Class 10

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 10 नदीसूक्तम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 10 नदीसूक्तम्

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 10 नदीसूक्तम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
विश्वामित्र: नद्यौ किं प्रार्थयते ?
उत्तरम् :
विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

विश्वामित्र ऋषी बियास व सतलज नद्यांच्या संगमाजवळ पोहोचले. तेव्हा त्यांनी नद्यांना आदरयुक्त शुभेच्छा दिल्या. त्यांनी नद्यांना ‘माता’ असे संबोधून त्यांना उथळ होण्याची विनंती केली. याचप्रमाणे विश्वामित्रांनी नद्यांना त्यांचे प्रवाह कमी करण्यासाठी प्रार्थना केली.

विश्वामित्र – नदी संवाद is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships river asa mother and pleases her with the assurance to take care of her and serve her.

विश्वामित्र, reached the union of Bias and Sutlej river. Then he greeted the rivers with respect. He termed rivers as mother and requested them to become shallow. He requested them to moderate the flow.

प्रश्न आ.
मानवानां जीवनं नदीनां साहाय्येन कथं समृद्धं जातम् ?
उत्तरम् :
विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

संपूर्ण पृथ्वीवर नदीजल हा पाण्याचा उपयुक्त स्रोत आहे. पुष्कळ वर्षांपासून नद्या या शेतीमध्ये शेतकऱ्यांना उपयुक्त ठरतात. केवल शेतांचीच नव्हे तर संपूर्ण पृथ्वीची पाण्यामुळे भरभराट झाली. पाण्याचा योग्य प्रकारे संचय करुन वीजनिर्मितीकरता जनित्र (जनरेटर) सुद्धा लावले गेले व मानवाचे जीवन पाण्यामुळे प्रकाशमान झाले. या प्रकारे नद्यांच्या साहाय्याने मानवी जीवन समृद्ध झाले.

विश्वामित्र – नदी संवाद is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships river as a mother and pleases her with the assurance to take care of her and serve her.

River water is a useful source. Since many years, rivers are helpful to the farmers in agriculture. Not only the fields but the earth is prospered due to rivers. River water was well-restored. Even the generator was placed for creating electricity, thus water illuminated lives of.people. In this way human lives were flourished with the assistance of rivers..

नदीसूक्तम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

ऋग्वेद संस्कृत साहित्यातील अतिशय प्राचीन वेद मानला जातो. पौराणिक प्रसंग, काव्य, प्रार्थना यांनी युक्त अशा दहा मंडलांनी तो समृद्ध आहे. ऋग्वेदाच्या विविध सूक्तांतून देव, देवता व नैसर्गिक शक्ती यांचे स्तवन केलेले दिसून येते.

विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

पाण्याचा उत्तम स्रोत असलेल्या नद्यांच्या तीरावर मानवी संस्कृती विकसित होत गेली. पाण्याच्या प्राणवाहक तत्त्वामुळे, धार्मिक कार्यातील त्याच्या विनियोगामुळे व स्वच्छतेवर दिला गेलेला भर, यामुळे भारतीय संस्कृतीमध्ये पाण्याला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. यास्तव, आपण सर्वांनी नद्यांचे रक्षण करावयास हवे.

नेमका हाच विचार महोदया डॉ. मंजूषा गोखले यांनी ऋग्वेदातील नदीसूक्तावर आधारित संवादपाठात मांडला आहे.

ऋग्वेद is considered to be the most ancient perhaps the foremost literature in Sanskrit. It is comprised of ten HUSE is filled with liturgical material as well as mythological accounts, poetry and prayers.

Gods, goddesses, natural elements are praised through hymns of in a poetic form. विश्वामित्र – नदी संवाद, is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships नदी (river) as a mother and pleases her with the assurance to care and serve her.

Human civilisation expanded on the banks of the river. Indeed, water is of special significance in Indian culture for its life-sustaining properties as well as its use in rituals and because of the stress given to cleanliness.

Hence, we should take care of the rivers. This thought is appropriately brought out through the dialogue based on नदीसूक्तम् from ऋग्वेद written by respectable Dr. Manjusha Gokhale.

अनुवादः

व्यासपीठावर – कीर्तनकार कीर्तन करत आहे, श्रोतृगण ऐकण्यात तल्लीन झाला आहे.)

गंगे, यमुने, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदे, सिंधु, कावेरी (सर्व नद्यांनो) पृथ्वीवर (तुमचा) संगम होवो. (हिंदू पंचांगाप्रमाणे) ज्येष्ठ महिन्यात, शुक्लपक्षातील दशमीला गंगादशहरा उत्सवाचा प्रारंभ होतो. या उत्सवामध्ये नदीची पूजा करावी.

(टीप : पवित्र असणाऱ्या गंगानदीचे स्वर्गातून पृथ्वीवर याच दिवशी अवतरण झाले, असे मानतात. म्हणून हा दिवस गङ्गादशहरा किंवा गङ्गावतरणम् या नावाने साजरा केला जातो.) श्रोतृगण – नदीचे पूजन? नदीचे पूजन कशासाठी (करायचे)?

कीर्तनकार – खरोखर, नदी जीवन देणारी आहे. म्हणून या प्रसंगी, कृतज्ञता दर्शविण्यासाठी लोक पाण्यामध्ये दीपदान करतात. द्रोणामध्ये दिवे लावून नदीच्या पाण्यामध्ये अर्पण करतात. (पाण्यात सोडतात).

पिण्यासाठी पाणी (उपयोगात येते.) शेतीची वाढ होण्यासाठी (पाण्याचा उपयोग होतो.) वीज निर्माण करण्यासाठी (पाणी वापरले जाते.) (खरोखरच), पाणी जीवन जगण्यासाठी (महत्त्वाचे ठरते.) सजीवांसाठी नदी देवीतुल्य आहे. नदी ही मातृतुल्य आहे. यास्तव, आज सर्व प्रकारे नदीसूक्त ऐकण्याजोगे व स्मरणीय आहे.

श्रोतृगण – अहो पुराणिकवर्य, नदी आपली माता कशी म्हणता येईल? नदीचे (आपल्यावर) उपकार कसे काय?

कीर्तनकार – सज्जनहो ऐका. ही कथा फार जुनी आहे. कुशिकांचे पुत्र विश्वामित्र नावाचे एक श्रेष्ठ मुनी होते. कुटुंबासहित व गोधनासहित ते दूरवरुन आले होते. मार्ग चालत चालत ते बियास व शुतुद्री (सतलज) या नद्यांच्या संगमाजवळ पोहोचले.
(त्यानंतर विश्वामित्र प्रवेश करतो. नदीला प्रणाम करुन / नमस्कार करुन)

विश्वामित्र – मी नदीचा प्रवाह कसा पार करू? गोधनाचे कसे रक्षण करू? (दुसऱ्या तीरापर्यंत) ओलांडून जाण्यासाठी मार्गाची याचना कशी करू? नद्यांकