्येक घडीला
(ii) देवघर – देवासाठी घर
(iii) रामलक्ष्मण – राम आणि लक्ष्मण
(iv) अंथरुण पांघरुण – अंथरुण, पांघरुण वगैरे
(v) रावरंक – राव किंवा रंक
(vi) नवरात्र – नऊ रात्रीचा समूह

२. अलंकार:

पुढील आकृतीवरून अलंकार ओळखा व एक उदाहरण दया:
निर्जीव वस्तू → मानवी भावनांचे → सजीव समजणे आरोपण
उत्तर:
अलंकार → चेतनागुणोक्ती
उदा., डौलदार ही गिरीशिखरे धापाच टाकू लागतात.

३. वृत्त:

पुढील ओळीचा लगक्रम लिहा:
सुसंगति सदा घडो;
सुजनवाक्य कानी पडो
उत्तर:

४. शब्दसिद्धी:
(१) ‘सु’ उपसर्ग असलेले चार शब्द लिहा:
जसे: सु + संगती → सुसंगती
उत्तर:
सुजन → सुवचन → सुविचार → सुमन

(२) पुढील शब्दांना ‘आवली’ प्रत्यय लावून शब्द तयार करा:
(i) नाम – [ ]
(ii) रंग – [ ]
उत्तर:
(i) नामावली
(i) रंगावली

५. सामान्यरूप:

पुढील शब्दांची सामान्यरूपे लिहा:
(i) दुरिताचे – ……………………………..
(ii) मार्गाला – ……………………………..
(iii) कमळात – ……………………………..
(iv) मनाने – ……………………………..
उत्तर:
(i) दुरिता
(ii) मार्गा
(iii) कमळा
(iv) मना.

भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

१. शब्दसिद्धी:

(१) समानार्थी शब्द लिहा:
(i) मती = ……………………………..
(i) कलंक = ……………………………..
(iii) निश्चय = ……………………………..
(iv) संगत = ……………………………..
उत्तर:
(i) मती = बुद्धी
(ii) कलंक = डाग
(iii) निश्चय = निर्धार
(iv) संगत = सोबत.

(२). विरुद्धार्थी शब्द लिहा:
(i) नावडो x ……………………………..
(ii) वियोग x ……………………………..
(iii) दुरभिमान x ……………………………..
(iv) दास x ……………………………..
(v) दुरित x ……………………………..
(vi) कृपा x ……………………………..
उत्तर:
(i) नावडो x आवडो
(ii) वियोग – मीलन
(iii) दुरभिमान x अभिमान
(iv) दास x मालक
(v) दुरित x सज्जन
(vi) कृपा x अवकृपा.

(३) पुढील शब्दांचे दोन अर्थ लिहा:
(i) [ ] ← सारा → [ ]
(ii) [ ] ← विषय → [ ]
उत्तर:
(i) सर्व ← सारा → कर
(ii) वासना ← विषय → अभ्यासातील घटक

(४) पुढील शब्दांच्या अक्षरातून चार अर्थपूर्ण शब्द लिहा:
(1) दुरभिमान
(ii) कुशलधामनामावली
उत्तर:
(i) दुरभिमान → [भिमा] [रमा] [मार] [मान]
(ii) कुशलधामनामावली → [कुशल] [घाम] [नाम] [नाव]

२. लेखननियम:
अचूक शब्द ओळखा:
(i) दुष्टि – ………………………
(ii) वेशीष्ट्य – ………………………
(iii) किर्ति – ………………………
(iv) शिषर्क – ………………………
(v) सूज्ञ – ………………………
(vi) जेष्ट – ………………………
(vi) हींस्त्र – ………………………
(viii) उप्तन – ………………………
उत्तर:
(i) दुष्टि – दृष्टी
(ii) वेशीष्ट्य – वैशिष्ट्य
(iii) किर्ति – कीर्ती
(iv) शिषर्क – शीर्षक
(v) सूज्ञ – सुज्ञ
(vi) जेष्ट – ज्येष्ठ
(vii) हींस्त्र – हिंस
(viii) उप्तन – उत्पन्न

३. विरामचिन्हे:
पुढील विरामचिन्हे ओळखा:
(१) [ : ]
(२) [ – ]
(३) [ ” ” ]
(४) [ – ]
उत्तर:
(१) [ : ] अपूर्ण विराम
(२) [ – ] अपसारण चिन्ह
(३) [ ” ” ] दुहेरी अवतरणचिन्ह
(४) [ – ] संयोग चिन्ह.

४. पारिभाषिक शब्द:
योग्य पर्याय निवडा:
(i) Sonnet – …………………….
(१) पुनीत
(२) सुनीत
(३) विनीत
(४) पुलकित
उत्तर:
(२) सुनीत

(ii) Lyric – …………………….
(१) ओळी
(२) अभावगीत
(३) भावगीत
(४) गाणे
उत्तर:
(३) भावगीत

(iii) Magazine – …………………….
(१) मासिक
(२) पाक्षिक
(३) द्वैमासिक
(४) नियतकालिक
उत्तर:
(४) नियतकालिक

(iv) Trade Mark – …………………….
(१) शोधचिन्ह
(२) बोधचिन्ह
(३) विधीचिन्ह
(४) निधीचिन्ह
उत्तर:
(२) बोधचिन्ह

५. अकारविल्हे/ भाषिक खेळ

पुढील शब्द अकारविल्हेनुसार लिहा:
सुसंगती → कमळ → हरी → वियोग,
उत्तर:
कमळ → वियोग → सुसंगती → हरी.

भरतवाक्य Summary in Marathi

कवितेचा भावार्थ
चारित्र्यसंपन्न होण्यासाठी संसारीजनांना मोलाचा उपदेश करताना कवी मोरोपंत म्हणतात – नेहमी सज्जन माणसांची मैत्री जडावी. सुविचार, सुवचने कानांवर पडावीत. बुद्धीचे (मांदय), बुद्धीतील वाईट विचार झडून बुद्धी शुद्ध व्हावी, विवेकी व्हावी. कामवासनेविषयी संपूर्णत: नावड निर्माण होवो. भुंगा जसा कमळात अडकतो, सुगंधाने धुंद होऊन निग्रहाने तिथून हटत नाही जर कमळाचा विरह झाला, तर तो रडतो. त्याप्रमाणे कमळातील मधुसेवन करणाऱ्या भुंग्याप्रमाणे मन सज्जनांच्या पायी गुंतो, आपले मन भक्तिमार्गात, भवचरित्रात, परमार्थात जडून राहू दे.।।

दृढ निर्धार कधीही ढळू देऊ नये. वाईट माणसांचे विघ्न टळून जाऊ दे, त्यांच्या अडचणीची बाधा आपल्याला होऊ नये. परमेश्वराचे नामस्मरण करताना मन चंचल होऊ नये. चांगला मार्ग आचरण्यासाठी बुद्धीला वळण लागो. स्वत:चे स्वत्व हृदयाला कळू दे. स्वत:ची ओळख, आत्मविश्वास वाढू दे. दुरभिमान, गर्विष्ठपणा गळून जाऊ दे. मन कधीही वाईट विचारांनी मलीन होऊ नये. आत्मज्ञानामध्ये सर्व अनिष्ट, दुरित भस्मसात होऊ दे.।।

हे देवा, तुझे नाव माझ्या मुखातून सदैव येत राहो. माझे शरीररूपी घर तुझ्या नामोच्चाराने कुशल व पावन होवो. तुझ्या नामस्मरणाने माझ्या मनाच्या सर्व इच्छा तत्काळ पुरवल्या जातात. तिन्ही जगांत (स्वर्गलोक, इहलोक व पाताळ) राहणाऱ्या भक्तांवर तू कृपावंत होतोस, तशी तुझ्या आश्रयाला आलेल्या, शरण आलेल्या भक्तांवर तुझी कृपा प्रकट होऊ दे.।।

भरतवाक्य कवितेची मध्यवर्ती कल्पना
माणसाने नेहमी सज्जन माणसाच्या संगतीत राहावे व सुवचनांच्या विचारांनी वागावे. खोटा अभिमान न बाळगता व मोहाला बळी न पडता सत्कर्म करून भक्तिमार्गाचे अवलंबन करावे, असा उपदेश कवी मोरोपंतांनी या केकावलीमध्ये केला आहे.

भरतवाक्य शब्दार्थ

• सुसंगति – चांगल्या माणसाची संगत,
• सदा – नेहमी, सतत,
• सुजनवाक्य – सुवचन, सुविचार.
• कानी – कानांवर, श्रवणी.
• कलंक – डाग (कुविचार).
• मती – बुद्धी, प्रज्ञा.
• झडो – झडून जावो, निघून जावो.
• विषय – मोह, कामवासना.
• सर्वथा – पूर्णपणे,
• नावडो – आवडू नये.
• सदंध्रि – सज्जनांचे पाय,
• कमळी – कमळफुलात.
• दडो – लपावा.
• मुरडिता – मागे वळताना,
• हटाने – आग्रहाने, हट्टाने.
• अडो – अडकून राहो.
• वियोग – विरह.
• भवच्चरित्री – संसारधर्म, भक्तिमार्ग, परमार्थ.
• जडो – जडावा, लागून राहो.
• न ढळो – ढळू नये, विलग होऊ नये.
• कुजन – वाईट माणूस.
• विघ्नबाधा – अडचणीची लागण, व्यत्यय.
• टळो – टळून जावो, निघून जावो.
• चित्त – मन, अंत:करण,
• भजनी – भजनात, प्रार्थनेत,
• न चळो – विचलित होऊ नये, दुर्लक्ष होऊ नये,
• सदक्तमार्गी – चांगल्या वाटेला, चांगल्या जीवनमार्गाला.
• वळो – वळावी, जावी.
• स्वतत्त्व – स्वत्व, आत्मविश्वास, स्वाभिमान,
• हृदया – मनाला.
• कळो – कळावा, समजावा.
• दुरभिमान – व्यर्थ अभिमान, गर्विष्ठपणा.
• गळो – गळून जावा.
• न मळो – मलीन होऊ नये, घाणेरडे होऊ नये.
• दुरित – वाईट कृत्य, अनिष्ट गोष्टी,
• आत्मबोधे – आत्मज्ञानाने,
• जळो – जळून जाऊ दे, भस्मसात होऊ दे,
• मुखी – तोंडात. हरि – देवाचे नामस्मरण,
• वसो – राहू दे, वस्ती करू दे.
• सकल – सर्व, अवधी.
• कामना – इच्छा, आकांक्षा.
• मावली – मनात असणारी.
• कृपा – आशीर्वाद.
• प्रगट – दिसणे, प्रत्यक्ष,
• निजाश्रितजना – ज्यांना तुझ्या (देवाच्या) आश्रयाची किंवा आधाराची गरज असणारी माणसे (भक्त).
• सांवरी – आधार दयावा, सांभाळावी.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 10 आप्पांचे पत्र Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 10 आप्पांचे पत्र

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 10 आप्पांचे पत्र Textbook Questions and Answers

कृति

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न १ (अ) आणि (आ) यांसाठी…

प्रश्न 1.
कारणे लिहा.
(अ) आजची मुले सुदैवी आहेत, कारण ………………………….
(आ) पुस्तकाची पाने व झाडाची पाने दोन्ही महत्त्वाची असतात, कारण ………………………….
उत्तर:
(अ) आजची मुले सुदैवी आहेत; कारण रोज नवीन नवीन गोष्टी त्यांच्या कानांवर पडतात.
(आ) पुस्तकाची पाने व झाडाची पाने दोन्ही महत्त्वाची असतात; कारण पुस्तकाच्या पानात डोक्याचे खादय असते आणि झाडाच्या पानात झाडाला जगवण्याचे बळ असते.

प्रश्न 2.
आकृती पूर्ण करा.
(i)
उत्तर:

(ii)
उत्तर:

प्रश्न 3.
योग्य पर्याय निवडा.

(अ) आप्पांच्या मते चिंतेमुळे फक्त – ………………………………….
(१) हृदयाची धडधड वाढते.
(२) कपाळावरच्या आठ्या वाढतात.
(३) विदयार्थ्याचे गुण वाढतात.
उत्तर:
आप्पांच्या मते, चिंतेमुळे फक्त कपाळावरच्या आठ्या वाढतात.

प्रश्न 4.
विचारप्रक्रियेतील आव्हान वाढते.

(आ) शिपाईसुद्धा कौतुकास पात्र ठरतो जेव्हा – ………………………………….
(१) तो रोज उपस्थित असतो.
(२) तो सर्वांची काळजी घेतो.
(३) तो चांगलं काम करतो.
(४) तो सर्वांशी चांगले बोलतो.
उत्तर:
शिपाईसुद्धा कौतुकास पात्र ठरतो; जेव्हा तो चांगलं काम करतो.

प्रश्न 5.
आप्पांचे खालील गुण दर्शवणारी वाक्ये पाठातून शोधून लिहा.
(अ) आप्पांचे शिक्षणप्रेम – ………………………………….
(आ) स्वच्छता – ………………………………….
उत्तर:
(अ) आप्पांचे शिक्षणप्रेम: मीच कधी कधी तुमचे शिक्षक जे शिकवत असतात, ते खिडकीतून ऐकत असतो.
(आ) स्वच्छता: आपल्या ग्रंथालयात एकाही पुस्तकावर तुम्हांला धूळ दिसणार नाही, कारण मी तिथे काम करतो.

प्रश्न 6.
चौकटी पूर्ण करा.
आप्पांनी विद्यार्थ्यांकडून त्यांच्या भावी जीवनाबद्दल व्यक्त केलेल्या अपेक्षा

उत्तर:

प्रश्न 7.
खालील वाक्यांतील क्रियाविशेषणे ओळखा.
(अ) ती लगबगीने घरी पोहोचली.
(आ) जोसेफ अवघड गणितदेखील सहज सोडवतो.
(इ) आज खूप कडाक्याचे ऊन पडले होते.
उत्तर:
क्रियाविशेषणे –
(i) लगबगीने
(ii) सहज
(iii) आज.

प्रश्न 8.
खालील वाक्यांतील शब्दयोगी अव्यये शोधा.
(अ) पक्ष्याने दाण्यांवर झडप घातली.
(आ) तिचा चेहरा सारखा डोळ्यांसमोर येतोय.
(इ) छोटा बाळ मुलांबरोबर खाऊ खात होता.
(ई) परीक्षेत सुयश मिळाल्यामुळे विद्यार्थी सुखावले.
उत्तर:
शब्दयोगी अव्यये –
(i) वर
(ii) समोर
(iii) बरोबर
(iv) मुळे.

प्रश्न 9.
स्वमत.
(अ) ‘पाण्याचे वाया जाणारे थेंब वाचवणं हे दुःखी माणसाच्या डोळ्यांतलं पाणी पुसण्याएवढंच महत्त्वाचं काम आहे’, आप्पांच्या या विधानामागील अर्थ स्वत:च्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
दोन वर्षांपूर्वी महाराष्ट्रात भीषण दुष्काळ पडला होता. ग्रामीण भागाची पाण्याअभावी दैना उडाली होती. सर्वत्र हाहाकार माजला होता. कळशीभर पाण्यासाठी लोक रात्रंदिवस मैलोनमैल भटकत राहायचे, हजारो माणसे गावे सोडून शहरांकडे स्थलांतरित झाली होती. त्या दुष्काळात शेकडो लोक मरण पावले. कित्येकांनी आत्महत्या केल्या. उद्योगधंदे बंद पडले. माणसे बेकार झाली. शेती ओस पडली. उपासमारीची दृश्ये दिसू लागली. त्या दुष्काळाने महाराष्ट्राच्या डोळ्यांत पाणी आले होते.

आपण पाणी जपून वापरले तर वाचलेले पाणी तहानलेल्यांना प्यायला मिळेल, जनावरे जगतील. शेती वाचेल. कारखान्यांना पाणी मिळेल. म्हणजे लोकांची दुःखे दूर होतील. समाधानाने जगण्याचा मार्ग मोकळा होईल, वेगळ्या शब्दांत, ‘लोकांच्या डोळ्यांतील अश्रू पुसले जातील.’ वाया जाणारे पाणी वाचवणे म्हणजे नवीन पाणी निर्माण करणे होय, हे आपण आता तरी लक्षात घेतले पाहिजे.

(आ) ‘जग विचारेल तुम्हांला, शाळेत तुम्हांला किती गुण मिळाले ? पण मी सांगेन जगाला तुम्ही किती गुणी आहात.’ या वाक्यांतील अभिप्रेत अर्थ लिहा.
उत्तर:
मुले मैदानावर खेळताना-बागडताना मनसोक्त गोंधळ घालत आहेत, असे वरवर पाहता वाटते. हा गोंधळ म्हणजे मुलांचे दिशाहीन भरकटणे नव्हे. हा गोंधळ कोणत्याही अर्थाने वाईट किंवा मूल्यहीन नसतो. त्यांचे मन मुक्तपणे खेळण्यातून स्वतःच्या प्रगतीची दिशा शोधत असते. आप्पांच्या मते, मुलांची ऊर्मी, त्यातला अनावर बेधडकपणा, अलोट उत्साह हे गुण ज्यांच्याकडे असतात, ती माणसे जीवनात कोणतेही अवघड कार्य पार पाडू शकतात. म्हणून आप्पांना मुक्तपणे खेळणारी मुले गुणी वाटतात. त्यांच्याविषयी त्यांना भरपूर विश्वास वाटतो. तोच विश्वास ते बोलून दाखवत आहेत.

(इ) आप्पांनी तुमच्याविषयीच्या व्यक्त केलेल्या अपेक्षा तुमच्या शब्दांत लिहा. या अपेक्षा पूर्ण करण्यासाठी तुम्ही काय कराल ते लिहा.
उत्तर:
सरधोपटपणे जीवनाचे ध्येय ठरवू नये, हे आप्पांचे म्हणणे मला खूपच पटते. कोणतेही काम निवडायला हरकत नाही. पण ते आवडीने पार पाडायचे, हे मी ठरवूनच टाकले आहे. मी एक वेगळेच ध्येय स्वत:साठी ठरवून टाकले आहे. मी खूप अभ्यास करणार आहे. खूप विचार करून शोधून काढणार आहे. वर्गात कोणताही विषय उत्तम रितीने कसा शिकवायचा, याचा शोध घेणार आहे. त्याचा शाळेशाळेत जाऊन प्रसार करणार आहे. आधी मला हा विचार सुचला, तेव्हा खूप भीती वाटली होती की माझे कोण ऐकेल ? कोण समजून घेईल? पण आप्पांनी सांगितले तसे मी करणार आहे. मनापासून, जीव ओतून मी ठरवलेले काम करणार आहे. मला खात्री आहे की मी यशस्वी होईनच.

Marathi Kumarbharti Class 10 Textbook Solutions Chapter 10 आप्पांचे पत्र Additional Important Questions and Answers
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती १: (आकलन)

प्रश्न 1.
कारणे लिहा:
(i) आप्पांना विदयार्थ्यांशी बोलायची कधी संधीच मिळाली नाही; कारण
(ii) शिपाई होण्याची इच्छा फारच कमी मुलांची असते; कारण
उत्तर:
(i) आप्पांना विद्यार्थ्यांशी बोलायची कधी संधीच मिळाली नाही; कारण विद्यार्थी नेहमी घाईत असायचे.
(ii) शिपाई होण्याची इच्छा फारच कमी मुलांची असते; कारण त्यांना शिपाई हे पद कमी महत्त्वाचे वाटते.

प्रश्न 2.
आकृत्या पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती २: (आकलन)

प्रश्न 1.
विधाने पूर्ण करा:
(i) बिस्मिल्लाह खान जगभर लोकप्रिय झाले; कारण ……………………………….
(अ) त्यांनी जगभर सनई वादनाचे कार्यक्रम केले.
(ब) हिंदी चित्रपटांतील खूप गाण्यांसाठी सनई वादन केले.
(क) ते खूप मन लावून सनई वाजवायचे.
(ड) त्यांचे वडील फार मोठे सनई वादक होते.
उत्तर:
(i) बिस्मिल्लाह खान जगभर लोकप्रिय झाले; कारण ते खूप मन लावून सनई वाजवायचे.

(ii) शाळेतले शिक्षक जे शिकवत, ते आप्पा खिडकीतून ऐकत असत; कारण ……………………………….
(अ) ते शिक्षक खूप चांगले शिकवत असत.
(ब) ते सगळे शिकायचे लहानपणी राहून गेले.
(क) त्या शिकवण्याचा जीवनात उपयोग झाला असता.
(ड) स्वत:च्या मुलांचा अभ्यास घेताना उपयोग झाला असता.
उत्तर:
(ii) शाळेतले शिक्षक जे शिकवत, ते आप्पा खिडकीतून ऐकत असत; कारण ते सगळे शिकायचे लहानपणी राहून गेले.

प्रश्न 2.
आप्पांचे पुढील गुण दर्शवणारी वाक्ये पाठातून शोधून लिहा:
(i) उत्कृष्टतेचा ध्यास: …………………………….
उत्तर:
(i) उत्कृष्टतेचा ध्यास: तुम्ही जे कराल ते जगात सर्वोत्तम असले पाहिजे, असं मला वाटतं.

कृती ३: (व्याकरण)

प्रश्न 1.
अनेकवचन लिहा:

• वर्ष
• उपदेश
• माणूस
• शाळा
• वाटा
• शिपाई
• गाडी
• वस्तू
• लाडू
• केळे
• सासू
• लांडगा.

उत्तर:

• वर्ष – वर्षे
• उपदेश – उपदेश
• माणूस – माणसे
• शाळा – शाळा
• वाटा – वाटे
• शिपाई – शिपाई
• गाडी – गाड्या
• वस्तू – वस्तू
• लाडू – लाडू
• केळे – केळी
• सासू – सासवा
• लांडगा – लांडगे.

प्रश्न 2.
पुढील शब्दांतून विशेषणे व विशेष्ये यांचे दोन गट करा:
अर्धा, मुली, खूप, रुपये, तीव्र, किरण, वेडी, माणसे, लाडू, पक्का, दोन, वाटा, चांगले, रंग, अक्षर, लहान.
उत्तर:
विशेषणे: अर्धा, खूप, तीव्र, वेडी, पक्का, दोन, चांगले, लहान, विशेष्ये: मुली, रुपये, किरण, माणसे, लाडू, वाटा, रंग, अक्षर.

प्रश्न 3.
पुढील वाक्यांतील क्रियापदे ओळखून लिहा:
(i) तो चालताना पाय घसरून पडला.
(ii) खाता खाता उष्टे हात त्याने अंगाला पुसले.
(iii) तो जेवून आला.
उत्तर:
(i) पडला
(ii) पुसले
(iii) आला.

उतारा क्र.२
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती १: (आकलन)

प्रश्न 1.
कारणे लिहा:

(ii) एका मुलाने आपल्या वाढदिवसाच्या पैशातून झोपडपट्टीतल्या मुलांसाठी पक्का पूल बांधायला आपले पैसे दिले; कारण
उत्तर:
एका मुलाने आपल्या वाढदिवसाच्या पैशातून झोपडपट्टीतल्या मुलांसाठी पक्का पूल बांधायला आपले पैसे दिले; कारण त्या मुलांना नाल्यावरच्या एका तुटक्या पुलावरून जावे लागे.

प्रश्न 2.
चूक की बरोबर ते लिहा:
(i) आजकाल मुलांना कार्टून्सची नावे पाठ असतात, पण झाडांची नावे विचारली, तर दहासुद्धा सांगता येणार नाहीत.
(ii) माणसे कितीही मोठी झाली, तरी त्यांची सावली कुणाला कामी येत नाही.
(iii) आप्पांचा मुलांवर तितकासा विश्वास नाही.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) बरोबर
(iii) चूक.

प्रश्न 3.
पुढील शब्दसमूहांचा तुम्हांला कळलेला अर्थ लिहा: (सराव कृतिपत्रिका -२)
(i) पुस्तकाच्या पानांत डोक्याचं खादय असतं.
(ii) एकानेतरी लिहिलेलं पुस्तक आपल्या शाळेच्या ग्रंथालयात दिसलं पाहिजे.
उत्तर:
(i) पुस्तकाच्या पानांत ज्ञान साठवलेले असते.
(ii) शाळेतला एकतरी विदयार्थी लेखक झाला पाहिजे.

कृती २: (आकलन)

प्रश्न 1.
चौकटी पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
तक्ता पूर्ण करा:

उत्तर:
(i)

(सराव कृतिपत्रिका-२)

कृती ३: (व्याकरण)

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यांत योग्य वाक्प्रचार योजून वाक्ये पुन्हा लिहा:
(i) समोरचा वाणी धान्यात भेसळ करतो, लोकांच्या बोलण्यातून कळते.
(ii) गावातल्या स्वच्छता मोहिमेच्या यशाबाबत लोक गुरुजींचीच स्तुती करतात.
(iii) ‘पाणी अडवा पाणी जिरवा’ ही मोहीम यशस्वी करून ग्राम पंचायतीने लोकांचे दुःख दूर केले.
(iv) मी कोणालाही फसवणार नाही, असे प्रत्येकाने ठरवल्यास देशाचे स्वरूपच बदलून जाईल.
उत्तर:
(i) समोरचा वाणी धान्यात भेसळ करतो, असे कानावर पडते.
(ii) गावातल्या स्वच्छता मोहिमेच्या यशाबाबत लोक गुरुजींचेच नाव घेतात.
(iii) पाणी अडवा पाणी जिरवा’ ही मोहीम यशस्वी करून ग्राम पंचायतीने लोकांच्या डोळ्यांतले पाणी पुसले.
(iv) मी कोणालाही फसवणार नाही, असे प्रत्येकाने ठरवल्यास देशाचे चित्रच बदलून जाईल.

प्रश्न 2.
कंसातील प्रत्यय जोडून होणारे पूर्ण रूप लिहा:
(i) लिहिणे (चे)
(ii) कॉलेज (त)
(iii) शिपाई (नी)
(iv) सगळे (हून)
उत्तर:
(i) लिहिणे (चे) = लिहिण्याचे
(ii) कॉलेज (त) = कॉलेजात
(iii) शिपाई (नी) = शिपायांनी
(iv) सगळे (हून) = सगळ्यांहून.

प्रश्न 3.
पुढील शब्दांचा संधिविग्रह करा: (सराव कृतिपत्रिका-२)
शब्द – संधिविग्रह
(i) ग्रंथालय ……………………………..
(ii) महोत्सव ……………………………..
उत्तर:
(i) ग्रंथालय = ग्रंथ + आलय
(ii) महोत्सव = महा + उत्सव

कती ४: (स्वमत / अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
लेखकांनी उताऱ्यात व्यक्त केलेला पर्यावरणविषयक विचार तुमच्या शब्दांत व्यक्त करा. (सराव कृतिपत्रिका-२)
उत्तर:
लेखकांनी आपले पर्यावरणविषयक विचार तळमळीने सांगितले आहेत. त्यांच्या मते, प्रत्येकाने दहा झाडे लावली, तरी आपला देश निसर्गसंपन्न होईल आणि हे खरेच आहे. या निसर्गसंपन्नतेचा देशाला, म्हणजेच आपणा सर्वांनाच फायदा होईल. पर्जन्यमान वाढेल. जमिनीखालील पाण्याची पातळी वाढेल. अपुऱ्या पावसामुळे उद्भवलेल्या दुष्काळाच्या छायेतून देश मुक्त होईल, मात्र त्यासाठी प्रत्येकाने स्वत:ला जमेल तेवढे काम प्रामाणिकपणे केले पाहिजे. आपल्याला पाणी निर्माण करता येत नाही, हे खरे आहे. पण अपव्यय तरी टाळू शकतो की नाही? प्रत्येकाने वाया जाणारे पाणी वाचवले तरी लक्षावधी लिटर पाणी वाचेल.

वाचलेले पाणी तहानेने व्याकूळ झालेल्यांना मिळेल; पाण्यासाठी आ वासून बसलेल्या पशुपक्ष्यांना मिळेल; सुकून चाललेल्या वृक्षवेलींना मिळेल. हे कळण्यासाठी सर्वांनी निसर्गाशी प्रेमाने वागायला शिकले पाहिजे. म्हणूनच लेखक सांगतात की, सर्वांनी फुलपाखरांचा अभ्यास केला पाहिजे. मधमाश्यांच्या पोळ्यापासून लांब न जाता त्याचा अभ्यास केला पाहिजे. अशा प्रकारे आपल्या अवतीभवतीच्या निसर्गाशी आत्मीयतेने वागल्यास पर्यावरण रक्षणाचे अनेक मार्ग दिसतील, असे लेखक सुचवतात.

व्याकरण व भाषाभ्यास

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न ४ (अ) आणि (आ) यांसाठी…
व्याकरण घटकांवर आधारित कृती:

१. समास:

पुढील समासांचा प्रत्येकी एक सामासिक शब्द लिहा:
(i) अव्ययीभाव
(ii) विभक्ती तत्पुरुष
(iii) इतरेतर द्वंद्व
(iv) वैकल्पिक द्वंद्व
(v) समाहार वंद्व
(vi) द्विगू.
उत्तर:
(i) अव्ययीभाव – घरोघर
(ii) विभक्ती तत्पुरुष – कार्यालय
(iii) इतरेतर द्वंद्व – आईवडील
(iv) वैकल्पिक द्वंद्व – दोनचार
(v) समाहार वंद्व – खाणेपिणे
(vi) द्विगू – त्रिकोण.

२. अलंकार:

(१) पुढील ओळीतील उपमेय, उपमान व अलंकार ओळखा: परीहून सुंदर असे ही चिमुरडी गालावर विलसे चांदण्याची खडी
उपमेय- [ ] उपमान- [ ] अलंकार- [ ]
उत्तर:
उपमेय – [लहान मुलगी] उपमान – [परी]
अलंकार – [व्यतिरेक]

(२) पुढील वैशिष्ट्यांवरून अलंकार ओळखा व समर्पक उदाहरण दया: (सराव कृतिपत्रिका-१)
(i) एखादया घटकाचे वर्णन करणे.
(ii) ते वर्णन पटवून देण्यासाठी योग्य उदाहरण देणे.
(अ) अलंकाराचे नाव →
(आ) अलंकाराचे उदाहरण →
उत्तर:
(अ) अलंकाराचे नाव → [दृष्टान्त]
(आ) अलंकाराचे उदाहरण → [लहानपण देगा देवा। मुंगी साखरेचा रवा]

३. वृत्त:
(१) पुढील ओळींचे गण पाडून वृत्त ओळखा:
स्वजन गवसला तो त्याज पासी नसे तो
कठिण समय येता कोण कामास येतो.
उत्तर:

वृत्त: हे ‘मालिनी’ वृत्त आहे.

(२) वृत्त ओळखा:
सदा सर्वदा योग तूझा घडावा।
तुझे कारणी देह माझा पडावा।। (मार्च १९)
उत्तर:

वृत्त: हे ‘भुजंगप्रयात’ वृत्त आहे.

४. शब्दसिद्धी:
(१) पुढील शब्दांना ‘त्व’ हा प्रत्यय लावून शब्द तयार करा:
(i) महत् – …………………………………..
(ii) कर्तृ – …………………………………..
(iii) प्रौढ – …………………………………..
(iv) वक्त – …………………………………..
उत्तर:
(i) महत् – महत्त्व
(ii) कर्तृ – कर्तृत्व
(ii) प्रौढ – प्रौढत्व
(iv) वक्तृ – वक्तृत्व.

(२) पुढील अभ्यस्त शब्द पूर्ण करा:
(i) अधून – ………………………………..
(i) दंगा – ………………………………..
(iii) हेवे – ………………………………..
(iv) काम – ………………………………..
उत्तर:
(i) अधूनमधून
(ii) दंगामस्ती
(iii) हेवेदावे
(iv) कामकाज,

(३) कंसातील शब्दांचे पुढे दिलेल्या तक्त्यात वर्गीकरण करा: (सराव कृतिपत्रिका-३)
(महत्त्व, लुटूलुटू, निकामी, घेईघेई, चढाई, सुकुमार)
प्रत्ययघटित – उपसर्गघटित – अभ्यस्त
(i) महत्त्व (i) …………………… – (i) ……………………
(ii) …………………… – (ii) …………………… – (ii) लुटूलुटू
उत्तर:
प्रत्ययघटित – उपसर्गघटित – अभ्यस्त
(i) महत्त्व – (i) सुकुमार – (i) घेईघेई
(ii) चढाई – (ii) निकामी – (ii) लुटूलुटू

५. सामान्यरूप:
(१) पुढील शब्दांची सामान्यरूपे लिहा:
(i) अभ्यासाविषयी – ………………………………..
(ii) खेळपट्टीचा – ………………………………..
(iii) कौतुकास – ………………………………..
(iv) महोत्सवात – ………………………………..
उत्तर:
(i) अभ्यासा
(ii) खेळपट्टी
(iii) कौतुका
(iv) महोत्सवा.

(२) पुढील शब्दसमूहातील शब्दांची योग्य सामान्यरूपे लिहा: (सराव कृतिपत्रिका-३)
(i) भूगोलची वही/भूगोलाची वही →
(ii) कोकराचे पाय/कोकरूचे पाय →
(iii) इंदिरेचे पुस्तक/इंदिराचे पुस्तक →
(iv) पेनने लिही/पेनाने लिही →
उत्तर:
(i) भूगोला
(ii) कोकरा
(iii) इंदिरा
(iv) पेना।

६. वाक्प्रचार:

पुढील वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यांत उपयोग करा:
(i) कपाळाला आठ्या पाडणे
(ii) डोळ्यांतले पाणी पुसणे
(iii) वाया जाणे
(iv) आनंद गगनात न मावणे.
उत्तर:
(i) कपाळाला आठ्या पाडणे – नाराजी व्यक्त करणे. वाक्य: कुठलेही काम सांगितले की महादू कपाळाला आठ्या पाडत असे.
(ii) डोळ्यांतले पाणी पुसणे – अश्रू पुसणे, सांत्वन करणे, वाक्य: दुःखितांच्या डोळ्यांतले पाणी पुसणे, हीच खरी समाजसेवा होय.
(iii) वाया जाणे – फुकट जाणे. वाक्य: अवकाळी पाऊस पडल्यामुळे शेतकऱ्यांची मेहनत वाया गेली.
(iv) आनंद गगनात न मावणे – खूप आनंद होणे. वाक्य: विजयला बोर्डाच्या परीक्षेत ९०% गुण मिळाल्यामुळे त्याच्या आईबाबांचा आनंद गगनात मावला नाही.

भाषिक घटकांवर आधारित कृतीः

१. शब्दसंपत्ती:

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा:
(i) चांगले x ………………..
(ii) जास्त x ………………..
(iii) ओळख x ………………..
(iv) आवश्यक x ………………..
(v) पूर्वज x ………………..
(vi) शिस्त x ………………..
(vi) गुण x ………………..
(viii) राग x ………………..
उत्तर:
(i) चांगले x वाईट
(ii) जास्त x कमी
(iii) ओळख x अनोळख
(iv) आवश्यक x अनावश्यक
(v) पूर्वज x वंशज
(vi) शिस्त x बेशिस्त
(vii) गुण x अवगुण
(viii) राग x लोभ.

प्रश्न 2.
गटात न बसणारा शब्द शोधा:
(i) कावळा, कबुतर, चिमणी, ससा, गरूड.
(ii) अजंठा, शाळा, वर्ग, शिक्षक, विदयार्थी.
उत्तर:
(i) ससा
(ii) अजंठा.

प्रश्न 3.
पुढील शब्दांतील अक्षरांपासून चार अर्थपूर्ण शब्द लिहा:
(i) समुद्रकिनारी → [ ] [ ] [ ] [ ]
(ii) फुलपाखराच्या → [ ] [ ] [ ] [ ]
उत्तर:
(i) समुद्रकिनारी → [समुद्र] [नारी] [सरी] [किनारी]
(ii) फुलपाखराच्या→ [खरा] [राख] [पारा] [पाल]

प्रश्न 9.
लेखननियम:

(१) अचूक शब्द लिहा:
(i) नीसर्ग/नीसंग/निसर्ग/निर्सग,
(ii) निर्पण/निष्पर्ण/नीर्पण/नीष्पर्ण.
(iii) मुहूर्त/मूहुर्त/मुहुर्त/मूहूर्त.
(iv) क्रिडांगण/क्रिडागंण/क्रीडागंण/क्रीडांगण.
उत्तर:
(i) निसर्ग
(ii) निष्पर्ण
(iii) मुहूर्त
(iv) क्रीडांगण.

(२) पुढील वाक्ये लेखननियमांनुसार लिहा:
(i) मला वीश्वास आहे, खुप खूप शुभेच्छा!
(ii) तूमच्या शीक्षकांनी तुम्हाला वगात शीस्तीत बसलेलं बघितलंय.
उत्तर:
(i) मला विश्वास आहे, खूप खूप शुभेच्छा!
(ii) तुमच्या शिक्षकांनी तुम्हांला वर्गात शिस्तीत बसलेलं बघितलंय.

३. विरामचिन्हे:

पुढील परिच्छेदातील विरामचिन्हे ओळखा:
तुम्ही शिपाई व्हायलाच पाहिजे असं नाही; पण शिपाई होऊन सुद्धा चांगलं काम करता येऊ शकतं, आपण कौतुकास पात्र होऊ शकतो यावर तुमचा विश्वास नाही का?
उत्तर:
चिन्हे – नाव
(i) [ ; ] – अर्धविराम
(ii) [ , ] स्वल्पविराम
(iii) [ ? ] प्रश्नचिन्ह

४. पारिभाषिक शब्द:

पुढील इंग्रजी पारिभाषिक शब्दांना मराठी प्रतिशब्द लिहा:
(i) Due Date –
(ii) Exchange –
(iii) Express Highway –
(iv) Earn Leave – —
(v) Bio-data – ——
उत्तर:
(i) Due Date – नियत दिनांक
(ii) Exchange – देवाण-घेवाण/विनिमय
(iii) Express Highway – द्रुतगती महामार्ग
(iv) Earn Leave – अर्जित रजा
(v) Bio-data – स्व-परिचय,

५. अकारविल्हे
(१) पुढील शब्द अकारविल्हेनुसार लिहा:
(i) डॉक्टर → इंजेक्शन → पेशंट → नर्स.
(ii) वेरूळ → अजंठा → बेसिन → कार्टून.
उत्तर:
(i) इंजेक्शन → डॉक्टर → नर्स → पेशंट.
(ii) अजंठा → कार्टून → बेसिन → वेरूळ.

(२) दिलेल्या सूचनांनुसार पुढील शब्दकोडे सोडवा:
उभे शब्द- …………………… करी काम
आडवा शब्द – मन मोहित करणारा.

उत्तर:

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 9 आश्वासक चित्र (कविता) Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 9 आश्वासक चित्र (कविता)

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 9 आश्वासक चित्र Textbook Questions and Answers

कृति

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न २ (अ) साठी…

प्रश्न 1.
कवितेच्या आधारे खालील कोष्टक पूर्ण करा.

कवितेचा विषय	कवितेतील पात्र	कवितेतील मूल्य	आश्वासक चित्र दर्शवणाऱ्या ओळी
……………………..	……………………..	……………………..	……………………..
……………………..	……………………..	……………………..	……………………..
……………………..	……………………..	……………………..	……………………..

उत्तर:

प्रश्न 2.
खालील शब्दसमूहांचा तुम्हाला समजलेला अर्थ लिहा.
(१) तापलेले ऊन …………………………………..
(२) आश्वासक चित्र …………………………………..
उत्तर:
(i) तापलेले ऊन – भविष्यातील धगधगते वास्तव होय.
(ii) आश्वासक चित्र – भविष्यात स्त्री-पुरुष समानता वास्तवात येईल, याचे आश्वासन होय.

प्रश्न 3.
मुलीचा आत्मविश्वास व्यक्त करणाऱ्या कवितेतील ओळी शोधा.
(अ) …………………………………..
(आ) …………………………………..
उत्तर:
(अ) मी दोन्ही करू शकते एकाच वेळी
(आ) उंच उडवलेला चेंडू आभाळाला शिवून नेमका येऊन पडतो तिच्या ओंजळीत.

प्रश्न 4.
चौकट पूर्ण करा.
कवयित्रीच्या मनातील आशावाद – [ ]
उत्तर:
भविष्यात स्त्री-पुरुषांमध्ये परस्पर स्नेहभाव व सामंजस्य निर्माण होईल.

प्रश्न 5.
कवितेतील खालील घटनेतून/विचारातून आढळणारा व्यक्तीचा गुण लिहा.
(अ) मांडी घालून मुलगा बसतो गॅससमोर [ ]
(आ) मी दोन्ही करू शकते एकाच वेळी [ ]
(इ) जिथे खेळले जातील सारेच खेळ एकाच वेळी [ ]
उत्तर:
(अ) मांडी घालून मुलगा बसतो गॅससमोर – सहकार्य
(आ) मी दोन्ही करू शकते एकाच वेळी – आत्मविश्वास
(इ) जिथे खेळले जातील सारेच खेळ एकाच वेळी – समजसपणा

प्रश्न 6.
काव्यसौंदर्य.
(अ) खालील ओळींचे तुमच्या शब्दांत रसग्रहण करा.
‘भातुकलीतून प्रवेशताना वास्तवात, हातात हात असेल दोघांचाही’
उत्तर :
आशयसौंदर्य : कवयित्री नीरजा यांनी ‘आश्वासक चित्र’ या कवितेमधून स्त्री-पुरुष समानतेचे भविष्यकालीन चित्र आश्वासकरीत्या कसे साकारले जाईल याची दिशा खेळणारा लहान मुलगा व मुलगी यांच्या प्रतीकांतून योग्यपणे दाखवली आहे…

काव्यसौंदर्य : भातुकलीतले जग हे स्वप्नाळू असते. त्यातला संसार हा लुटुपुटीचा असतो. मोठेपणी प्रत्यक्ष संसारातील जबाबदाऱ्या या वास्तववादी असतात. त्यामुळे भातुकलीच्या स्वप्नाळू जगातून प्रत्यक्ष वास्तवात प्रवेश करताना सत्य स्वीकारावे लागेल. स्त्री-पुरुष यांची परस्परांना स्नेहाची साथ असेल, तर समजूतदारपणाने व सहकार्याने ते जगात वावरतील. स्त्री-पुरुष परस्परांची कामे मिळून करतील, असे भविष्यकालीन आशावादी चित्र उपरोक्त ओळीतून साकारले आहे.

भाषिक वैशिष्ट्ये : या ओळींमधून लहान मुलांच्या खेळातून विचारगर्भ चिंतनाची प्रचिती येते. कवयित्रींनी साध्या विधानातून विचारगर्भ आशय थेट मांडला आहे. ‘स्त्री-पुरुष समानता’ हा अत्यंत जिव्हाळ्याचा विषय सहजपणे व्यक्त झाला आहे. भविष्यकालीन दोघांमधील सामंजस्याचे लोभस परंतु प्रगल्भ चित्र ‘हातात हात असेल’ या वाक्यखंडातून प्रत्ययकारीरीत्या प्रकट झाले आहे. स्वप्न आणि सत्य यांची योग्य सांगड तरल शब्दांत व्यक्त झाली आहे.

(आ) ‘ती म्हणते मी दोन्ही करू शकते एकाच वेळी. तू करशील?’ या ओळीचा तुम्हांला कळलेला अर्थ स्पष्ट करा.
उत्तर :
‘आश्वासक चित्र’ या कवितेमध्ये नीरजा यांनी आधुनिक जगातील स्त्रीचे सामर्थ्य व सहभाग यांविषयी दृढविश्वास व्यक्त करताना मुलीच्या तोंडी हे उद्गार लिहिले आहेत.

भातुकली खेळणारी मुलगी व चेंडू उडवून झेलणारा मुलगा उन्हाच्या आडोशाला खेळत आहेत, हे दृश्य कवयित्री खिडकीतून पाहत आहे. अचानक मांडीवरची बाहुली बाजूला ठेवून मुलगी चेंडू खेळणाऱ्या मुलापाशी जाते व चेंडू मागते. मुलगा तिला हिणवतो की, तू पाल्याची भाजीच कर, चेंडू उडवणे तुला जमणार नाही. तेव्हा मुलगी त्याला अत्यंत आत्मविश्वासाने म्हणते की, मी स्वयंपाक व चेंडू उडवणे हे दोन्ही एकाच वेळी करू शकते. तू माझे काम करशील का ? मुलीच्या उद्गारांतून कवयित्रींनी स्त्रीचे सामर्थ्य मार्मिकपणे विशद केले आहे.

(इ) कवितेतील मुलगा आणि मुलगी कशाचे प्रतिनिधित्व करतात असे तुम्हाला वाटते, तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर :
कवयित्री नीरजा यांनी स्त्री-पुरुष समानतेचे भविष्यकालीन ‘आश्वासक चित्र रंगवले आहे. कवितेतील मुलगा हे ‘पुरुषजातीचे’ प्रतीक आहे; तर मुलगी ही स्त्रीजातीचे प्रतिनिधित्व करते. स्त्री-पुरुष समानता ही संकल्पना अजून बाल्यावस्थेत असल्यामुळे स्त्री-पुरुष तत्व हे मुलगी व मुलगा या लहान वयात दाखवले आहेत. उद्याच्या जगात ते दोघे प्रौढ होतील व एकत्र खेळ करतील, असा आशावाद या प्रतीकांतून कवयित्रीने व्यक्त केला आहे. स्त्री-पुरुषांमध्ये भविष्यात परस्पर सामंजस्य व स्नेहभाव निर्माण होऊन स्त्री-पुरुष समानता नक्कीच येईल, असा दृढ विश्वास कवितेतून व्यक्त होतो.

(ई) ‘स्त्री-पुरुष समानते’बाबत तुम्हाला अपेक्षित असलेले चित्र तुमच्या शब्दांत रेखाटा.
उत्तर :
कवितेतील मुलगा व मुलगी परस्परांचे खेळ सहकार्याने खेळतात, यावरून मुलाच्या वागण्यातील बदल स्वागतार्ह आहे. हळूहळू तो आपले कसब दाखवता दाखवता घरसंसार सांभाळणे शिकेल. मोठा झाल्यावर तो स्त्रियांची कामेही करील, कारण मुली पुरुषांची कामे सहजपणे करीत आहेत. स्त्री-पुरुष सहकार्याने एकमेकांची कामे करतील, हे उदयाच्या जगाचे आश्वासक चित्र असेल. दोघेही सारेच खेळ एकत्रित खेळतील. भातुकलीच्या स्वप्नाळू जगातून प्रत्यक्ष वास्तवात स्त्री-पुरुषांची एकमेकांना साथ असेल, स्त्री-पुरुषांमध्ये भविष्यात सामंजस्य व स्नेहभाव निर्माण होऊन स्त्री-पुरुष समानता नक्कीच रुजेल, असे स्त्री-पुरुष समानतेचे आश्वासक चित्र मला अपेक्षित आहे.

“प्रश्न, पुढील कवितेच्या आधारे दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:
कृती १ : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा :

उत्तर:

उत्तर:
(१) उंच उडवतो.
(२) हातात झेलतो.

(iii) या दोन गोष्टी करण्याचा आत्मविश्वास मुलीकडे आहे.
(१) ……………………………….
(२) ………………………………
उत्तर:
(१) चेंडू उंच उडवून झेलू शकते.
(२) पाल्याची भाजी बनवू शकते.

(iv) गॅससमोर मांडी घालून मुलगा पुढील कृती करतो –
(१) प्रथम – ……………………………….
(२) नंतर – ……………………………….
उत्तर:
(१) दोन्ही हातांनी बाहुलीला थोपटतो.
(२) भाजीसाठी पातेले शोधतो.

(v) मुलगा व मुलीचे वास्तव चित्र कसे दिसेल?
(१) ……………………………….
(२) ……………………………….
उत्तर:
(१) दोघांचाही हातात हात असेल.
(२) दोघांच्या हातात बाहुली आणि चेंडू जोडीने

तापलेल्या उन्हाच्या आडोशाला बसून
खेळते आहे एक मुलगी केव्हाची.
मी पाहत राहते तिला माझ्या घराच्या झरोक्यातून.

ती मांडीवर घेते बाहुलीला
एका हातानं थोपटत तिला, चढवते आधण भाताचं
भातुकलीतल्या इवल्याशा गॅसवर.

बाजूला खेळतो आहे मुलगा हातात चेंडू घेऊन
खूप उंच उडवून चेंडू नेमका झेलतो तो हातात.

मुलगी पाहत राहते कौतुकानं त्याच्याकडे.
अचानक बाजूला ठेवून बाहुलीला ती जवळ जाते त्याच्या.
मुलगा दाखवतो तिला आपलं कसब पुन्हा एकदा.

मुलगी चेंडू मागते त्याच्याकडे
तेव्हा तो हसून म्हणतो,
‘तू भाजी बनव छानपैकी पाल्याची.’ ती म्हणते,
‘मी दोन्ही करू शकते एकाच वेळी, तू करशील?’
मुलगा देतो चेंडू तिच्या हातात.

उंच उडवलेला चेंडू आभाळाला शिवून
नेमका येऊन पडतो तिच्या ओंजळीत.
मुलगा पाहत राहतो आश्चर्यचकित.
तशी हसून म्हणते ती, ‘आता तू.’
मांडी घालून मुलगा बसतो गॅससमोर.
दोन्ही हातांनी थोपटत झोपवतो बाहुलीला प्रथम;
मग शोधतो पातेलं भाजीसाठी…

हळूहळू शिकेल तोही
आपलं कसब दाखवतानाच घर सांभाळणं
तापलेल्या उन्हाच्या आडोशाला बसून.
माझ्या घराच्या झरोक्यातून दिसतं आहे
एक आश्वासक चित्र उदयाच्या जगाचं
जिथं खेळले जातील सारेच खेळ एकत्र.

भातुकलीतून प्रवेशताना वास्तवात
हातात हात असेल दोघांचाही
ज्यावर सहज विसावेल बाहुली आणि चेंडू जोडीनं.

– (निरर्थकाचे पक्षी)

कृती २ : (आकलन)

प्रश्न 1.
पुढील ओळींचा सरळ अर्थ लिहा :
हळूहळू शिकेल तोही
आपलं कसब दाखवतानाच घर सांभाळणं
उत्तर:
सरळ अर्थ : तो मुलगा आपले कौशल्य दाखवता दाखवता घर-प्रपंच सांभाळणेही शिकेल.

प्रश्न 2.
योग्य पर्याय निवडा :
(i) मुलगा आश्चर्यचकित झाला; कारण …………………………
(१) मुलीने चेंडू हातात पकडला नाही.
(२) मुलीने चेंडू उंच उडवून हातात झेलला.
(३) मुलीला चेंडू खेळता येईना.
(४) मुलीला गर्व झाला होता.
उत्तर:
मुलगा आश्चर्यचकित झाला; कारण मुलीने चेंडू उंच उडवून हातात झेलला.

(ii) मुलगा मांडी घालून गॅससमोर बसला; कारण …………………………
(१) मुलीने भाजी करायला सांगितले नाही.
(२) मुलीने भाजी करण्याचे आवाहन त्याला केले.
(३) त्याला भाजी करण्याची आवड होती.
(४) त्याचा मुलीवर राग होता.
उत्तर:
मुलगा मांडी घालून गॅससमोर बसला; कारण मुलीने भाजी करण्याचे आवाहन त्याला केले.

(iii) आपलं कसब दाखवताना हळूहळू शिकेल तोही …………………………
(१) चेंडू टोलवणं
(२) घर सांभाळणं
(३) अभ्यास करणं
(४) भातुकली नाकारणं
उत्तर:
आपलं कसब दाखवताना हळूहळू शिकेल तोही घर सांभाळणं.

(iv) माझ्या घराच्या झरोक्यातून दिसतं आहे, उद्याच्या जगाचं एक …………………………
(१) नश्वर चित्र
(२) स्पष्ट चित्र
(३) विचित्र चित्र
(४) आश्वासक चित्र
उत्तर:
माझ्या घराच्या झरोक्यातून दिसतं आहे, उदयाच्या जगाचं एक आश्वासक चित्र,

प्रश्न 3.
चौकटी पूर्ण करा :
(i) मुलगी येथे बसून खेळत आहे →
(ii) कवयित्री मुलीला इथून पाहत आहे →
(iii) मुलगा मुलीला ही भाजी करायला सांगतो →
(iv) मुले भातुकलीतून येथे प्रवेश करतील →
(v) या काव्यसंग्रहातून प्रस्तुत कविता घेतली →
उत्तर:
(i) तापलेल्या उन्हाच्या आडोशाला
(ii) घराच्या झरोक्यातून
(iii) पाल्याची
(iv) वास्तवात
(v) निरर्थकाचे पक्षी

कृती ३ : (काव्यसौंदर्य)

प्रश्न 1.
‘माझ्या घराच्या झरोक्यातून दिसतं आहे
एक आश्वासक चित्र उदयाच्या जगाचं
जिथं खेळले जातील सारेच खेळ एकत्र.’
या ओळींतील विचारसौंदर्य स्पष्ट करा.
उत्तर :
कवयित्री नीरजा यांनी ‘आश्वासक चित्र’ या कवितेत स्त्री-पुरुष समानतेचे भविष्यकालीन उत्साहवर्धक चित्र रेखाटले आहे.

कवयित्री आपल्या घराच्या खिडकीतून मुलामुलीचा खेळ पाहत आहेत. मुलगी भातुकलीचा खेळ खेळत असते व मुलगा चेंडू उडवत असतो. थोड्या वेळाने त्यांना दिसते की, मुलगी सहजपणे चेंडू उडवून झेलत आहे आणि मुलगा भातुकलीतला खेळ खेळत आहे. हा परस्परांचा स्नेहभाव व सहभाग पाहून कवयित्री म्हणतात की, हे उदयाच्या जगातले आश्वासक चित्र आहे. स्त्री-पुरुष समानता येऊ घातलीय. भविष्यात सारेच खेळ एकत्र खेळले जातील. स्त्री-पुरुष एकमेकांची कामे सहकार्याने व सामंजस्याने एकत्रित करतील. स्त्री-पुरुष समानतेचे भविष्यकालीन चित्र सूचक पद्धतीने या ओळीत रेखाटले आहे.

प्रश्न 2.
कवितेतला मुलगा हळूहळू काय शिकेल ते तुमच्या भाषेत लिहा.
उत्तर:
मुलगी भातुकलीचा खेळ खेळत असते, तर मुलगा चेंडू झेलण्याचा खेळ खेळत असतो. अचानक ती मुलगी मुलाजवळ जाते इ व चेंडू मागते. मुलाला वाटते, ही चेंडू झेलू शकणार नाही, म्हणून तो हिणवल्या स्वरात तिला म्हणतो की, तू पाल्याची भाजी करण्याचे बायकी काम कर. ती मुलगी म्हणते की, मी दोन्ही कामे करू शकते. है तू करशील? मुलगा तिला चेंडू देतो व ती तो उंच उडवून लीलया इ झेलते. ती हसून मुलाला म्हणते – आता तुझी पाळी. तू माझे काम कर, मुलगा गॅससमोर बसतो. बाहुलीला थोपटतो व भाजीसाठी पातेले शोधतो. हा मुलामधला बदल पाहताना कवयित्री म्हणतात – मुलगा हळूहळू घर सांभाळायला शिकेल. पुरुषातला हा आश्वासक बदल कवयित्रींना अभिप्रेत आहे.

Marathi Kumarbharti Class 10 Textbook Solutions Chapter 9 आश्वासक चित्र Additional Important Questions and Answers

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न २ (आ) साठी…
प्रश्न. पुढील कवितेसंबंधी त्याखाली दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे कृती सोडवा :

कविता-आश्वासक चित्र.
उत्तर :
(१) प्रस्तुत कवितेच्या कवयित्री : नीरजा.
(२) कवितेचा रचनाप्रकार : मुक्तछंद.
(३) कवितेचा काव्यसंग्रह : निरर्थकाचे पक्षी.
(४) कवितेचा विषय : स्त्री-पुरुष समानता.
(५) कवितेतून व्यक्त होणारा (स्थायी) भाव : स्त्री-पुरुष समानता येणारच, हा कवयित्रींच्या मनातला आशावाद.

(६) कवितेच्या कवयित्रींची लेखनवैशिष्ट्ये : ही मुक्तछंदातली कविता आहे. मुक्तछंदामुळे दैनंदिन व्यवहारातली भाषा कवितेत वापरली गेली आहे. साध्या विधानांतून कवयित्री खोलवरचे विचार मांडतात, लहान मुलांच्या खेळाचे चित्रण हे या कवितेतील सुंदर प्रतीक आहे. या प्रतीकातून आधुनिक जगातील स्त्री-पुरुष समानता हा फार मोठा विचार अगदी सहजपणे व्यक्त होतो. हातात हात असेल’ या वाक्यखंडातून कवितेतील मुलगा व मुलगी यांच्या भावी आयुष्यातील सामंजस्य प्रत्ययकारकतेने प्रकट होते.

(७) कवितेची मध्यवर्ती कल्पना : सध्याच्या काळाकडे लक्ष टाकले, तर असे जाणवेल की, आजच्या या युगातही स्त्रियांना समाजात दुय्यम स्थान दिले जाते. पण कवयित्रींना दोन लहान मुले खेळतांना दिसतात. त्यांच्यात हळूहळू सामंजस्य निर्माण होत जाताना दिसते. हीच मुले मोठी होतील, तेव्हा हे सामंजस्य घेऊन वागू लागतील आणि समाजात स्त्री-पुरुष समानता प्रस्थापित होईल, अशी आशा कवयित्रींच्या मनात जागी होते. हा आशावाद, हीच या कवितेची मध्यवर्ती कल्पना आहे.

(८) कवितेतून व्यक्त होणारा विचार : अजूनही समाजाने पूर्णपणे स्त्री-पुरुष समानता अंगीकारलेली नाही. हे निराशाजनक आहे. परंतु भावी काळ हा स्त्री-पुरुष समानतेचाच असणार आहे. म्हणून सर्वांनी स्त्री-पुरुष समानतेचे तत्त्व आतापासूनच मान्य करून ते अंगीकारले पाहिजे, असा विचार या कवितेतून मांडला आहे.

(९) कवितेतील आवडलेली ओळ :
हळूहळू शिकेल तोही
आपलं कसब दाखवतानाच घर सांभाळणं
तापलेल्या उन्हाच्या आडोशाला बसून.

(१०) कविता आवडण्याची वा न आवडण्याची कारणे : ही कविता मला खूप आवडली आहे. ही आजची, आमच्या पिढीची कविता आहे. आमच्या मनातला भाव, आमचे विचार या कवितेतून व्यक्त होतात. आम्ही आपापसात वागतो, तेव्हा मुलगा-मुलगी असा भेदच आमच्या मनात नसतो, श्रेष्ठ-कनिष्ठभाव न बाळगता आम्ही वावरत असतो. आमच्या मनातला हा भावच ही कविता व्यक्त करते.

(११) कवितेतून मिळणारा संदेश : आजपर्यंत आपण स्त्रियांना दुय्यम मानून वागत आलो. हे आता खूप झाले. आता हे थांबले पाहिजे, येणारा काळ हा स्त्री-पुरुष समानतेचा काळ आहे. त्या काळाला साजेसे जीवन जगण्यासाठी आपल्याला आता स्त्री-पुरुष समानतेचे तत्त्व अंगीकारावे लागणार आहे.

व्याकरण व भाषाभ्यास

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न ४ (अ) आणि (आ) यांसाठी…
व्याकरण घटकांवर आधारित कृती :

१. समास:

सामासिक शब्द व विग्रह – जोड्या लावा :
सामासिक शब्द – विग्रह
(i) यथामती – (अ) धास्तीशिवाय
(ii) मतिमंद – (आ) बुद्धीप्रमाणे
(i) गणेश – (इ) माहीत न असता
(iv) बिनधास्त – (ई) गणांचा देव
(v) बेमालूम – (उ) बुद्धीने कमकुवत
उत्तर:
सामासिक शब्द – विग्रह
(i) यथामती – बुद्धीप्रमाणे
(ii) मतिमंद – बुद्धीने कमकुवत
(iii) गणेश – गणांचा देव
(iv) बिनधास्त – धास्तीशिवाय
(v) बेमालूम – माहीत न असता

२. अलंकार :

पुढील अभंगातील अलंकार ओळखून स्पष्टीकरण करा :
‘हरिणीचे पाडस । व्याघ्र धरियेले
मजलागी जाहले । तैसे देवा ।।’
उत्तर :
अलंकार : हा दृष्टान्त अलंकार आहे. स्पष्टीकरण : देवाच्या दर्शनासाठी व्याकुळ झालेल्या संत कान्होपात्रा यांनी आपल्या मनाची स्थिती व्यक्त करताना एक दाखला दिला आहे. वाघाने हरिणीचे पाडस घरले; तर त्या पाडसाची जशी दयनीय अवस्था होते, तशी हे देवा, या संसारात तुझ्याशिवाय माझी अवस्था झाली आहे. विचार व्यक्त करताना इथे दृष्टान्त दिला आहे; म्हणून हा दृष्टान्त अलंकार आहे.

३. वृत्त:

पुढील ओळींचे गण पाडून वृत्त ओळखा :
झुरे आज वारा कशाने कशाने
तुटे दूर तारा कशाने कशाने
उत्तर :

हे भुजंगप्रयात वृत्त आहे.

४. शब्दसिद्धी :

(i) मनः’ हा उपसर्ग लावून दोन शब्द तयार करा :
जसे : मनः + वृत्ती → मनोवृत्ती
(१) [ ]
(२) [ ]
उत्तर:
(१) मनोकामना
(२) मनोव्यापार

(ii) ‘पुनः’ हा उपसर्ग लावून दोन शब्द तयार करा :
(१) [ ]
(२) [ ]
उत्तर:
(१) पुनरागमन
(२) पुनरावृत्ती

(iii) ‘ता’ हा प्रत्यय लावून दोन शब्द तयार करा :
जसे : अस्वस्थ +ता → अस्वस्थता.
(१) [ ]
(२) [ ]
उत्तर:
(१) नम्रता
(२) सुंदरता

५. सामान्यरूप :

तक्ता पूर्ण करा:

शब्द	मळ शब्द	प्रत्यय	सामान्यरूप
(i) तिला	………………………..	………………………..	………………………..
(ii) बाहुलीला	………………………..	………………………..	………………………..
(iii) हातांनी	………………………..	………………………..	………………………..
(iv) ओंजळीत	………………………..	………………………..	………………………..
(v) उन्हाच्या	………………………..	………………………..	………………………..
(vi) आडोशाला	………………………..	………………………..	………………………..

उत्तर :

शब्द	मळ शब्द	प्रत्यय	सामान्यरूप
(i) तिला	ती	ला	ती
(ii) बाहुलीला	बाहुली	ला	बाहुली
(iii) हातांनी	हात	नी	हातां
(iv) ओंजळीत	ओंजळ	त	ओंजळी
(v) उन्हाच्या	उन्ह	च्या	उन्हा
(vi) आडोशाला	आडोसा	ला	आडोशा

६. वाक्प्रचार :
योग्य अर्थ निवडा:
(i) आश्चर्यचकित होणे – (भीती वाटणे/थक्क होणे)
(ii) कसब दाखवणे – (खूप खेळणे/कौशल्य दाखवणे)
(iii) हातात हात असणे – (सहकार्य करणे/एकत्र चालणे)
उत्तर: :
(i) आश्चर्यचकित होणे – थक्क होणे.
(ii) कसब दाखवणे – कौशल्य दाखवणे.
(iii) हातात हात असणे – सहकार्य करणे.

(भाषिक घटकांवर आधारित कृती :

१. शब्दसंपत्ती :

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा :
(i) ऊन
(ii) हसून
(iii) आता
(iv) वास्तव.
उत्तर:
(i) ऊन x सावली
(ii) हसून x रडून
(iii) आता x नंतर
(iv) वास्तव x अवास्तव.

प्रश्न 2.
गटात न बसणारा शब्द लिहा :
(i) चेंडू, खेळणे, बाहुली, भिंगरी, भोवरा. →
(ii) खिडकी, दरवाजा, घर, जिना, पायऱ्या. →
(iii) सदन, सधन, भवन, निकेतन. → (मार्च ‘१९)
(iv) जल, नभ, गगन, आकाश. → (मार्च ‘१९)
उत्तर:
(i) चेंडू, खेळणे, बाहुली, भिंगरी, भोवरा → खेळणे
(ii) खिडकी, दरवाजा, घर, जिना, पायऱ्या → घर
(iii) सदन, सधन, भवन, निकेतन → सघन
(iv) जल, नभ, गगन, आकाश → जल

प्रश्न 3.
पुढील शब्दांच्या अक्षरांपासून चार अर्थपूर्ण शब्द लिहा :
(i) बाहुलीला →
(ii) आभाळाला →
उत्तर:
(i) बाहुलीला → बाहु – लीला – लाली – बाला
(ii) आभाळाला → आभा – आळा – आला – भाला

२. लेखननियम:

अचूक शब्द लिहा :
(i) बाहुलि/बाहूली/बाहूलि/बाहुली.
(ii) क्षीतीज/क्षितिज/क्षितीज/क्षीतिज,
(iii) सहानुभूती/सहानुभुती/सहानूभुती/सहानुभूति.
(iv) उपस्थिती/उपस्थीती/उपस्थीति/ऊपस्थिति.
उत्तर:
(i) बाहुली
(ii) क्षितिज
(iii) सहानुभूती
(iv) उपस्थिती.

३. विरामचिन्हे:

पुढील ओळींतील विरामचिन्हे ओळखा :
तशी हसून म्हणते ती, ‘आता तू.’
उत्तर:
[ , ] स्वल्पविराम
[ . ] पूर्णविराम
[ ‘ ‘ ] एकेरी अवतरणचिन्ह.

४. पारिभाषिक शब्द :

अचूक मराठी पारिभाषिक शब्द निवडा :
(i) Affedevit – …………………………………
(१) परिपत्र
(२) शपथपत्र
(३) प्रतिज्ञा
(४) आज्ञा.
उत्तर:
(१) शपथपत्र

(ii) Dismiss –
(१) बडतर्फ
(२) शेवट
(३) हुद्दा
(४) मुद्दा.
उत्तर:
(१) बडतर्फ

(iii) Translator –
(१) अनुमोदक
(२) अनुवाद
(३) भाषांतर
(४) अनुवादक.
उत्तर:
(४) अनुवादक.

५. अकारविल्हे/भाषिक खेळ :

पुढील शब्द अकारविल्हेनुसार लिहा :
(i) बाहुली → खेळ → भाजी → मुलगी.
(ii) चेंडू → घर → ऊन → आडोसा.
उत्तर:
(i) खेळ → बाहुली → भाजी → मुलगी.
(ii) आडोसा → ऊन → घर → चेंडू.

आश्वासक चित्र Summary in Marathi

दुपारच्या वेळी ऊन तापलेले आहे. आडोशाला सावलीत बसून एक मुलगी, बराच वेळ झाला तरी खेळते आहे. हे दृश्य कवयित्री स्वत:च्या घराच्या खिडकीतून पाहत राहिली आहे.

ती मुलगी एकटीच भातुकलीचा खेळ खेळते आहे. ती बाहुलीला मांडीवर घेऊन एका हाताने तिला थोपटत निजवते आहे. (बाळाला आई मांडीवर घेऊन निजवते तसे.) नंतर ती भात शिजवण्यासाठी आधणाचे पातेले चिमुकल्या गॅसवर ठेवते. (तिचा लुटुपुटीचा संसार सुरू आहे.)

बाजूला एक मुलगा हातात चेंडू घेऊन उंच उडवून पुन्हा नेमका हातात झेलण्याचा खेळ खेळतो आहे.

मुलगी त्या मुलाचा चेंडूचा खेळ कौतुकाने पाहते. अचानक मांडीवरची बाहुली बाजूला ठेवून ती त्या मुलाजवळ जाते. मुलगा पुन्हा एकदा चेंडू उंच उडवून झेलण्याचे कौशल्य तिला दाखवतो. मुलगी त्याच्याकडे चेंडू मागते. (मुलाला वाटते या मुलीला माझा चेंडूचा खेळ जमणार नाही.) तेव्हा हसून तो तिला म्हणतो – “तू छानपैकी पालेभाजी बनव.” (भातुकलीचा खेळ, भाजी करणे हे तुझे काम ! तुला पुरुषी कामे काय जमणार ?) मुलगी त्याला म्हणते- “मी दोन्ही कामे (स्त्रीची व पुरुषाची) एकाच वेळी करू शकते. तू करू शकशील का?” (तू स्त्रीची कामे करशील ? ) मुलगा स्वतःच चेंडू तिच्या हातात देतो.

मुलगी चेंडू उंच उडवते. तो आभाळाला जणू स्पर्श करून नेमकेपणाने तिच्या ओंजळीत येऊन पडतो. (मुलगी चेंडू व्यवस्थित झेलते.) हे ‘ पाहून मुलगा आश्चर्याने तिच्याकडे पाहतो. (आपल्यासारखाच तिने चेंडू झेलला हे पाहून मुलगा चकित होतो.) मुलगी मुलाला म्हणते- “आता तुझी पाळी ! तू माझे काम करून दाखव.” मुलगा चिमुकल्या गॅससमोर मांडी घालून बसतो. प्रथम दोन्ही हातांनी थोपटत बाहुलीला निजवतो. मग भाजी करण्यासाठी टोप शोधतो…

कवयित्री म्हणतात-तापलेल्या उन्हात सावलीच्या आडोशाला बसून तो मुलगा आपले कौशल्य दाखवता दाखवता घर सांभाळणेही हळूहळू शिकेल. (हळूहळू तो संसारातील स्त्रियांची घरगुती कामेही शिकेल.)

माझ्या घराच्या खिडकीतून मला भविष्यातल्या जगाचे विश्वासार्ह व उत्साहवर्धक चित्र दिसते आहे. उदयाच्या जगात सारेच खेळ स्त्री आणि पुरुष एकत्र खेळतील, असे मला वाटते आहे. भातुकलीच्या स्वप्नाळू जगातून प्रत्यक्ष वास्तवात प्रवेश करताना या दोन्ही मुलांचा (स्त्री-पुरुषाचा) हात एकमेकांच्या हातात असेल ज्या हातांवर बाहुली आणि चेंडू स्नेहाने सहज एकत्र विसावलेले असतील. (स्त्री-पुरुषांमध्ये भविष्यात परस्पर सामंजस्य व स्नेहभाव निर्माण होऊन स्त्री-पुरुष समानता नक्कीच येईल.)

आश्वासक चित्र शब्दार्थ

• आश्वासक – विश्वासार्ह, उत्साहवर्धक, प्रोत्साहक,
• आडोशाला – आश्रयाला.
• झरोक्यातून – खिडकीतून.
• इवल्याशा – चिमुकल्या.
• गॅसवर – गॅसच्या चुलीवर.
• कसब – कौशल्य, कुशलता.
• पाल्याची भाजी – पालेभाजी.
• शिवून – स्पर्श करून,
• पातेलं – टोप.
• घर सांभाळणं – घराची देखभाल करणे, संसार चालवणे. वास्तवातप्रत्यक्षात.
• विसावेल – विश्रांती घेईल, जोडीनं – सोबतीने.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 8 वाट पाहताना Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 8 वाट पाहताना

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 8 वाट पाहताना Textbook Questions and Answers

कृति

कतिपत्रिकेतील प्रश्न १ (अ) आणि (आ) यांसाठी…

प्रश्न 1.
आकृत्या पूर्ण करा.
(i)
(ii)
(iiii)
(iv)
उत्तर:
(i)
(ii)
(iii)
(iv)

प्रश्न 2.
कारणे शोधा
(अ) आवाजाची वाट पाहण्याचं सार्थक व्हायचं, कारण ……………………………………
(आ) म्हातारीच्या तोंडावर समाधान पसरायचं, कारण ……………………………………
(इ) पुस्तक वाचण्याची वाट पाहण्यात उन्हाळ्याच्या आधीचा काळ लेखिकेला वेड लावायचा, कारण ……………………………………
(ई) पोस्टमन मनानंच कोरं पत्र वाचतो, कारण ……………………………………
उत्तर:
(अ) आवाजाची वाट पाहण्याचं सार्थक व्हायचं, कारण पहाटे कुहुकुहु ऐकू यावा, ही रात्री झोपताना बाळगलेली इच्छा पहाटे पहाटे पूर्ण होई.
(आ) म्हातारीच्या तोंडावर समाधान पसरायचं; कारण दूर परगावी राहणारा आपला मुलगा आपली आठवण काढतो, आपल्याला तो त्याच्याकडे नेणार आहे, या कल्पने- तेचे मन सुखायचे,
(इ) पुस्तक वाचण्याची वाट पाहण्यात उन्हाळ्याच्या आधीचा काळ लेखिकेला वेड लावायचा, कारण पुस्तकांतून भाषेची शक्ती, लेखकांच्या प्रतिभेची शक्ती समजू लागली होती.
(ई) पोस्टमन मनानंच कोरं पत्र वाचतो; कारण त्या म्हातारीला पुत्रभेटीचा आनंद मिळावा आणि तिचे शेवटचे दिवस समाधानात जावेत, अशी पोस्टमनची इच्छा होती.

प्रश्न 3.
तुलना करा.

व्यक्तीशी मैत्री	कवितेशी मैत्री
……………………..	……………………..
……………………..	……………………..
……………………..	……………………..

उत्तर:

व्यक्तीशी मैत्री	कवितेशी मैत्री
आपण त्या व्यक्तीला हाक मारतो. तिच्याकडे धावतो. मनसोक्त गप्पा मारतो. ती व्यक्ती प्रतिसादही देते. व्यक्ती हवी तेव्हा भेटू शकते.	कविता तिच्याकडे धाव घेऊनही भेटत नसे. मात्र ती प्रसन्न झाली तर कधीही धावत येऊन भेटे. कविता मात्र खूप वाट पाहायला लावते.

प्रश्न 4.
‘वाट पाहणे’ या प्रक्रियेबाबत पुढील मुद्द्यांना अनुसरून लेखिकेचे मत लिहून तक्ता पूर्ण करा.

वाट पाहणे प्रक्रियेतील समाविष्ट गोष्टी	वाट पाहणे प्रक्रियेतून माणसाने शिकायच्या गोष्टी	वाट पाहण्याचे फायदे
……………………..	……………………..	……………………..
……………………..	……………………..	……………………..
……………………..	……………………..	……………………..

उत्तर:

प्रश्न 5.
स्वमत.
(अ) पाठाच्या शीर्षकाची समर्पकता तुमच्या शब्दांत सांगा.
उत्तर :
अरुणा ढेरे यांचा ‘वाट पाहताना’ हा अत्यंत हृदय ललित लेख आहे. जीवनातील एक मूलभूत महत्त्वाचे तत्त्व या लेखात त्या उलगडून दाखवतात. तसे पाहिले तर माणूस वाट पाहत पाहतच वाटचाल करीत असतो. प्रत्येक पावलावर त्याच्या मनात ‘नंतर काय होईल?’, ‘माझ्या स्वप्नांप्रमाणे, कल्पनेप्रमाणे घडेल ना?’ अशी तगमग असते. हीच तगमग त्याला पुढे जायला, जीवन जगायला लावते. हे तत्व लेखिकांनी अनेक उदाहरणांच्या साहाय्याने स्पष्ट केले आहे.

सुट्टीतल्या सगळ्या गोष्टी जगायला मिळतील या आशेने लेखिका सुट्टीची वाट पाहत. अनेक अनोळखी प्रदेश, माणसे, प्रसंग यांचा सहवास घडवणाऱ्या पुस्तकांची वाट पाहणे अत्यंत रमणीय होते. उंबराच्या झाडावर बसणाऱ्या पोपटांच्या थव्यामुळे हिरवेगार बनलेले ते झाड पाहून लेखिकांचे मन हळवे, कोमल होऊन जाते. त्यातच त्यांच्या कवितांची मुळे रुजतात. वाट पाहण्याने त्यांची निर्मितिशीलता जागृत होते. आत्याची वाट पाहताना त्यांचे मन अस्वस्थता आणि अनामिक भीती यांनी भरून जाते. या सर्वात जगण्याचाच अनुभव होता. अस्वस्थता, हुरहुर, दुःख, तगमग, शंकाकुलता हे सारे भाव पोस्टमनला भेटलेली म्हातारी, तसेच शेतकरी, वारकरी भक्त यांच्या चेहऱ्यांवर लेखिकांना गवसतात. अशा प्रकारे जगण्याच्या मुळाशीच वाट पाहण्याची भावना असल्याचे भान लेखिका या लेखातून वाचकांना देतात. म्हणून वाट पाहताना’ हे शीर्षक अत्यंत समर्पक आहे.

(आ) म्हातारीचं वाट पाहणं सुखाचं करण्यासाठी पोस्टमनने केलेल्या युक्तीबाबत तुमचे मत लिहा.
उत्तर:
एखादी निर्जीव वस्तू पोहोचती करावी, त्याप्रमाणे तो पोस्टमन पत्रे देत नसे. कारण पत्रे ही निर्जीव वस्तू नसतात. ती माणसांच्या सुखदुःखांनी, आशा-आकांक्षांनी भरलेली असतात. त्यात माणसांचे मन असते, हृदय असते. पत्रांचे हे स्वरूप चित्रपटातल्या त्या पोस्टमनने जाणले होते. म्हणून तो अंध म्हातारीला मुलाचे काल्पनिक पत्र वाचून दाखवतो. ते पत्र खोटे असते. मजकूर खोटा असतो. त्या अंध म्हातारीच्या मुलाचा स्पर्शसुद्धा त्या पत्राला झालेला नसतो. पण म्हातारी सुखावते. तिचे उरलेले दिवस आनंदात जातात. या विपरीत स्थितीने पोस्टमनचे मन कळवळते. पण म्हातारी सुखावणे हे अधिक मूल्ययुक्त होते. आपल्या मुलालाही तो पोस्टमन हीच उदात्त शिकवण देतो. मुलातला माणूस जागा करतो. माणसाशी माणसासारखे वागण्याची ही महान शिकवण होती. प्रत्येक आई-वडिलांनी आपल्या मुलांना असे माणूसपण शिकवले पाहिजे; तरच मानवी समाजाला भविष्य आहे.

(इ) ‘वाट पाहणे एरवी सुखाची गोष्ट नसली तरी अनेक गोष्टींचे मोल जाणवून देणारी आहे’. या विधानाची सत्यता पटवून दया.
उत्तर:
‘वाट पाहताना’ या पाठात लेखिकांनी जीवनाचा एक सुखमंत्रच सांगितला आहे. वाट पाहणे हा तो मंत्र होय. कोणत्याही गोष्टीसाठी पाहायला शिकले पाहिजे, असे त्यांचे सांगणे आहे. वाद पाहणे हे तसे कधीच सुखाचे नसते. आपल्या आशा-आकांक्षा पूर्ण करण्यासाठी, एखादी गोष्ट मिळवण्यासाठी आपले मन अधीर झालेले असते. मन शंकेने व्याकुळ होते. हवी ती गोष्ट आपल्याला मिळेल का? असा प्रश्न मचात काहूर माजवतो.

एखादी गोष्ट वाट न पाहता, चटकन मिळाली, तर ती गोष्ट आपली जिवाभावाची आहे की वरवरची आहे, हे कळायला मार्ग राहत नाही. इच्छा तत्काळ पूर्ण झाल्यास आपल्याला आनंद मिळेल, हे खरे आहे.

पण आपण कदाचित वरवरच्या गोष्टींमध्ये बुडून जाण्याची शक्यता असते. अधिकाधिक वाट पाहिल्यामुळे आपली खरी ओढ कुठे आहे, हे कळते. म्हणजेच आपल्याला खरोखर काय हवे आहे, नेमकी कशाची गरज आहे, हे कळून चुकते. जे आपल्या दृष्टीने मोलाचे आहे, हे शोधण्याची दृष्टी या वाट पाहण्यातून मिळते. आपल्या दृष्टीने मोलाच्या असलेल्या गोष्टी मिळाल्या तर आपले जीवन समृद्ध होते. समृद्घ जीवन जगणे हेच तर प्रत्येक माणसाचे ध्येय असते. म्हणून वाट पाहणे त्रासाचे असले तरी अनेक गोष्टींचे मोल ओळखण्यासाठी ते उपयोगी ठरते, हे खरे आहे.

भाषासौंदर्य
मराठी भाषेतील शब्दसामर्थ्य शब्दातीत आहे. ‘वाट’ या एकाच शब्दाचा वापर विविध अर्थानी करून एक अर्थपूर्ण मनोगत तयार झाले आहे.

नमस्कार,
तू वाट दाखवणार,
म्हणून काल तुझ्या पत्राची वाट पाहत होतो.
त्या वाटेने पत्र आलेच नाही.
नेहमी त्या वाटेवरून धावणारी
पोस्टमन दादाची सायकलही त्या दिवशी धावली नाही.
शेवटी सगळा दिवस वाट पाहण्यात गेला,
साऱ्या दिवसाचीच वाट लागली
आणि मी माझ्या घरच्या वाटेने माघारी फिरलो
मनात आले आपण पत्राचीच वाट पाहत होतो
आता कशाचीच वाट पाहू नये
आपणच आपली वाट निर्माण करावी
जी वाट नवनिर्मितीची ठरेल.

वरील मनोगताचा अभ्यास करा व त्यातील भाषिक सामर्थ्य जाणून घ्या. एका शब्दाचे वेगवेगळ्या संदर्भात वेगवेगळे अर्थ असणारे इतर काही शब्द वापरून तुम्हांलाही असे मनोगत लिहिता येईल.

आपल्या भाषिक क्षमता वाढवण्यासाठी याचा सराव करा.

उतारा क्र. १
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या
सूचनांनुसार कृती करा :

कृती १: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृत्या पूर्ण करा :




उत्तर:

कृती २ : (आकलन)

प्रश्न 1.
अंगणात मोकळ्या वातावरणात झोपायला मिळण्यापर्यंतचा घटनाक्रम :
(i) होळीनंतर थंडी झपाट्याने कमी होत जायची आणि आंब्याचा मोहोर नुसता घमघमत असायचा.
(ii) ………………………..
(iii) ………………………..
उत्तर:
(i) होळीनंतर थंडी झपाट्याने कमी होत जायची आणि आंब्याचा मोहोर नुसता घमघमत असायचा.
(ii) मार्च-एप्रिलमध्ये मुलांना गॅलरीत झोपायला मिळे.
(iii) सुट्टी लागल्यावर अंगणात अंथरुणे पडत.

प्रश्न 2.
लेखिकांचा वाट पाहण्याचा पहिला अनुभव :
(i) ………………………..
(ii) ………………………..
(iii) ………………………..
(iv) ………………………..
उत्तर:
(i) अंगणात रात्रीच्या थंड वातावरणात हळूहळू झोप येई.
(ii) उदया कुहुकुहु ‘ ऐकू येईल का, ही हुरहुर लागे.
(iii) पहाटे पहाटे झोपेत असतानाच कुहुकुहु ऐकू येई.
(iv) त्या आवाजाची वाट पाहिली, याची धन्यता वाटे.

कृती ३ : (व्याकरण)

प्रश्न 1.
भांडे ‘ या शब्दातील पहिल्या अक्षरावरील अनुस्वार काढला की ‘भाडे’ हा शब्द मिळतो. दोन्ही अर्थपूर्ण शब्द आहेत. असे उताऱ्यातून दोन शब्द शोधा आणि अनुस्वारसहित व अनुस्वारविरहित असे प्रत्येकी दोन्ही शब्द लिहा.
उत्तर:
पाठातील शब्द : थंडी. दोन शब्द : थंडी, थडी. तोंड. दोन शब्द : तोंड, तोड.

प्रश्न 2.
कंसात दिलेला प्रत्यय जोडून प्रत्ययासहितचे पूर्णरूप लिहा :
(i) झपाटा (ने)
(ii) झोप (चा)
(iii) भाषा (ला)
(iv) पुस्तके (त)
उत्तर:
(i) झपाट्याने
(ii) झोपेचा
(iii) भाषेला
(iv) पुस्तकांत.

प्रश्न 3.
अधोरेखित नामांच्या जागी अन्य योग्य नामे लिहून वाक्य पुन्हा लिहा :
आमच्या भल्यामोठ्या वाड्यात पुष्कळ बिहाडे होती.
उत्तर:
आमच्या भल्यामोठ्या इमारतीत पुष्कळ कुटुंबे होती.

प्रश्न 4.
घमघमाट’ यासारखे तुम्हांला ठाऊक असलेले चार शब्द लिहा.
उत्तर:
चमचमाट, दणदणाट, ठणठणाट, फडफडाट.

Marathi Kumarbharti Class 10 Textbook Solutions Chapter 8 वाट पाहताना Additional Important Questions and Answers
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :

कृती १ : (आकलन)

प्रश्न 1.
कारणे लिहा :
(i) पण तेव्हा जीव नुसता फुटून जायचा; कारण ……………………………….
(ii) पोस्टमनचे काम वाटते तितके सोपे नव्हते; कारण ……………………………….
उत्तर:
(i) पण तेव्हा जीव नुसता फुटून जायचा; कारण आत्याला घरी यायला रात्र होई म्हणून लेखिकांचे मन अनामिक भीतीने व्यापून जायचे.
(ii) पोस्टमनचे काम वाटते तितके सोपे नव्हते; कारण पत्रांचा थैला पाठीवर घेऊन वाहनांची सोय नसलेल्या वाड्या वस्त्यांवर पायी चालत जावे लागे.

प्रश्न 2.
अर्थ स्पष्ट करा :
(i) तो नुसता पत्र पोहोचवणारा सरकारी नोकर नाही. तो माणूस आहे.
(ii) पावसाची वाट पाहणाऱ्या शेतकऱ्याचे डोळे आठवा जरा.
उत्तर:
(i) तो पोस्टमन एक वस्तू नेऊन दुसऱ्याला दयावी, इतक्या कोरडेपणाने काम करणारा हमाल नव्हता. तो त्या पत्रात दडलेल्या माणसांच्या भावभावना ओळखू शकत होता, त्या माणसांशी तो मनाने जोडला जायचा.
(ii) पाऊस पडण्याचे दिवस आले की शेतकरी आतुरतेने पावसाची वाट पाहतो. त्या वेळी त्याच्या मनात पाऊस पडेल की नाही, पडला तर पुरेसा पडेल की नाही, ही धाकधुकी असते. आणि पडलाच नाही तर? ही जिवाची तडफड करणारी भीतीही असते. हे सर्व भाव शेतकऱ्यांच्या डोळ्यांत दिसतात.

कृती ३ : (व्याकरण)
प्रश्न 1.
‘रडू गळ्याशी दाटून येणे’ या वाक्प्रचारात ‘गळा’ या अवयवाचा उपयोग केलेला आहे, असे शरीराच्या अवयवांवर आधारित आणखी चार वाक्प्रचार लिहा.
उत्तर:
(i) राग नाकावर असणे,
(ii) पाऊल वाकडे पडणे.
(iii) छाती पिटणे.
(iv) नाकातोंडात पाणी जाणे.

प्रश्न 2.
‘वाड्यावस्त्या’ यासारखे आणखी चार जोडशब्द लिहा.
उत्तर:
(i) गल्लीबोळ
(ii) बाजारहाट
(iii) नदीनाले
(iv) झाडेझुडपे.

प्रश्न 3.
अधोरेखित सर्वनाम कोणाला उद्देशून योजले आहे, ते लिहा :
(i) पोस्टमन आल्याचे तिला बरोबर समजते.
(ii) त्याच्या येण्याची वाट पाहत आहे.
(iii) तो त्याला माणसे दाखवतो.
उत्तर:
(i) तिला – अंध म्हातारी.
(ii) त्याच्या – म्हातारीचा मुलगा.
(iii) तो – पोस्टमन, त्याला – पोस्टमनचा मुलगा.

व्याकरण व भाषाभ्यास

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न ४ (अ) आणि (आ) यांसाठी…
व्याकरण घटकांवर आधारित कृती :

१. समास:
विग्रहावरून सामासिक शब्द लिहा :
विग्रह – सामासिक शब्द
(i) कानापर्यंत
(ii) राजाचा वाडा
(iii) सात सागरांचा समूह
(iv) दहा किंवा बारा
उत्तर:
विग्रह – सामासिक शब्द
(i) कानापर्यंत – आकर्ण
(ii) राजाचा वाडा – राजवाडा
(iii) सात सागरांचा समूह – सप्तसिंधू
(iv) दहा किंवा बारा – दहाबारा

२. अलंकार :

प्रश्न 1.
पुढील ओळींमधील अलंकार ओळखा व स्पष्टीकरण दया :
‘कुटुंबवत्सल इथे फणस हा।
कटिखांदयावर घेऊनि बाळे।।’
उत्तर :
अलंकार → चेतनगुणोक्ती
स्पष्टीकरण : फणसाच्या झाडाला लगडलेली फळे म्हणजे फणसाची लेकरे आहेत, अशा मानवी भावनांचे आरोपण फणसाच्या निर्जीव झाडावर केल्यामुळे हा चेतनगुणोक्ती अलंकार आहे.

प्रश्न 2.
पुढील वैशिष्ट्यावरून अलंकार ओळखा व समर्पक उदाहरण दया : (सराव कृतिपत्रिका -३)
(i) उपमेय व उपमान या दोघात भेद नाही.
(ii) उपमेय हे उपमानच आहे.
(अ) अलंकाराचे नाव → [ ]
(आ) अलंकाराचे उदाहरण → [ ]
उत्तर :
(अ) अलंकाराचे नाव → [रूपक]
(आ) अलंकाराचे उदाहरण → [वारणेचा ढाण्या वाघ बाहेर पडला]

३. वृत्त :
पुढील ओळींचे गण पाडून वृत्त ओळखा :
तदितर खग भेणे वेगळाले पळाले
उपवन जल केली जे कराया मिळाले
उत्तर :
वृत्त : हे मालिनी वृत्त आहे.

४. शब्दसिद्धी :

प्रश्न 1.
पुढील शब्दांना ‘खोर’ हा प्रत्यय लावून शब्द तयार करा :
(i) भांडण –
(i) चुगली –
उत्तर:
(i) भांडखोर
(ii) चुगलखोर

प्रश्न 2.
पुढील शब्दांच्या आधी ‘अव’ हा उपसर्ग लावून शब्द तयार करा :
(i) गुण – (ii) लक्षण –
उत्तर:
(i) अवगुण
(ii) अवलक्षण

प्रश्न 3.
वर्गीकरण करा : (सराव कृतिपत्रिका -१).
शब्द : सामाजिक, अभिनंदन, नम्रता, अपयश.
प्रत्ययघटित – उपसर्गघटित
(i) ……………………………
(ii) ……………………………
उत्तर:
प्रत्ययघटित – उपसर्गघटित
(i) सामाजिक – (ii) नम्रता
(i) अभिनंदन – (ii) अपयश

५. सामान्यरूप :
पुढील शब्दांची सामान्यरूपे लिहा :
(i) रात्रीचे –
(ii) पंखांनी –
(iii) आंब्यावर –
(iv) म्हातारीला –
(v) संगीताने –
(vi) हाताला –
उत्तरे :
(i) रात्रीचे – रात्री
(ii) पंखांनी – पंखां
(iii) आंब्यावर – आंब्या
(iv) म्हातारीला – म्हातारी
(v) संगीताने – संगीता
(vi) हाताला – हाता

६. वाक्प्रचार :

प्रश्न 1.
जोड्या जुळवा :
वाक्प्रचार – अर्थ
(i) चाहूल येणे – (अ) चौकशी करणे
(ii) सार्थक होणे – (आ) गुंग होणे
(iii) थक्क होणे – (इ) अंदाज येणे
(iv) विचारपूस करणे – (ई) धन्य वाटणे
(v) भान विसरणे – (उ) चकित होणे
उत्तरे :
(i) चाहूल येणे – अंदाज येणे
(ii) सार्थक होणे – धन्य वाटणे
(iii) थक्क होणे – चकित होणे
(iv) विचारपूस करणे – चौकशी करणे
(v) भान विसरणे – गुंग होणे.

प्रश्न 2.
दिलेल्या वाक्यांत योग्य वाक्प्रचारांचा उपयोग करून वाक्ये पुन्हा लिहा : (कपाळाला आठी पडणे, सहीसलामत बाहेर पडणे, भान विसरणे) (सराव कृतिपत्रिका -१)
(i) त्सुनामीच्या तडाख्यात सापडलेल्या लोकांना भारतीय जवानांनी सुखरूप बाहेर काढले.
(ii) दिवाळीसाठी आणलेले नवीन कपडे नमिताला न आवडल्यामुळे तिने नाराजी व्यक्त केली.
उत्तर:
(i) त्सुनामीच्या तडाख्यात सापडलेले लोक भारतीय … जवानांच्या मदतीने सहीसलामत बाहेर पडले.
(ii) दिवाळीसाठी आणलेले नवीन कपडे पाहून नमिताच्या कपाळालां आठी पडली.

भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

१. शब्दसंपत्ती :

प्रश्न 1.
गटात न बसणारा शब्द लिहा :
(i) कोकीळ, पोपट, कावळा, गाय, मोर,
(ii) कुरड्या, पापड्या, शेवया, चकल्या, वाळवण.
उत्तर:
(i) गाय
(ii) वाळवण,

प्रश्न 2.
पुढील पक्ष्यांसमोर त्यांची घरे लिहा :
जसे : कोकिळा – घरटे; तसे
(i) पोपट – …………………….
(ii) कोंबडा – …………………….
उत्तर:
(i) पोपट – ढोली
(ii) कोंबडा – खुराडे.

प्रश्न 3.
जसे : पोपटांचा – थवा; तसे –
(i) गुरांचा – …………………….
(ii) फुलांचा – …………………….
उत्तर:
(i) गुरांचा – कळप
(ii) फुलांचा – गुच्छ,

प्रश्न 4.
पुढील शब्दांचे भिन्न अर्थ लिहा :
← माळा →
← गार →
उत्तर:
मजला ← माळा → हार
थंड ← गार → गारगोटी

प्रश्न 5.
गटात न बसणारा शब्द शोधा : (सराव कृतिपत्रिका-३)
(i) खाणे, जेवणे, जेवण, करणे →
(ii) मधुर, स्वस्त, पाणी, स्वच्छ →
उत्तर:
(i) जेवण
(ii) पाणी

प्रश्न 6.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा :
(i) मऊ x …………………..
(ii) गार x …………………..
(iii) धाकटा x …………………..
(iv) अलीकडे x …………………..
(v) अंध x …………………..
(vi) दूर x …………………..
(vii) पक्की x …………………..
(viii) शहर x …………………..
उत्तर:
(i) मऊ x टणक
(ii) गार x गरम
(iii) धाकटा x थोरला
(iv) अलीकडे x पलीकडे
(v) अंघ x डोळस
(vi) दूर x जवळ
(vii) पक्की x कच्ची
(viii) शहर x खेडे

वाट पाहताना शब्दार्थ

• घमघमणे – सुगंध दाटून येऊन पसरणे.
• हजारी मोगरा – अनेक फुलांचा गुच्छ येणारे मोगऱ्याचे झाड.
• गराडा – गर्दी करून घातलेला वेढा.
• प्रतिमा – नवनवीन कल्पना योजून निर्मिती करण्याची क्षमता.
• दिंडी दरवाजा – (दिंडी = मोठ्या दरवाजात असलेला लहान दरवाजा.) दिंडी असलेला मोठा दरवाजा.
• शोष – कोरडेपणा, सुकलेपणा, घशास पडलेली कोरड.
• भला – चांगला, सज्जन.
• डोळस – डोळे-दृष्टी शाबूत असलेला, आंधळेपणाने विश्वास न ठेवणारा.
• धीर धरणे – अधीरता, उत्सुकता दाबून ठेवून संयम बाळगणे.

वाट पाहताना वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ

• तोंडावर येणे : (एखादी भावी घटना) नजीक येऊन ठेपणे.
• सार्थक होणे : धन्यता वाटणे, परिपूर्ती होणे.
• मन आतून फुलून येणे : मनातल्या मनात अमाप आनंद होणे.
• जीव फुटून जाणे : अतोनात कासावीस होणे, भयभीत होणे.
• नाटक चालू ठेवणे : सोंग, बतावणी चालू ठेवणे.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 5.1 बालसाहित्यिका : गिरिजा कीर (स्थूलवाचन) Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 5.1 बालसाहित्यिका : गिरिजा कीर (स्थूलवाचन)

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 5.1 बालसाहित्यिका : गिरिजा कीर Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
आकृत्या पूर्ण करा.
साहित्यिक गिरिजा कीर यांच्या साहित्याची वैशिष्ट्ये.

उत्तर:
गिरिजाबाईंनी बालकांसाठी सुद्धा लक्षणीय साहित्यनिर्मिती केली. त्यांनी नऊ ते बारा वर्षे वयोगटासाठी आणि खास बालवर्गासाठी (सुमारे पाच ते नऊ वर्षे) नाटिका लिहिल्या. बालकांचे वय लक्षात घेऊन त्यांनी साध्या, सोप्या व जोडाक्षरविरहित बालनाटिका देण्याचाही प्रयत्न केला. गिरिजाबाईंच्या बालनाटिकांचे त्या काळाच्या तुलनेत एक खूप महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे. साधारणपणे लहान मुलांना अद्भुतरम्य व चमत्कारावर आधारित कथानके आवडतात, असा समज असतो, गिरिजाबाईंनी या समजाला छेद दिला. त्यांनी वास्तवावर आधारित बालनाटिका लिहिल्या. मुलांचे भावविश्व व त्यांच्या गरजा यांना प्राधान्य देऊन बालनाटिका लिहिल्या. त्यांच्या बालनाटिकांचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची चित्रदर्शी शैली. त्यांच्या नाटिकांमधला प्रसंग समोर जिवंतपणे घडत आहे, असे वाटत राहते. त्यामुळे त्यांच्या बालनाटिका पाहताना प्रेक्षक खिळून बसतात. एकंदरीत त्यांच्या बालनाटिका वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत.

प्रश्न 2.
टिपा लिहा.
(अ) गिरिजा कीर यांच्या बालनाटिकांचे विशेष.
उत्तर:
गिरिजाबाईंनी बालकांसाठी सुद्धा लक्षणीय साहित्यनिर्मिती केली. त्यांनी नऊ ते बारा वर्षे वयोगटासाठी आणि खास बालवर्गासाठी (सुमारे पाच ते नऊ वर्षे) नाटिका लिहिल्या. बालकांचे वय लक्षात घेऊन त्यांनी साध्या, सोप्या व जोडाक्षरविरहित बालनाटिका देण्याचाही प्रयत्न केला. गिरिजाबाईंच्या बालनाटिकांचे त्या काळाच्या तुलनेत एक खूप महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे. साधारणपणे लहान मुलांना अद्भुतरम्य व चमत्कारावर आधारित कथानके आवडतात, असा समज असतो, गिरिजाबाईंनी या समजाला छेद दिला. त्यांनी वास्तवावर आधारित बालनाटिका लिहिल्या. मुलांचे भावविश्व व त्यांच्या गरजा यांना प्राधान्य देऊन बालनाटिका लिहिल्या. त्यांच्या बालनाटिकांचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची चित्रदर्शी शैली. त्यांच्या नाटिकांमधला प्रसंग समोर जिवंतपणे घडत आहे, असे वाटत राहते. त्यामुळे त्यांच्या बालनाटिका पाहताना प्रेक्षक खिळून बसतात. एकंदरीत त्यांच्या बालनाटिका वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत.

(आ) ‘यडबंबू ढब्बू’ या गिरिजा कीर यांच्या बालकादंबरीतील विनोद.
उत्तर:
‘कुणालाही दु:खी ठेवू नये’ असा आईने ढब्बूला उपदेश केला होता. ढब्बूने तो शिरोधार्य मानला. व्यायांना देण्यासाठी ठेवलेले मिठाईचे ताट ढब्बूने भिकाऱ्यांना वाटले. भिकाऱ्यांना अर्थातच प्रचंड आनंद झाला. पण घरातली मंडळी खूप कातावली, आईचा उपदेश ढब्बूने शब्दशः पाळला. भिकारी म्हणजे माणसेच. त्यांना तरी दुःखी का ठेवावे, असा व्यापक विचार त्याने केला. पण लोक जेव्हा असा व्यापक विचार मांडतात, तेव्हा त्यांच्या मनात खराखुरा व्यापक विचार नसतो. लोक संकुचितच विचार करतात. सर्वांशी प्रेमाने वागावे, असे म्हणताना त्यांच्या मनात सर्व म्हणजे घरातली माणसे असतात किंवा फार फार झाले तर नातेवाईक, शेजारीपाजारी, मित्रमंडळी इत्यादी असतात, जात-धर्म यांचा विचार करू नये, असे त्यांच्या मनात नसते. यातून विसंगती निर्माण होते. ढब्बू स्वतःच्या वागण्यातून समाजातली ही विसंगती दाखवून देतो. त्यामुळे विनोद निर्माण होतो.

प्रश्न 3.
‘मधूचे कृत्य संवेदनशील मनाचे उत्तम उदाहरण आहे’ या विधानाबाबत तुमचा अभिप्राय स्पष्ट करा.
उत्तर:
आईवरील प्रेमापोटी कोणतीही कृती करायला मधू तयार होतो. तो एका गृहस्थाचे पाकीट मारतो. पुढे पाकिटातील चिठ्ठीवरून मधूला सत्य स्थिती कळते. आपण चोरलेल्या पैशांमुळे त्या गृहस्थाच्या आईला जीव गमवावा लागू शकतो. या विचाराने तो व्याकूळ होतो आणि पाकिटात असलेल्या पत्त्यावरून ताबडतोब पैसे परत करण्याचा तो निर्णय घेतो. त्याची ही कृती त्याच्या संवेदनशील मनाचे उदाहरण आहे. आपल्या कृतीमुळे कोणाचातरी मृत्यू ओढवणे हा क्रूरपणाच होय, ते त्याला जाणवते. आपली जशी आई आहे, तशीच दुसऱ्या व्यक्तीलासुद्धा आई असते. त्या व्यक्तीलासुद्धा स्वतःच्या आईविषयी प्रेम असणारच. आपण स्वार्थाने आंधळे होऊन फक्त स्वतःचे आईवरील प्रेम लक्षात घेतो; दुसऱ्याच्या मनाचा विचारच करीत नाही, हे मधूच्या लक्षात येते. यातून त्याची तीव्र संवेदनशीलता प्रत्ययाला येते.

प्रश्न 4.
साहित्यकृतीचा आस्वाद घेताना लक्षात घ्यायचे मुद्दे, तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तर:
आपण एखादया कलाकृतीचा आस्वाद घेतो. आपल्याला ती कलाकृती खूप आवडते. इतरांनीही त्या कलाकृतीचा आस्वाद घ्यावा, असे आपल्याला मनोमन वाटते. अशा वेळी आपण बोलतो किंवा लिहितो तो रसास्वाद असतो. रसास्वाद परिपूर्ण होण्यासाठी पुढील बाबी लक्षात घ्यायला हव्यात: कलाकृतीचा आशय किंवा कथानक, व्यक्तिरेखा मनाला पटणाऱ्या असल्या पाहिजेत. त्यांच्या स्वभावात वाचकांना किंवा प्रेक्षकांना भारावून टाकण्याची शक्ती असली पाहिजे. लेखकाची भाषाशैली, वर्णनशैली वाचनीय व प्रभावी असली पाहिजे. कथानक उत्कंठा वाढवणारे असले पाहिजे.

आपल्या समोरची कलाकृती ही कविता असेल तर त्या कवितेतून कवी कोणता भाव व्यक्त करू पाहतो, हे लक्षात घेतले पाहिजे. त्याला अनुसरुन भाषा, अलंकार, प्रतिमा-प्रतीके इत्यादी आहेत का, हेसुद्धा पाहिले पाहिजे. कवितेतून उत्कट भावना व्यक्त झाल्या पाहिजेत. कथा, कादंबरी वा नाटक असा कोणताही साहित्यप्रकार असो, त्यातून व्यापक मानवी मूल्ये प्रकट झाली पाहिजेत, उच्च, उदात्त असे संदेश साहित्यातून मिळायला हवेत. या सर्व गोष्टी आपल्या रसास्वादामध्ये असल्या पाहिजेत. उपक्रम पाठ्यपुस्तकातील कोणत्याही एका पाठाचा समीक्षेच्या/रसास्वादाच्या पायऱ्यांच्या अनुषंगाने अभ्यास करा व त्यांचे लेखन करा.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 5 वसंतहृदय चैत्र Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 5 वसंतहृदय चैत्र

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 5 वसंतहृदय चैत्र Textbook Questions and Answers

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न १ (अ) आणि (आ) यांसाठी…

प्रश्न 1.
पाठाच्या आधारे दिलेल्या वैशिष्ट्यांवरून झाडाचे नाव लिहा.
वैशिष्ट्ये – झाडाचे/वेलीचे नाव
(अ) निळसर फुलांचे तुरे – …………………………………
(आ) गुलाबी रंगांची कोवळी पालवी – …………………………………
(इ) गुलाबी गेंद – …………………………………
(ई) कडवट उग्र वास – …………………………………
(उ) दुरंगी फुले – …………………………………
(ऊ) तीन पाकळ्यांचे फूल – …………………………………
(ए) पायापासून डोकीपर्यंत लादली गेलेली फळे – …………………………………
उत्तर:
(अ) निळसर फुलांचे तुरे – [कडूनिंबाचे झाड]
(आ) तांबूस रंगाची कोवळी पालवी: पिंपळ
(इ) गुलाबी गेंद : मधुमालती
(ई) कडवट उग्र वास – [करंजाचे झाड]
(उ) दुरंगी फुले : घाणेरी
(ऊ) तीन पाकळ्यांचे फूल – [माडाचे झाड]
(ए) पायापासून डोकीपर्यंत फळे लादली जातात ते झाड – [फणस]

प्रश्न 2.
खालील संकल्पनांचा तुम्हांला समजलेला अर्थ स्पष्ट करा.
(१) चैत्र हा खरा वसंतात्मा, मधुमास आहे.
उत्तर:
वसंतऋतूतील सर्व सर्जन, निसर्गातील सौंदर्य, विविध वृक्षावर डोलणारी मधुर रसांनी भरलेली फळे, यांमुळे वसंताचे खरेखुरे परिपूर्ण, उत्कट दर्शन चैत्रातच होते. म्हणून चैत्र वसंतात्मा व मधुमास आहे.

(२) काळीकबरी घरटी चित्रलिपीतली सुंदर विरामचिन्हे वाटतात.
उत्तर:
अवतीभोवती दिसणारी सुंदर सुंदर निसर्गदृश्ये म्हणजे निसर्गाची चित्रलिपीच होय. निसर्ग न्याहाळता न्याहाळता मन या घरट्यांजवळ थोडेसे रेंगाळते. पुढे सरकावे असे वाटतच नाही. इथे आपण जणू विराम घेतो.

प्रश्न 3.
योग्य जोड्या जुळवा.
‘अ’ गट – ‘ब’ गट
a. लांबलचक देठ – (अ) माडाच्या लोंब्या
b. अर्धवर्तुळ, पांढरी टोपी – (आ) कैन्याचे गोळे
c. भुरभुरणारे जावळ – (इ) करंजाची कळी
उत्तर:
a. लांबलचक देठ – (आ) कैऱ्यांचे गोळे
b. अर्धवर्तुळ, पांढरी टोपी – (इ) करंजाची कळी
c. भुरभुरणारे जावळ – (अ) माडाच्या लोंब्या

प्रश्न 4.
खालील तक्ता पूर्ण करा.
शब्द – अर्थ
निष्पर्ण – पाने निघून गेलेला
निर्गंध – ……………………..
निर्वात – ……………………..
निगर्वी – ……………………..
निःस्वार्थी – ……………………..
उत्तर:
शब्द – अर्थ
(i) निष्पर्ण – पाने निघून गेलेला
(ii) निगंध – गंध निघून गेलेला
(iii) निर्वात – हवा नसलेला
(iv) निगर्वी – गर्व नसलेला
(v) नि:स्वार्थी – स्वार्थ नसलेला

प्रश्न 5.
खालील वाक्यांत योग्य ठिकाणी कंसातील योग्य वाक्प्रचार वापरून वाक्ये पुन्हा लिहा. (रुंजी घालणे, कुचेष्टा करणे, पेव फुटणे, व्यथित होणे)
(अ) लहानसहान अपयशाने दुःखी होणे अयोग्यच.
(आ) गुंजारव करत भ्रमर फुलांच्या अवतीभोवती फिरत असतात.
(इ) मोठ्या माणसांबद्दल चुकीचे बोलणे हासुद्धा अपराधच.
(ई) सध्या घरामध्ये उंदरांची संख्या वाढल्याने अनेक पाहुण्यांच्या पिशव्या कुरतडल्या गेल्या आहेत.
उत्तर:
(i) लहानसहान अपयशाने व्यथित होणे अयोग्यच.
(ii) गुंजारव करीत भ्रमर फुलांभोवती रुंजी घालतात.
(iii) मोठ्या माणसांबद्दल कुचेष्टा करणे हासुद्धा अपराधच.
(iv) सध्या घरामध्ये उंदरांचे पेव फुटल्यामुळे अनेक पाहुण्यांच्या पिशव्या कुरतडल्या गेल्या आहेत.

प्रश्न 6.
खालील शब्दांमधील प्रत्यय ओळखून तक्ता पूर्ण करा.
शब्द – प्रत्यय – त्याच प्रत्ययाचा वेगळा शब्द
(१) अतुलनीय – …………………….. – ……………………..
(२) प्रादेशिक – …………………….. – ……………………..
(३) गुळगुळीत – …………………….. – ……………………..
(४) अणकुचीदार – …………………….. – ……………………..
उत्तर:
शब्द – प्रत्यय – त्याच प्रत्ययाचा वेगळा शब्द
(i) अतुलनीय – नौय – प्रसंशनीय
(ii) प्रादेशिक – इक – सामाजिक
(iii) गुळगुळीत – ईत – मुळमुळीत
(iv) अणकुचीदार – दार – टोकदार

प्रश्न 7.
खालील वाक्यांतील अधोरेखित नामांचा प्रकार ओळखून चौकटींत लिहा.
(अ) अश्विनीला पुस्तक वाचायला आवडते. [        ] [       ]
(आ) अजय आजच मुंबईहून परत आला. [        ] [       ]
(इ) गुलाबाचे सौंदर्य काही निराळेच असते. [        ] [       ]
(ई) रश्मीच्या आवाजात वेगळाच गोडवा आहे. [        ] [       ]
उत्तर:
(i) अश्विनी → [विशेष नाम] पुस्तक → [सामान्य नाम]
(ii) अजय → [विशेष नाम] मुंबई → [विशेष नाम]
(iii) गुलाब → [विशेष नाम] सौंदर्य → [भाववाचक नाम]
(iv) रश्मी → [विशेष नाम] गोडवा → [भाववाचक नाम]

प्रश्न 8.
खालील ओळी वाचून दिलेल्या शब्दांसाठी त्यातून योग्य पर्यायी शब्द शोधून लिहा.
जो आपल्या आनंदात सोबत असतो, दुःखात सोबत करतो आणि आपण जर वाट चुकत असू तर कान पकडून आपल्याला योग्य वाट दाखवतो, तोच खरा मित्र असतो. काय करावे हे सांगत असताना काय करू नये हे सांगणेही महत्त्वाचे असते.
(अ) कर्ण –
(आ) सोबती –
(इ) मार्ग –
(ई) हर्ष –
उत्तर:
(i) कर्ण – कान
(ii) सोबती – मित्र
(iii) मार्ग – वाट
(iv) हर्ष – आनंद.

प्रश्न 9.
स्वमत.
(अ) चैत्रातल्या पिंपळाच्या नवपालवीच्या रूपाचे सौंदर्य त्मच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
चैत्रात नवपल्लवांनी गर्द झाकलेल्या, विविध रंगांच्या फुलांनी डवरून गेलेल्या वृक्षलतांचे दर्शन घडले की समजावे हा वसंतऋतूच आहे. वसंतऋतूची सुरुवात फाल्गुनात होते. चैत्रामध्ये वसंतऋतू ऐन भरात आलेला असतो. त्यातही पिंपळाची पालवी डोळ्यांचे पारणे फेडून टाकते. हिरव्या-पोपटी रंगांच्या अनेक छटा झाडांवर लहरत असतात. पिंपळाचे झाड जसजसे या नवपल्लवांनी डवरून जाते, तसतशी ही गहिऱ्या गुलाबी रंगाची पाने उन्हात झळाळू लागतात. जणू काही गुलाबी रंगाचे सुंदर सुंदर गेंदच झाडावर फुलले आहेत, असा भास होऊ लागतो. हे दृश्यरूप डोळ्यांत साठवता साठवता पानांची सळसळ ऐकावी ती पिंपळाचीच. किंबहुना पिंपळपानांच्या सळसळीवरूनच ‘झाडांच्या पानांची सळसळ’ हा शब्दप्रयोग रूढ झाला आहे. आनंददायक, आल्हाददायक, मनमोहक, मनोरम, हृदयंगम, विलोभनीय, नितांत रमणीय, रम्य ही सर्व विशेषणे चैत्र महिन्यातील पालवीने डवरलेल्या पिंपळाला एकाच वेळी लावता येतील.

(आ) चैत्र महिन्यातील पक्ष्यांच्या घरट्यांना लेखिका वसंताच्या चित्रलिपीतली विरामचिन्हे म्हणतात, या विधानाची सत्यता पटवून दया.
उत्तर:
चैत्र महिन्यात सृष्टी सौंदर्याने न्हाऊन निघते. अनेक रंगांचे विविध आकार फुलांच्या रूपांत डोळ्यांचे पारणे फेडतात. सर्वत्र नवनिर्मितीचा उल्हास भरलेला असतो. या सर्वांचा कळस गाठला जातो तो पक्ष्यांच्या घरट्यांत, पक्ष्यांची घरटीसुद्धा कशी, अनेक लोभस आकारांत निर्मिलेली. काही कबरी घरटी लक्ष वेधून घेतात. काही लोंबत्या आकारांची, काही वाटोळ्या आकारांची, काही पसरट गोल, अशी विविध रूपांतील असतात. ही घरटी रमणीय निर्मितीचे दर्शन घडवतात. ही घरटी म्हणजे जणू चित्रलिपीच वाटते. चैत्रामध्ये निसर्गाचे जे रूप दिसते, ते जणू निसर्गाचे साहित्य होय. हे साहित्य वाचताना आपण घरट्याजवळ रेंगाळतो. म्हणून ती विरामचिन्हे ठरतात.

(इ) वसंतऋतूशी निगडित तुमची एखादी आठवण समर्पक शब्दांत लिहा.
उत्तर:
आम्ही एकदा आमच्या गावी गेलो होतो. वसंतऋतूच होता तो. त्या काळात रानातून नुसता फेरफटका मारणे म्हणजे फक्त आनंद आणि आनंदच असतो. काही खायला नको किंवा काही प्यायला नको. फक्त डोळे भरून निसर्गाचे दर्शन घ्यायचे.

असेच फिरत असताना आम्रफुलांचा सुगंध आला. आमचे जवळच्याच आंब्याच्या झाडाकडे लक्ष गेले. झाड मोहराने भरलेले होते. अनेक फांदयांवर टरटरून फुगलेल्या टवटवीत कैऱ्या दिसल्या. आमच्या तोंडाला पाणी सुटले. नकळत आमच्या हातात दगड आलेच, ते भराभर झाडावर मारू लागलो. बाजूने जाणारा एकजण कळवळला. त्याने आम्हांला थांबवले. स्वतः झाडावर चढला. आम्हांला कैऱ्या काढून दिल्या. लगोलग घरी गेलो. आईने मीठमसाल्याची फोडणी दिलेले तेल कैऱ्यांना लावले. आणि काय सांगू? हे लिहितानाही माझ्या तोंडाला पाणी सुटले आहे. त्या दिवसाची ती कैरीची चव मी अजूनही विसरलेलो नाही. अजूनही वसंतऋतू म्हटला की मला ती कैरी आठवतेच.

Marathi Kumarbharti Class 10 Textbook Solutions Chapter 5 वसंतहृदय चैत्र Additional Important Questions and Answers
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती १: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
रिकाम्या चौकटी पूर्ण करा:
(i) वसंत ऋतूचा आत्मा असलेला महिना – [ ]
(i) गच्च फुलापानांनी डवरलेली व मधुरसाने भरलेल्या फळांनी लगडलेल्या वनश्रीचा महिना – [ ]
(iii) गहिऱ्या गुलाबी रेशमी पताका नाचवणारे झाड – [ ]
(iv) गडद गुलाबी गेंदांनी खच्चून भरलेली वेल – [ ]
उत्तर:
(i) वसंत ऋतूचा आत्मा असलेला महिना – [चैत्र]
(ii) गच्च फुलापानांनी डवरलेली व मधुरसाने भरलेल्या फळांनी लगडलेल्या वनश्रीचा महिना – [चैत्र]
(iii) गहिऱ्या गुलाबी पानांच्या रेशमी पताका नाचवणारे झाड – [पिंपळ]
(iv) गडद गुलाबी गेंदांनी खच्चून भरलेली वेल – [मधुमालती]

कृती २: (आकलन)

प्रश्न 1.
साम्यभेद लिहा:
पिंपळ – मधुमालती
(i) ……………….. – (i) ………………..
(ii) ……………….. – (ii) ………………..
(iii) ……………….. – (iii) ………………..
(iv) ……………….. – (iv) ………………..
उत्तर:
पिंपळ – मधुमालती
(i) पिंपळ हे झाड आहे. – (i) मधुमालती ही वेल आहे.
(ii) पानांचा रंग गडद गुलाबी व तांबूस गुलाबी असतो. – (ii) पानांचा रंग गुलाबी असतो.
(iii) लालगुलाबी पानांनी पिंपळ डवरलेला असतो. – (iii) गुलाबी पाने वेलीवर खच्चून भरलेली असतात.
(iv) गोल, लहान, हिरवी फळे येतात. – (iv) गोल, लहान, हिरवी फळे येतात.

प्रश्न 2.
निसर्गातील भडक रंगांबाबतचे लेखिकांचे मत लिहा.
उत्तर:
एरवी भडक व विसंगत वाटणारे रंग निसर्गाच्या दुनियेत विशोभित दिसत नाहीत. ते एकमेकांची शोभा वाढवतात.

प्रश्न 3.
लेखिकांच्या मते, भारतीय रंगाभिरुचीचे मूळ कुठे आहे, ते लिहा.
उत्तर:
गुजरात-राजस्थानात घाणेरी मोठ्या प्रमाणात आढळत असल्याने तेथील लोकांच्या वस्त्रप्रावरणात गडद रंगांचा प्रभाव जाणवतो.

कृती ३: (व्याकरण)

प्रश्न 1.
संधी सोडवा:
(i) रंगाभिरुची
(ii) नामाभिधान
(iii) वसंतात्मा.
उत्तर:
(i) रंगाभिरुची = रंग + अभिरुची.
(ii) नामाभिधान = नाम + अभिधान,
(iii) वसंतात्मा = वसंत + आत्मा.

प्रश्न 2.
कुचेष्टा’ व ‘सुमन’ यांसारखे ‘कु’ आणि ‘सु’ हे उपसर्ग असलेले प्रत्येकी दोन शब्द लिहा.
उत्तर:
(i) कु – कुकर्म, कुवचन
(ii) सु – सुभाषित, सुवास.

प्रश्न 3.
पुढील शब्दांमधील प्रत्यय ओळखून तक्ता पूर्ण करा:
शब्द प्रत्यय त्याच प्रत्ययाचा वेगळा शब्द
(i) वैशिष्ट्य
*(ii) अतुलनीय
(iii) गुलाबी
*(iv) प्रादेशिक
उत्तर:
शब्द प्रत्यय त्याच प्रत्ययाचा वेगळा शब्द
(i) वैशिष्ट्य य सामान्य
(ii) अतुलनीय अनीय पूजनीय
(ii) गुलाबी ई शहरी
(iv) प्रादेशिक इक स्वाभाविक

प्रश्न 4.
पुढील वाक्प्रचारांचा वाक्यांत उपयोग करा:
(i) पताका नाचवणे
(ii) डोळ्यात भरणे
(iii) शिरोधार्य मानणे.
उत्तर:
(i) आंतरशालेय बुद्धिबळ स्पर्धेत पहिला क्रमांक मिळाल्याची पताका नाचवतच मानसी घरात शिरली.
(ii) नगरसेवक झाल्यानंतर पहिल्याच वर्षात त्याने कमावलेली संपत्ती सर्वांच्याच डोळ्यात भरत होती.
(iii) गांधीजींचे आवाहन शिरोधार्य मानून दुर्गा भागवत यांनी स्वातंत्र्याच्या चळवळीत उडी घेतली.

कृती ४: (स्वमत / अभिव्यक्ती)

प्रश्न.
राजपुतान्यातल्या चुनड्यांच्या भडक रंगांचे लेखिकांना उमगलेले रहस्य तुमच्या शब्दांत समजावून सांगा.
उत्तर:
राजपुताना हा प्रदेश म्हणजे रखरखीत वाळवंटच. नजर जाईल तिथपर्यंत हिरवागार, डेरेदार वृक्ष दिसतच नाही. असलीच तर कुठे कुठे खुरटी झुडपे असतात. त्यामुळे या परिसरातील माणसे निसर्गाच्या सुंदर रूपांच्या दर्शनासाठी तहानलेली असतात. अशा स्थितीत या प्रदेशात जास्त प्रमाणात आढळतात ती घाणेरीची झाडे. अनेक गडद रंगांच्या फुलांनी ही झाडे डवरलेली असतात. सुंदर निसर्गरूपांसाठी आसावलेल्या मनांना या रंगांनी आकर्षित केले नसते तरच नवल. म्हणून या परिसरातील माणसांच्या वस्त्रप्रावरणात, विविध प्रकारच्या सुशोभनात भडक रंगांचा आढळ मोठ्या प्रमाणात होतो. खरेतर, निसर्गाच्या सान्निध्यात सतत वावरणाऱ्यांना विविध रंगांची ओढ असतेच, शहरी भागात राहणारी माणसे मुक्त निसर्गदर्शनाला मुकतात. ती बहुतांशी कृत्रिम वातावरणात राहतात. म्हणून त्यांच्या वस्त्रप्रावरणात, सुशोभनात फिक्या रंगांचा प्रभाव असतो. ही माणसे या फिक्या रंगांच्या निवडीला उच्च अभिरुची समजतात. थोडक्यात, माणसांच्या रंगांविषयीच्या अभिरुचीमध्ये त्यांच्या अवतीभोवतीच्या निसर्गाच्या रूपाचा प्रभाव खूप असतो.

उतारा क्र. २
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती १: (आकलन)

*(२) योग्य जोड्या जुळवा:
‘अ’ गट – ‘ब’ गट
(i) भुरभुरणारे जावळ – (अ) करंजाची कळी, (आ) पक्ष्यांची घरटी, (इ) माडाच्या लोंब्या
उत्तर:
(i) भुरभुरणारे जावळ – माडाच्या लोंब्या

कृती २: (आकलन)

प्रश्न 1.
नावे लिहा:
(i) बारमहा फळे धरणारे झाड : ……………………..
(ii) रात्रीच्या वेळी मनोरम सुगंध देणारे झाड : ……………………..
उत्तर:
(i) बारमहा फळे धरणारे झाड: माड
(ii) रात्रीच्या वेळी मनोरम सुगंध देणारे झाड: कडुनिंब

प्रश्न 2.
पुढे काही झाडांची वैशिष्ट्ये दिली आहेत. त्यांतील चुका दुरुस्त करून योग्य वैशिष्ट्ये लिहा:
(i) कडुनिंबाचे झाड: निळसर फुलांचे तुरे. कडवट उग्र वास. पांढरी-हिरवी कळी करंजीच्या आकाराची.
(ii) करंजाचे झाड: माथ्यावर फिक्या रंगाचे जावळ भुरभुरत असते, फुललेल्या फुलाच्या आत एक नाजूक सुंदर कळी असते. तिचा रंग निळा-जांभळा असतो. तिच्या डोक्यावर वर्तुळाकार लाल टोपी असते.
(iii) माडाचे झाड: बारमहा हिरवेगार असते. वसंतऋतूत फळे घरतात. नारळाची फुले सुगंधी व मुलायम असतात. ही फुले कधी तीन पाकळ्यांची सुद्धा असतात.
उत्तर:
(i) कडुनिंबाचे झाड: निळसर फुलांचे तुरे, त्यांचा सुगंध रात्रीच्या वेळी मनाला खूप सुखावणारा असतो.
(ii) करंजाचे झाड: फुललेल्या फुलाच्या आत एक नाजूक सुंदर कळी असते. तिचा रंग निळाजांभळा असतो. तिच्या डोक्यावर अर्धवर्तुळाकार पांढरी टोपी असते.
(iii) माडाचे झाड: बारमहा हिरवेगार असते. बारमहा फळे धरतात. नारळाच्या फुलांना गंध नसतो. ती टणक असतात. या फुलांना तीन पाकळ्या असतात.

कृती ३: (व्याकरण)

प्रश्न 1.
चतुर + य = चातुर्य. असे आणखी दोन शब्द लिहा.
उत्तर:
(i) सुंदर + य = सौंदर्य
(ii) समान + य = सामान्य.

प्रश्न 2.
पिवळा + सर = पिवळसर. असे आणखी दोन शब्द लिहा.
उत्तर:
(i) काळा + सर = काळसर
(ii) लाल + सर = लालसर.

प्रश्न 3.
पुढील शब्दांमधील प्रत्यय ओळखून तक्ता पूर्ण करा:
शब्द – प्रत्यय – तत्सम वेगळा शब्द
(i) गुळगुळीत
(ii) अणकुचीदार
उत्तर:
शब्द – प्रत्यय – तत्सम वेगळा शब्द
(i) गुळगुळीत – ईत – करकरीत
(ii) अणकुचीदार – दार – नोकरदार

कृती ४: (स्वमत / अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
तुम्ही अनुभवलेला चैत्र’ तुमच्या शब्दांत वर्णन करा.
उत्तर:
वेगवेगळे ऋतू आणि त्या ऋतूंची वेगवेगळी रूपे, त्यांचे विभ्रम शहरात कधी दिसतच नाहीत. शहरातील वातावरण तसे निरंगी, फिकट, चैत्र अनुभवायचा असेल, तर गावीच गेले पाहिजे. आम्ही अनेकदा सहलीला गेलो आहोत, पण गावी गेल्यावर निसर्गाचा जो सहवास लाभतो, त्याचा आनंद अवर्णनीय असतो. सुदैवाने माझे काका आमच्या गावी राहतात. यामुळे वसंत ऋतूत गावी जाण्याचे भाग्य आम्हांला लाभते. तिथे गेल्यावर मन मोहित होऊन जाते. जे कधीही जाणवलेले नसते, ते सौंदर्य तिथे दिसते. कोणीही समजावून न सांगता दिसते.

आता हे चाफ्याचे झाड पाहा, वास्तविक, त्या झाडाच्या रूपात आकर्षक म्हणावा असा एकही घटक नाही. पण तोच पांढरा चाफा फुलांनी डवरल्यावर पाहा, मन लोभावतेच. आपण नकळत वाकून जमिनीवर पडलेले फूल उचलतो. पाकळ्यांवरून हात फिरवतो. आत डोकावून पाहतो. चिमूटभर हळदपूड अलगद सोडलेली असावी, तसा पिवळा रंग तिथे शोभून दिसतो. गडद पिवळ्या रंगाच्या छोट्या छोट्या फुलांनी डवरलेली सुरंगी तर पाहतच राहावी. सूर्याचा प्रकाश पडताच, ती फुले पूर्ण उमलतात, सारे रान सुगंधाने भरून जाते. जिकडे पाहावे तिकडे कोवळी कोवळी हिरव्या रंगांची पाने आणि शेकडो रंगछटा लेवून बसलेली फुले! निसर्ग या विविध रंगांनीच आच्छादलेला असतो, हे मला आमच्या गावी कोकणात पाहायला मिळते. मी तर ठरवलेच आहे… मोठा झालो की कोकणातच कायम राहायचे.

उतारा क्र.३
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती १: (आकलन)

प्रश्न 1.
रिकाम्या चौकटी भरा:
(i) आंब्याला मोहोर येण्याचा सुरुवातीचा काळ –
(ii) फणसाला कोके येतात ते महिने
(iii) आंब्याचे झाड मोहोरांच्या झुबक्याने भरून जाते तो महिना
उत्तर:
(i) आंब्याला मोहोर येण्याचा सुरुवातीचा काळ – [पौषअखेर]
(ii) फणसाला कोके येतात ते महिने – पौष व माघ
(iii) आंब्याचे झाड मोहोरांच्या झुबक्याने भरून जाते तो महिना – [माघ]

प्रश्न 2.
जोड्या लावा:
‘अ’ गट – ‘ब’ गट
(i) फुलाऐवजी कोके येतात ते झाड – (अ) आंबा
(ii) कोकिळाचे कूजन चालते ते झाड – (आ) पक्ष्यांची घरटी
(iii) चैत्राची रूपरसगंधमय शोभा पूर्णत्वाला नेणारी – (इ) काळाकबरा
(iv) पक्ष्यांच्या घरट्यांचा रंग (ई) कैऱ्यांचे गोळे, (उ) फणस
उत्तर:
(i) फुलाऐवजी कोके येतात ते झाड – [फणस]
(ii) कोकिळाचे कूजन चालते ते झाड – [आंबा]
(ii) चैत्राची रूपरसगंधमय शोभा पूर्णत्वाला नेणारी – [पक्ष्यांची घरटी]
(iv) पक्ष्यांच्या घरट्यांचा रंग – [काळाकबरा]

कृती २: (आकलन)

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यांचा तुम्हांला समजलेला अर्थ लिहा:
(i) माधुर्याचा हा थेंब अभिरुचीला पुरेसा वाटतो.
उत्तर:
(i) एखादे लोभसवाणे दृश्य, ते चिमुकले असले तरी, मनाला खिळवून ठेवते. त्या चिमुकल्या रूपातले अल्पस्वरूप दर्शन म्हणजे माधुर्याचा एक थेंब असतो.

प्रश्न 2.
चूक की बरोबर ते लिहा:
(i) चैत्रात फणस फुलांनी डवरतो.
(ii) फणसाला चैत्रात नव्या पालवीचे घोसच्या घोस येतात.
(iii) निसर्गाचा विराट आविष्कार डोळ्यात न मावणारा असतो.
(iv) चिमुकल्या निसर्गदृश्यात निसर्गाच्या विराट आविष्काराचे दर्शन घडते.
उत्तर:
(i) चूक
(ii) चूक
(iii) बरोबर
(iv) बरोबर.

कृती ३: (व्याकरण)

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यातील प्रत्येक शब्दाचा प्रकार लिहा:
माधुर्याचा हा थेंब अभिरुचीला पुरेसा वाटतो.
उत्तर:

• माधुर्य – नाम
• हा – सर्वनाम
• थेंब – नाम
• अभिरुची – नाम
• पुरेसा – विशेषण
• वाटतो – क्रियापद

प्रश्न 2.
सहसंबंध लक्षात घेऊन उत्तर: लिहा:
(i) फुगणे: फुगीर:: पसरणे : [ ]
(ii) दरवळणे: दरवळ:: सांगणे : [ ]
उत्तर:
(i) फुगणे: फुगीर:: पसरणे: [पसरट]
(ii) दरवळणे: दरवळ:: सांगणे: [सांगावा]

कृती ४: (स्वमत / अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
निसर्गाचे प्रतिबिंब साठवण्यास मानवी बुद्धीचे चिमुकले विश्व असमर्थ असते’, या विधानाशी तुम्ही सहमत वा असहमत असल्यास त्याचे स्पष्टीकरण करा.
उत्तर:
हे विश्व अमर्याद आहे. त्याला अंत नाही. म्हणून माणूस कधीही हे संपूर्ण विश्व ओलांडू शकणार नाही. संपूर्ण विश्व पाहिलेच नाही, तर त्याचे स्वरूप कळणार कसे? म्हणजे हे विश्व माणसाच्या आवाक्यात कदापिही येणार नाही. माणसाला माहीत झालेल्या विश्वाच्याही पलीकडे अनंतापर्यंत हे विश्व पसरले आहे. माणूस स्वतः निसर्गापुढे क्षुद्र आहेच, पण त्याला ज्ञात झालेले विश्वसुद्धा या अनंत पसरलेल्या विश्वापुढे क्षुद्रच आहे. म्हणूनच निसर्गाचे प्रतिबिंब साठवण्यास माणसाच्या बुद्धीचे चिमुकले विश्व असमर्थ असते, हे मला मनोमन पटते.

व्याकरण व भाषाभ्यास

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न ४ (अ) आणि (आ) यांसाठी….
अव्याकरण घटकांवर आधारित कृतीः

प्रश्न 1.
समास:
(१) पुढील सामासिक शब्दांवरून समास ओळखा:
(i) स्वर्गवास
(ii) सत्यासत्य
(iii) भाऊबहीण
(iv) पानोपानी
(v) चौकोन
(vi) गंधफुले.
उत्तर:
(i) स्वर्गवास – विभक्ती तत्पुरुष समास
(i) सत्यासत्य – वैकल्पिक द्वंद्व समास
(iii) भाऊबहीण – इतरेतर द्वंद्व समास
(iv) पानोपानी – अव्ययीभाव समास
(v) चौकोन – द्विगू समास
(vi) गंधफुले – समाहास द्वंद्व समास

प्रश्न 2.
सामासिक शब्द व त्यांचे प्रकार यांच्या जोड्या लावा:
(सराव कृतिपत्रिका-१)
‘अ’ – ‘ब’
(i) हरघडी – (अ) द्विगू
(ii) क्रीडांगण – (आ) अव्ययीभाव
(iii) आईवडील – (इ) विभक्ती तत्पुरुष
(iv) पंचप्राण – (ई) वंद्व
उत्तर:
(i) हरघडी – अव्ययीभाव
(ii) क्रीडांगण – विभक्ती तत्पुरुष
(iii) आईवडील – वंद्व
(iv) पंचप्राण – द्विगू

प्रश्न 3.
अलंकार:
पुढील ओळीतले उपमान, उपमेय व अलंकार ओळखून स्पष्टीकरण दया: शाळा म्हणजे दुसरी माता होय!
उत्तर:
उपमेय’- शाळा, उपमान – माता
अलंकार – हा रूपक अलंकार आहे.
स्पष्टीकरण – वरील उदाहरणात उपमेय व उपमान यांत अभेद असून दोन्हींची एकरूपता साधली आहे. म्हणून हा ‘रूपक’ अलंकार आहे.

३. वृत्त:

प्रश्न 1.
पुढील काव्यपंक्तीचा लघु-गुरु क्रम लिहा: (सराव कृतिपत्रिका-२)
रघूनायका मागणे हेचि आता
उत्तर:

प्रश्न 2.
पुढील ओळींचे गण पाडा:
(i) भूपाळ जो मम मनोमुकरी उभासे
(ii) अभंगात गोडी तुझ्या भाकरीची
(iii) गवतहि सुमभूषा दाखवी आज देही
उत्तर:
(i)

४. शब्दसिद्धी:

प्रश्न 1.
चार अभ्यस्त शब्द लिहा → जसे – सळसळ.
उत्तर:
(i) भळभळ
(ii) झळझळ
(iii) खळखळ
(iv) वळवळ,

प्रश्न 2.
‘दुः’ हा उपसर्ग असलेले चार शब्द लिहा:
(i) …………………..
(ii) …………………..
(iii) …………………..
(iv) …………………..
उत्तर:
(i) दुष्काळ
(ii) दुर्दैव
(iii) दुःख
(iv) दुर्दशा.

प्रश्न 3.
पुढील उपसर्ग असलेले दोन शब्द लिहा:
(i) अभि ………………..
(ii) अभि ………………..
उत्तर:
(i) अभिरुची
(ii) अभिमान.

प्रश्न 4.
सामान्यरूप:
• तक्ता पूर्ण करा:
मूळ शब्द + विभक्ती – शब्द – सामान्यरूप
(i) फूल + ने – ………………. – ……………….
(ii) फळ + त – ………………. – ……………….
(iii) पिंपळ + च्या – ………………. – ……………….
(iv) रस्ता + ला – ………………. – ……………….
उत्तर:
मूळ शब्द + विभक्ती – शब्द – सामान्यरूप
(i) फूल + ने – फुलाने – फुला
(ii) फळ + त – फळात – फळा
(iii) पिंपळ + च्या – पिंपळाच्या – पिंपळा
(iv) रस्ता + ला – रस्त्याला – रस्ता

६. वाकप्रचार:
(१) पुढील अर्थासाठी योग्य वाक्प्रचार निवडा:
(i) सुसंगत न वाटणे – ………………………
(१) डोळ्यांत भरणे
(२) विसंगत वाटणे.
उत्तर:
(i) विसंगत वाटणे

(ii) भरभरून मिळणे – ………………………
(१) पेव फुटणे
(२) सहकार करणे.
उत्तर:
(ii) पेव फुटणे

(iii) लक्ष वेधणे —–
(१) शिरोधार्य मानणे
(२) नजरेत भरणे.
उत्तर:
(iii) नजरेत भरणे.

आ – भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा:
(i) जुनी × ………………..
(ii) सुंदर × ………………..
(iii) भडक × ………………..
(iv) पांढरा × ………………..
(v) संपूर्ण × ………………..
(vi) प्रचंड × ………………..
उत्तर:
(i) जुनी × नवी
(ii) सुंदर × कुरूप
(iii) भडक × फिकट
(iv) पांढरा × काळा
(v) संपूर्ण × अपूर्ण
(vi) प्रचंड × चिमुकले.

प्रश्न 2.
गटात न बसणारा शब्द लिहा:
(i) जांभळा, जांभूळ, लाल, शेंदरी, पिवळा. ……………………..
(ii) झाड, वड, पिंपळ, माड, फणस. ……………………..
उत्तर:
(i) जांभूळ
(ii) झाड

प्रश्न 3.
पुढील शब्दांच्या अक्षरांतून चार अर्थपूर्ण शब्द तयार करा:

उत्तर:

प्रश्न 4.
पुढील शब्दाचे दोन अर्थ लिहा: (सराव कृतिपत्रिका-१ व २)

उत्तर:

प्रश्न 5.
लेखननियम:
(१) अचूक शब्द लिहा:
(i) दूर्मीळ / दुर्मिळ / दुर्मिळ / दुर्मीळ. ………………………
(ii) मेत्रीण / मैत्रीण / मैत्रिण / मेत्रिण. ………………………
(iii) उज्ज्वल / ऊज्वल/उज्वल / ऊज्ज्वल. ………………………
(iv) दूष्काळ / दुष्कळ / दुष्काळ / दूश्काळ. ………………………
उत्तर:
(i) दुर्मीळ
(ii) मैत्रीण
(ii) उज्ज्वल
(iv) दुष्काळ,

प्रश्न 6.
पुढील वाक्ये लेखननियमांनुसार लिहा:
(i) ही घरटि म्हणजे वसंताच्या चित्रलीपीतली सूंदर वीरामचीन्हे वाटतात.
(ii) चेत्रातल्या पालविचे रुप कूठेही मनोहर असते.
(iii) हीवाळा नुकताच सुरू झालेला होता. (मार्च १९)
उत्तर:
(i) ही घरटी म्हणजे वसंताच्या चित्रलिपीतली सुंदर विरामचिन्हे वाटतात.
(ii) चैत्रातल्या पालवीचे रूप कुठेही मनोहर असते.
(iii) हिवाळा नुकताच सुरू झालेला होता.

३. विरामचिन्हे:

प्रश्न.
प्रस्तुत वाक्यातील विरामचिन्हे ओळखून चिन्हे व नावे अचूक लिहा:
जांभळा, लाल आणि पांढरा, जांभळा आणि गुलाबी, शेंदरी आणि जांभळा, किती म्हणून झाडाच्या दुरंगी फुलांच्या रंगांचे वर्णन करावे?
उत्तर:

४. पारिभाषिक शब्द:

प्रश्न.
पुढील इंग्रजी पारिभाषिक शब्दांसाठी मराठी प्रतिशब्द लिहा:
(i) Labour Court –
(ii) Zone –
(iii) Show Cause Notice –
(iv) Wall Paper –
उत्तर:
(i) Labour Court – कामगार न्यायालय
(ii) Zone – परिमंडळ/विभाग
(iii) Show Cause Notice – कारणे दाखवा नोटीस
(iv) Wall Paper – भिंतीला चिकटवण्याचा कागद.

५. अकारविल्हे/भाषिक खेळ:

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
रंगांच्या छटा लिहा:

उत्तर:

प्रश्न 3.
पुढील शब्द अकारविल्हेनुसार लिहा:
मोहर → फळ → पान → फूल
उत्तर:
पान → फळ → फूल → मोहर.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Hindi Solutions Lokbharti Chapter 5 ईमानदारी की प्रतिमूर्ति Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Hindi Lokbharti Chapter 5 ईमानदारी की प्रतिमूर्ति

Hindi Lokbharti 10th Std Digest Chapter 5 ईमानदारी की प्रतिमूर्ति Textbook Questions and Answers

कृति

कृतिपत्रिका के प्रश्न 1 (अ) तथा 1 (आ) के लिए

सूचना के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

प्रश्न 1.
संजाल पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

प्रश्न 2.
परिणाम लिखिए:
a. सुबह साढ़े पाँच-पौने छह बजे दरवाजा खटखटाने का –
२. साठ पैसे प्रति किलोमीटर के हिसाब से पैसे जमा करवाने का-
उत्तर:
a. सुबह साढ़े पाँच-पौने छह बजे दरवाजा खटखटाने का – नींद टूटना और बड़ी तेज आवाज में बोलना।
b. साठ पैसे प्रति किलोमीटर के हिसाब से पैसे जमा करवाने का – पिता की यह बात सुनकर दोनों भाई वहाँ रुक नहीं सके। कमरे में जाकर देर तक फूट-फूटकर रोते रहे।

प्रश्न 3.
पाठ में प्रयुक्त गहनों के नाम:

उत्तर:

प्रश्न 4.
वर्ण पहेली से विलोम शब्दों की जोड़ियाँ ढूँढकर लिखिए:

उत्तर:
(i) दुख x सुख
(ii) बुरा x भला
(iii) प्रसन्न x अप्रसन्न
(iv) सदुपयोग x दुरुपयोग।

प्रश्न 5.
पर जो असल गहना है वह तो है’ इस वाक्य से अभिप्रेत भाव लिखिए।
उत्तर:
स्त्री के सोने-चाँदी, हीरे-मोती के गहने उसके शरीर के बाह्य शृंगारिक गहने होते हैं। ये गहने स्थायी नहीं होते। स्त्री का असली गहना तो उसका पति होता है, जो जीवन भर उसका साथ निभाता है।

प्रश्न 6.
कुरते के प्रसंग से शास्त्री जी के इन गुणों (स्वभाव) का पता चलता है: १. _____________ १. _____________

प्रश्न 7.
पाठ में प्रयुक्त परिमाणों की सूची तैयार कीजिए:
a. _____________ b. _____________
उत्तर:
a. ग्राम, किलोमीटर, पैसे। साढ़े (पाँच), पौने (छह)।
b. पल, मिनट, बजे, सप्ताह, महीना।

प्रश्न 8.
‘पर’ शब्द के दो अर्थ लिखकर उनका स्वतंत्र वाक्य में प्रयोग कीजिए। १. _____________ १. _____________
उत्तर:
a. पर-अर्थ: पक्षी का पंख, डैना।
वाक्य: गिद्ध के पर बहुत बड़े और भारी होते हैं।

b. पर-अर्थ: लेकिन, परंतु।
वाक्य: सरकार ने किसानों के कर्ज माफ करने की घोषणा कर दी, पर उस पर कोई कार्रवाई नहीं हुई।

(अभिव्यक्ति)

प्रश्न.
‘सादा जीवन, उच्च विचार’ विषय पर अपने विचार लिखिए।
उत्तर:
संसार में दो प्रकार के मनुष्य होते हैं। एक वे, जो भौतिक सुखों को ही अपने जीवन का उद्देश्य मानते हैं। इनके लिए किसी भी तरह धन-दौलत तथा सुख-सुविधा की वस्तुएँ प्राप्त करना अनुचित नहीं होता। दूसरे प्रकार के मनुष्य हर स्थिति में अपने आप को संतुष्ट रखते हैं। ये अपने सीमित साधनों से अपना और अपने परिवार का निर्वाह करते हैं और प्रसन्न रहते हैं।

इनका रहन-सहन साधारण ढंग का होता है। विलासितापूर्ण वस्तुएँ इन्हें प्रभावित नहीं कर पातीं। वे केवल जीवनावश्यक वस्तुओं से अपना गुजारा कर लेते हैं, पर ईमानदारी, सच्चरित्रता, सच्चाई, सरलता तथा दूसरों के प्रति सहानुभूति रखना वे अपने जीवन का आदर्श मानते हैं। हमारे देश के संतों, महात्माओं तथा महापुरुषों का जीवन इसी तरह का रहा है। इन महापुरुषों को जनता आज भी याद करती है और उनका गुणगान करती है। सादा जीवन उच्च विचार को हर युग में हमारे यहाँ मान्यता मिली है और इन्हें अपने जीवन का मूलमंत्र मानकर ही मनुष्य सुखी रह सकता है।

भाषा बिंदु

प्रश्न 1.
निम्नलिखित वाक्यों को व्याकरण नियमों के अनुसार शुद्ध करके फिर से लिखिए: [प्रत्येक वाक्य में कम-से-कम दो अशुद्धियाँ हैं]
1. करामत अली गाय अपनी घर लाई।
2. उसने गाय की पीठ पर डंडे बरसाने नहीं चाहिए थी।
3. करामत अली ने रमजानी पर गाय के देखभाल का जिम्मेदारी सौंपी।
4. आचार्य अपनी शिष्यों को मिलना चाहते थे।
5. घर में तख्ते के रखे जाने का आवाज आता है।
6. लड़के के तरफ मुखातिब होकर रामस्वरूप ने कोई कहना चाहा।
7. सिरचन को कोई लड़का-बाला नहीं थे।
8. लक्ष्मी की एक झूब्बेदार पूँछ था।
9. कन्हैयालाल मिश्र जी बिड़ला के पुस्तक को पढ़ने लगे।
10. डॉ. महादेव साहा ने बाजार से नए पुस्तक को खरीदा।
11. लेखक गोवा को गए उनकी साथ साढू साहब भी थे।
12. टिळक जी ने एक सज्जन के साथ की हुई व्यवहार बराबर थी।
13. रंगीन फूल की माला बहोत सुंदर लग रही थी।
14. बूढ़े लोग लड़के और कुछ स्त्रियाँ कुएँ पर पानी भर रहे थे।
15. लड़का, पिता जी और माँ बाजार को गई।
16. बरसों बाद पंडित जी को मित्र का दर्शन हुआ।
17. गोवा के बीच पर घूमने में बड़ी मजा आई।
18. सामने शेर देखकर यात्री का प्राण मानो मुरझा गया।
19. करामत अली के आँखों में आँसू उतर आई।
20. मैं मेरे देश को प्रेम करता हूँ।
उत्तर:
1. करामत अली गाय अपने घर ले आए।
2. उसे गाय की पीठ पर डंडे नहीं बरसाने चाहिए थे।
3. करामत अली ने रमजानी पर गाय की देखभाल की जिम्मेदारी सौंपी।
4. आचार्य अपने शिष्यों से मिलना चाहते थे।
5. घर में तख्ता रखे जाने की आवाज आती है।
6. लड़के की तरफ मुखातिब होकर रामस्वरूप ने कुछ कहना चाहा।
7. सिरचन को कोई बाल-बच्चा नहीं था।
8. लक्ष्मी की एक झब्बेदार पूँछ थी।
9. कन्हैयालाल मिश्र जी बिड़ला की पुस्तक पढ़ने लगे।
10. डॉ. महादेव साहा ने बाजार से नई पुस्तक खरीदी।
11. लेखक गोवा गए और उनके साथ उनके साढू साहब भी थे।
12. टिळक जी द्वारा एक सज्जन के साथ किया हुआ व्यवहार सही था।
13. रंगीन फूलों की माला बहुत सुंदर लग रही थी।
14. बूढ़े, लड़के और कुछ स्त्रियाँ कुएँ से पानी भर रहे थे।
15. लड़का, पिताजी और माँ बाजार गए।
16. बरसों बाद पंडित जी को मित्र के दर्शन हुए।
17. गोवा के बीच पर घूमने में बड़ा मजा आया।
18. सामने शेर देखकर यात्री के प्राण मानो मुरझा गए।
19. करामत अली की आँखों में आँसू उतर आए।
20. मैं अपने देश को प्यार करता हूँ।

उपयोजित लेखन

निम्नलिखित मुद्दों के आधार पर कहानी लिखिए। उसे उचित शीर्षक दीजिए।

गाँव में लड़कियाँ-सभी पढ़ने में होशियार-गाँव में पानी का अभाव-लड़कियों का घर के कामों में सहायता करना-बहुत दूर से पानी लाना-पढ़ाई के लिए कम समय मिलनालड़कियों का समस्या पर चर्चा करना-समस्या सुलझाने का उपाय खोजना-गाँववालों की सहायता से प्रयोग करना-सफलता पाना-शीर्षक।
उत्तर:
राघोपुर आदिवासियों की आबादीवाला काफी बड़ा गाँव था। यह गाँव कस्बे और शहर से बहुत दूर था। इसलिए इस गाँव में विकास के नाम पर एक सेकेंडरी स्कूल चालू करने के अलावा कुछ भी नहीं किया गया था। गाँव के लड़के-लड़कियाँ इसी स्कूल में पढ़ते थे।

राघोपुर में पीने के पानी का भारी संकट था। इसलिए लोगों को एक किलोमीटर दूर किसनपुर से पानी लाना पड़ता था। किसनपुर के सरपंच ने गाँव वालों के सहयोग से एक बड़े कुएँ का निर्माण करवाया था। उस कुएँ में बहुत पानी था। उस कुएँ से दूर-दूर के गाँवों के लोग पीने का पानी ले जाते थे।

राघोपुर की लड़कियाँ घर के काम-काज में तो मदद करती ही थीं, किसनपुर से पीने का पानी लाने का काम भी उन्हींके जिम्मे होता था। इसलिए लड़कियों की पढ़ाई में इससे बाधा पहुँचती श्री।

एक दिन किसनपुर का सरपंच अपने गाँव के कुएँ की सफाई करवा रहा था। इसलिए राघोपुर की लड़कियों को कुएँ से पानी लेने में काफी देर हो गई। इसलिए लड़कियाँ उस दिन स्कूल नहीं जा सकी। सरपंच को इससे बहुत दुख हुआ।

सरपंच ने लड़कियों को प्रोत्साहित करते हुए कहा, “तुम सब अपने गाँव में कुआँ खोदना शुरू करो। मैं तुम्हारी मदद करूँगा।” यह सुनकर लड़कियों को बहुत खुशी हुई। उन्होंने गाँव में आकर यह बात गाँव के लोगों को बताई। लड़कियों ने उसी दिन से कुआँ खोदने की शुरुआत कर दी। वे पढ़ाई और काम-धाम से बचा समय कुआँ खोदने में लगाने लगीं। उनकी देखादेखी गाँव वाले भी इस काम जुटने लगे।

एक दिन कुआँ खुदकर तैयार हो गया और उसके छोटे से गाँव के लोगों के प्रतिदिन के उपयोग करने भर का पर्याप्त पानी निकल आया। अब गाँव की लड़कियों का समय दूसरे गाँव से पानी लाने में बर्बाद नहीं होता था। वे पूरे समय स्कूल में पढ़ाई करने लगी।। गाँव के लोग भी बहुत प्रसन्न थे।

शीर्षक: सूझबूझ का फल

Hindi Lokbharti 10th Textbook Solutions Chapter 5 ईमानदारी की प्रतिमूर्ति Additional Important Questions and Answers

गद्यांश क्र.1
प्रश्न. निम्नलिखित पठित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

कृति 1: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृति पूर्ण कीजिए:
(i) पिता के न रहने पर लेखक पर यह बीता –
(ii) लेखक के जन्म के समय उनके पिता यह थे –
(iii) लेखक सदा यह कल्पना किया करते थे –
(iv) लेखक के पिता प्रधानमंत्री हुए तो वहाँ। यह गाड़ी थी –
उत्तर:
(i) पिता के न रहने पर लेखक पर यह बीता – [उन्हें बैंक में नौकरी करनी पड़ी]
(ii) लेखक के जन्म के समय उनके पिता यह थे – [उत्तर प्रदेश के पुलिस मंत्री]
(iii) लेखक सदा यह कल्पना किया। करते थे – [उनके पास बड़ी आलीशान गाड़ी होनी चाहिए]
(iv) लेखक के पिता प्रधानमंत्री हुए तो। वहाँ यह गाड़ी थी – [इंपाला शेवरलेट]

प्रश्न 2.
ऐसे दो प्रश्न बनाइए, जिनके उत्तर निम्नलिखित शब्द हों:
(i) सहाय साहब
(ii) अभाव।
उत्तर:
(i) लेखक के पिता के निजी सचिव का नाम क्या था?
(ii) लेखक ने अपने पिता के रहते जीवन में क्या नहीं देखा?

प्रश्न 3.
किसने, किससे कहा?
(i) मैं तो इसे चलाऊँगा नहीं। तुम्हीं चलाओ।’
(ii) ‘तुम बैठो, आराम करो, हम लोग वापस आते हैं अभी।’
उत्तर:
(i) मैं तो इसे चलाऊँगा नहीं। तुम्हीं चलाओ’
– लेखक के बड़े भाई अनिल भैया ने लेखक से कहा।

(ii) ‘तुम बैठो, आराम करो, हम लोग वापस आते हैं अभी’
– लेखक ने ड्राइवर से कहा।

प्रश्न 4.
उत्तर लिखिए:
(i) शान की सवारी याद आने का परिणाम – …………………..
(ii) बातचीत में समय बिताने का परिणाम – …………………..
उत्तर:
(i) (लेखक कल्पना किया करते थे कि, उनके पास बड़ी आलीशान गाड़ी होनी चाहिए। इस समय वे आलीशान गाड़ी इंपाला शेवरलेट में शान से सवारी कर रहे थे।) वह पुरानी बात याद आने पर उनके शरीर में झुरझुरी आने लगी।
(ii) (लेखक अपने परिचित व्यक्ति के यहाँ इंपाला शेवरलेट में सवार होकर भोजन करने गए थे। वहाँ बातचीत में उन्हें समय का ध्यान नहीं आया) उन्हें देर हो गई।

कृति 2: (आकलन)

प्रश्न 1.
संजाल पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

प्रश्न 2.
उत्तर लिखिए:
(i) लेखक हमेशा कल्पना किया करते थे –
(ii) लेखक को इस बात का गर्व था –
(iii) लेखक ने संतरी को सैलूट मारने से रोका –
(iv) लेखक घर में यहाँ से घुसे –
उत्तर:
(i) बड़ी आलीशान गाड़ी की।
(ii) प्रधानमंत्री का लड़का होने का।
(iii) ताकि आवाज न हो और लेखक के पिता को उनके लौटने का। अंदाज न हो।
(iv) पीछे किचन के दरवाजे से।

प्रश्न 3.
आकृति पूर्ण कीजिए:
(i) लेखक के पिता पहले इस राज्य के गृहमंत्री थे – [ ]
(ii) पहले गृहमंत्री को यह कहा जाता था – [ ]
उत्तर:
(i) लेखक के पिता पहले इस राज्य के गृहमंत्री थे – [उत्तर प्रदेश]
(ii) पहले गृहमंत्री को यह कहा जाता था – [पुलिस मंत्री]

कृति 3: (शब्द संपदा)

प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों के लिंग पहचानकर लिखिए:
(i) पुलिस
(ii) बदन
(iii) संतरी
(iv) पानी।
उत्तर:
(i) पुलिस – स्त्रीलिंग
(iii) संतरी – पुल्लिग
(ii) बदन – पुल्लिग
(iv) पानी – पुल्लिंग।

प्रश्न 2.
गद्यांश में आए अंग्रेजी शब्द खोजकर लिखिए।
(i) ……………………..
(ii) ……………………..
(iii) ……………………..
(iv) ……………………..
उत्तर:
(i) आर्डर
(ii) रेजिडेंस
(iii) गेट
(iv) सैलूट।

प्रश्न 3.
गद्यांश से ऐसे दो शब्द ढूँढ़कर लिखिए, जिनका वचन परिवर्तन से रूप नहीं बदलता।
(i) ……………………..
(ii) ……………………..
उत्तर:
(i) घर
(ii) समय

कृति 4: (स्वमत अभिव्यक्ति)

प्रश्न.
‘बच्चों की कल्पनाएँ और माता-पिता का डर’ विषय पर अपने विचार 25 से 30 शब्दों में लिखिए।
उत्तर:
बचपन में बच्चों को हर चीज के बारे में उत्सुकता होती है। उनके मन में तरह-तरह की कल्पनाएँ आती हैं। इन कल्पनाओं को साकार रूप देने की वे कोशिश भी करते हैं। पर वे दुनियादारी से अनभिज्ञ होते हैं। इसलिए कभी-कभी उनसे गलतियाँ हो जाया करती हैं। कुछ बच्चे डर के कारण इन गलतियों को अपने माता-पिता से छुपाने का प्रयास करते हैं। मगर ये गलतियाँ जब खुल जाती हैं, तब ये बच्चे लज्जित होते हैं। इस तरह की गलतियों को अपने माता-पिता को न बताकर बच्चे बड़ी भूल करते हैं। अपनी गलतियों को अपने मातापिता से बता देने वाले बच्चे फायदे में रहते हैं।

समझदार माता-पिता बच्चों की गलतियों पर डाँटने-फटकारने के बजाय उन्हें प्यार से समझाते हैं। वे उन्हें स्थिति से निपटने का मार्ग बताकर उनकी सहायता करते हैं। ऐसे बच्चे भविष्य में इस तरह की गलतियों करने से बचे रहते हैं। माता-पिता सदा बच्चों के हित के बारे में सोचते हैं। इसलिए बच्चों को अपने मन में उत्पन्न किसी तरह की कल्पना के बारे में अपने मातापिता को बताना चाहिए और उसके बारे में उनकी सलाह के अनुसार कार्य करना चाहिए। उन्हें उनसे डरना नहीं चाहिए।

गद्यांश क्र.2
प्रश्न. निम्नलिखित पठित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

कृति 1: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

प्रश्न 2.
एक शब्द में उत्तर लिखिए:
(i) लेखक ने दरवाजा खटखटाने वाले को यह समझा ………………….
(ii) लेखक के पिता ने लेखक को इसके लिए बुलाया ………………….
उत्तर:
(i) लेखक ने दरवाजा खटखटाने वाले को यह समझा – नौकर।
(ii) लेखक के पिता ने लेखक को इसके लिए बुलाया – चाय के लिए।

कृति 2: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

प्रश्न 2.
परिणाम लिखिए:
(i) दरवाजे पर दुबारा दस्तक देने का –
उत्तर:
(i) दरवाजे पर दुबारा दस्तक देने का – झुंझलाना और जोर से बिगड़ने के मूड में बड़बड़ाना।

प्रश्न 3.
ऐसे दो प्रश्न बनाइए, जिनके उत्तर निम्नलिखित शब्द हों:
(i) खाने पर
(ii) इंपाला का।
उत्तर:
(i) लेखक और उनके भाई कहाँ गए थे?
(ii) लेखक के पिताजी किसका बहुत कम उपयोग करते थे?

कृति 3: (शब्द संपदा)

प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों के वचन बदलकर लिखिए:
(i) गाड़ी
(ii) कमरे
(iii) दरवाजा
(iv) हम।
उत्तर:
(i) गाड़ी – गाड़ियाँ
(ii) कमरे – कमरा
(iii) दरवाजा – दरवाजे
(iv) हम – मैं।

गद्यांश क्र. 3

प्रश्न. निम्नलिखित पठित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:
कृति 1: (आकलन)

प्रश्न 1.
परिणाम लिखिए:
(i) अलमारी और कमरा ठीक करने का –
उत्तर:
(i) अलमारी और कमरा ठीक करने का – फटे कुरतों के बारे में पूछताछ की गई।

प्रश्न 2.
सही विकल्प चुनकर वाक्य फिर से लिखिए:
(i) आपसे यह बात ……………………….. के तहत नहीं कर रहा। (सम्मान/अभिमान/शान)
(ii) मेरे बच्चे कहते हैं कि पापा आप हमें ……………………….. से भेजते हैं। (बाइक/रिक्शा/साइकिल)
(iii) दूसरे दिन मैं ……………………….. जाने के लिए तैयार हो रहा था कि बाबू जी ने मुझे बुलाया। (कार्यालय/बाजार/स्कूल)
(iv) वे छोटे हैं, उन्हें ……………………….. चीरकर नहीं बता सकता। (सीना/कलेजा/हृदय)
उत्तर:
(i) आपसे यह बात शान के तहत नहीं कर रहा।
(ii) मेरे बच्चे कहते हैं कि पापा आप हमें साइकिल से भेजते हैं।
(iii) दूसरे दिन मैं स्कूल जाने के लिए तैयार हो रहा था कि बाबू जी ने मुझे बुलाया।
(iv) वे छोटे हैं, उन्हें कलेजा चीरकर नहीं बता सकता।

कृति 2: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृति पूर्ण कीजिए:


उत्तर:

प्रश्न 2.
वाक्य पूर्ण कीजिए:
(i) इतना जो उनका कहना था कि हम ……………………
(ii) याद आते हैं बचपन के वे हसीन दिन, ……………………
उत्तर:
(i) इतना जो उनका कहना था कि हम – और अनिल भैया वहाँ एक नहीं सके।
(ii) याद आते हैं बचपन के वे हसीन दिन, – वे पल, जो मैंने बाबू जी के साथ बिताए।

कृति 3: (शब्द संपदा)

प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों के लिंग पहचानकर लिखिए:
(i) रुलाई
(ii) शान
(iii) रिक्शा
(iv) नींव।
उत्तर:
(i) रुलाई – स्त्रीलिंग
(ii) शान – स्त्रीलिंग
(iii) रिक्शा – पुल्लिंग
(iv) नींव – स्त्रीलिंग

प्रश्न 2.
निम्नलिखित शब्दों के बहुवचन रूप लिखिए:
(i) बात
(ii) कोशिश
(iii) साइकिल
(iv) महीना।
उत्तर:
(i) बात – बातें
(ii) कोशिश – कोशिशें
(iii) साइकिल – साइकिलें
(iv) महीना – महीने।

कृति 4: (स्वमत अभिव्यक्ति)

प्रश्न.
‘जीवन में अनुशासन की आवश्यकता’ विषय पर अपने विचार 25 से 30 शब्दों में लिखिए।
उत्तर:
मनुष्य के जीवन में अनुशासन का बहुत महत्त्व है। अनुशासन का पालन करने वाले व्यक्ति के कार्य सुचारु रूप से संपन्न होते हैं और अन्य लोग ऐसे व्यक्ति की प्रशंसा करते हैं और उससे प्रेरणा लेते हैं। अनुशासित व्यक्ति ही समाज को नई दिशा दे सकते हैं। रात और दिन का होना, सूर्य और चंद्रमा का अपने नियत समय पर उदय और अस्त होना, फसलों का उगना, बढ़ना और समय पर पकना आदि अनुशासन का ही नतीजा है।

अनुशासित व्यक्ति अपने सभी काम समय पर और ईमानदारी से करने में विश्वास रखता है। उसे इस मामले में लापरवाही बर्दाश्त नहीं होती। दूसरों से भी वह ऐसी ही अपेक्षा रखता है। प्रत्येक व्यक्ति का कर्तव्य है, कि वह अपने आप को अनुशासित रखे। इसके लिए अपने ऊपर अंकुश लगाना और अपने। आप को नियंत्रण में रखना अनुशासन में रहने का आरंभिक पाठ है। यह प्रक्रिया अपने आप को अनुशासित करने का उत्तम मार्ग है।

गयांश क्र.4
प्रश्न. निम्नलिखित पठित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

कृति 1: (आकलन)

आकृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

कृति 2: (आकलन)

प्रश्न 1.
संजाल पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

प्रश्न 2.
आकृति पूर्ण कीजिए:

उत्तर:

प्रश्न 3.
उत्तर लिखिए:
(i) इन्हें घाटा लगा था – [ ]
(ii) गद्यांश में आया महापुरुष का नाम – [ ]
(iii) गद्यांश में प्रयुक्त एक शहर का नाम – [ ]
(iv) लेखक की माँ विदा होकर यहाँ आई थी – [ ]
उत्तर:
(i) इन्हें घाटा लगा था – [लेखक के पिता जी के चाचा जी को]
(ii) गद्यांश में आया महापुरुष का नाम – [गाँधी जी]
(iii) गद्यांश में प्रयुक्त एक शहर का नाम – [मिरजापुर]
(iv) लेखक की माँ विदा होकर यहाँ आई थी – [रामनगर]

प्रश्न 4.
दो ऐसे प्रश्न बनाकर लिखिए, जिनके उत्तर निम्नलिखित हों:
(i) सुहाग वाले
(ii) सुख-दुख।
उत्तर:
(i) लेखक की माँ ने किस तरह के गहने रख लिए थे?
(ii) जीवन में क्या सदा ही लगा रहता है?

कृति 3: (शब्द संपदा)

प्रश्न 1.
गद्यांश में आए प्रत्यययुक्त शब्द छाँटकर लिखिए और प्रत्यय तथा शब्द अलग-अलग कीजिए।
(i) ……………………
(ii) ……………………
(iii) ……………………
(iv) ……………………
उत्तर:
(i) व्यक्तित्व = व्यक्ति + त्व।
(ii) रिश्तेवालों = रिश्ते + वालों।
(iii) जिम्मेदारी = जिम्मेदार + ई।:
(iv) हिचकिचाहट = हिचकिच + आहट।:

प्रश्न 2.
निम्नलिखित शब्दों के समानार्थी शब्द लिखिए:
(i) शादी = ……………………
(ii) जरूरत = ……………………
(iii) गहना = ……………………
(iv) पीड़ा = ……………………
उत्तर:
(i) शादी = विवाह
(ii) जरूरत = आवश्यकता:
(iii) गहना = आभूषण
(iv) पीड़ा = कष्ट।:

प्रश्न 3.
(a) निम्नलिखित शब्दों के बिलोम शब्द लिखिए:
(i) प्यार x ……………………
(ii) घाटा x ……………………
उत्तर:
(i) प्यार x नफरत
(ii) घाटा x मुनाफा।

(b) निम्नलिखित शब्दों के वचन पहचानकर लिखिए:,
(i) गहने
(ii) घर।
उत्तर:
(i) गहने-बहुवचन
(ii) घर-एकवचन/बहुवचन।

कृति 4: (स्वमत अभिव्यक्ति)

प्रश्न.
महिलाओं को गहनों का शौक’ विषय पर अपने विचार 25 से 30: शब्दों में लिखिए।
उत्तर:
शृंगार और स्त्रियों का पुराना नाता रहा है। केश-विन्यास, परिधान और मेकअप के साथ-साथ स्त्रियों के श्रृंगार में आभूषणों का महत्त्वपूर्ण योगदान होता है। आभूषण के प्रति स्त्रियों के आकर्षण को ध्यान में रखते हुए आभूषण निर्माता तरह-तरह के सुंदर आभूषणों का निर्माण करते हैं। हमारे देश के अधिकांश हिस्सों में विवाह के समय कन्या को वर पक्ष एवं माता-पिता की ओर से आभूषण देने की प्रथा चली आ रही है। इसके पीछे कन्या को श्रृंगार के साधन के साथ-साथ जीवन में वक्त-जरूरत के समय काम आने वाली छोटी-मोटी पूँजी देने का उद्देश्य होता है। हमारे पुरखों ने इसी उद्देश्य से आभूषणों को चढ़ावे की रस्म से जोड़ दिया था, जो आज भी हमारे समाज में प्रचलित है। आभूषण शृंगार और पूँजी दोनों के काम आते हैं।

भाषा अध्ययन (व्याकरण)

प्रश्न. सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए:

1. शब्द भेद:

अधोरेखांकित शब्दों का शब्दभेद पहचानकर लिखिए:
(i) गाड़ी लेकर हम चल पड़े
(ii) सोना मूल्यवान धातु है।
उत्तर:
(i) पुरुषवाचक सर्वनाम
(ii) द्रव्यवाचक संज्ञा।

2. अव्यय:

निम्नलिखित अव्ययों का अपने वाक्यों में प्रयोग कीजिए:
(i) अंदर
(ii) कभी-कभी।
उत्तर:
(i) हम दबे पैर पीछे किचन के दरवाजे से अंदर घुसे।
(ii) लेखक बच्चों को कभी-कभी अपनी गाड़ी से स्कूल छोड़ देते थे।

3. संधि:

कृति पूर्ण कीजिए:

संधि शब्द	संधि विच्छेद	संधि भेद
सूर्यास्त	……………………	……………………
अथवा
……………………	दिक् + अंबर	……………………

उत्तर:

संधि शब्द	संधि विच्छेद	संधि भेद
सूर्यास्त	सूर्य + अस्त	स्वर संधि
अथवा
दिगंबर	दिक् + अंबर	व्यंजन संधि

4. सहायक क्रिया:

निम्नलिखित वाक्यों में से सहायक क्रिया पहचानकर उनका मूल रूप लिखिए:
(i) मैंने तुम्हारे बदन के सारे गहने उतरवा लिए।
(ii) वह सब मैंने अम्मा को दे दिए हैं।
उत्तर:
सहायक क्रिया – मूल रूप
(i) लिए – लेना
(ii) हैं – होना

5. प्रेरणार्थक क्रिया:

निम्नलिखित क्रियाओं के प्रथम प्रेरणार्थक और द्वितीय प्रेरणार्थक रूप लिखिए:
(i) देखना
(ii) दौड़ना।
उत्तर:
क्रिया – प्रथम प्रेरणार्थक रूप – दवितीय प्रेरणार्थक रूप
(i) देखना – दिखाना – दिखवाना
(ii) दौड़ना। – दौड़ाना – दौड़वाना

6. मुहावरे:

प्रश्न 1.
निम्नलिखित मुहावरों का अर्थ लिखकर वाक्य में प्रयोग कीजिए:
(i) फूट-फूट कर रोना
(ii) देखते रह जाना।
उत्तर:
(i) फूट-फूट कर रोना।
अर्थ: जोर-जोर से रोना।
वाक्य: माँ की नाजुक हालत देखकर बेटा फूट-फूट कर रोने लगा।

(ii) देखते रह जाना।
अर्थ: आश्चर्यचकित होना।
वाक्य: प्लेटफार्म पर पहुँचते-पहुँचते यात्री की गाड़ी छूट गई और वह देखता रह गया।

प्रश्न 2.
अधोरेखांकित वाक्यांशों के लिए उचित मुहावरे का चयन करके वाक्य फिर से लिखिए: (बाएँ हाथ का खेल, डौंग मारना, तौलकर बोलना)
(i) रमेश के लिए तैरकर नदी पार कर लेगा बहुत सरल है।
(ii) राघव बहुत समझ-बूझकर बोलता है।
उत्तर:
(i) रमेश के लिए तैरकर नदी पार कर लेना बाएँ हाथ का खेल है।
(ii) राघव बहुत तौलकर बोलता है।

7. कारक:

निम्नलिखित वाक्यों में प्रयुक्त कारक पहचानकर उसका भेद लिखिए:
(i) एक दिन बाबू जी ने कहा, “सुनील मेरी अलमारी बहुत बेतरतीब हो गई है।”
(ii) मैंने बाबू जी के कपड़ों की तरफ ध्यान देना शुरू किया।
उत्तर:
(i) बाबू जी ने – कर्ता कारक।
(ii) बाबू जी के – संबंध कारक।

8. विरामचिह्न:

निम्नलिखित वाक्यों में यथास्थान उचित विरामचिहनों का प्रयोग करके वाक्य फिर से लिखिए:
(i) अजी आप इतनी देर से क्यों घर लौटे
(ii) वाह आपने तो गजब कर दिया
उत्तर:
(i) अजी, आप इतनी देर से क्यों घर लौटे?
(ii) वाह! आपने तो गजब कर दिया।

9. काल परिवर्तन:

निम्नलिखित वाक्यों का सूचना के अनुसार काल परिवर्तन कीजिए:
(i) अब हम उसका प्रयोग कर सकेंगे। (अपूर्ण वर्तमानकाल)
(ii) हम एक जगह खाने पर चले गए थे। (सामान्य भविष्यकाल)
उत्तर:
(i) अब हम उसका प्रयोग कर रहे हैं।
(ii) हम एक जगह खाने पर चले जाएंगे।

10. वाक्य भेद:

प्रश्न 1.
निम्नलिखित वाक्यों का रचमा के आधार पर भेद पहचानकर लिखिए:
(i) बाबूजी खुद इंपाला का प्रयोग न के बराबर करते थे और वह किसी स्टेट गेस्ट के आने पर ही निकाली जाती थी।
(ii) संतरी को जैसा कहा गया था, उसने वैसा ही किया।
उत्तर:
(i) संयुक्त वाक्य
(ii) मिश्र वाक्य।

प्रश्न 2.
निम्नलिखित वाक्यों का अर्थ के आधार पर दी गई सूचना के अनुसार परिवर्तन कीजिए:
(i) हमने बहाना सोच लिया है। (विस्मयादिबोधक वाक्य)
(ii) यह बात शान के तहत नहीं कर रहा हूँ। (विधानवाचक वाक्य)
(iii) तुम लॉग बुक रखते हो? (आज्ञावाचक वाक्य)
उत्तर:
(i) अहा ! हमने बहाना सोच लिया।
(ii) यह बात शान के तहत कर रहा हूँ।
(ii) तुम लॉग बुक रखो।

11. वाक्य शुद्धिकरण:

निम्नलिखित वाक्य शुद्ध करके फिर से लिखिए:
(i) वह मुसकराया और बोले, “आप चिंता न करें।”
(ii) बचपन के वह दीन याद आता है।
उत्तर:
(i) वे मुसकराए और बोले, “आप चिंता न करें।”
(ii) बचपन का वह दिन याद आता है।

उपक्रम/कृति/परियोजना

लेखनीय
आज के उपभोक्तावादी युग में पनप रही दिखावे की संस्कृति पर अपने विचार लिखिए।

पठनीय
पुलिस द्वारा नागरी सुरक्षा के लिए किए जाने वाले कार्यों की जानकारी पढ़िए एवं उनकी सूची बनाइए।

संभाषणीय
अनुशासन जीवन का एक अंग है, इसके विभिन्न रूप आपको कहाँ-कहाँ देखने को मिलते हैं, बताइए।

ईमानदारी की प्रतिमूर्ति Summary in Hindi

विषय-प्रवेश:
लाल बहादुर शास्त्री भारत के प्रधानमंत्री थे। वे एक सामान्य परिवार में जन्मे ‘सादा जीवन उच्च विचार’ के सिद्धांत | को मानने वाले व्यक्ति थे। वे अपनी ईमानदारी, सादगी, सरलता आदि के लिए प्रसिद्ध थे। प्रस्तुत संस्मरण में उनके पुत्र सुनील शास्त्री ने शास्त्री जी और अपने बीच घटी कई प्रेरक एवं यादगार घटनाओं का बेबाक वर्णन किया है।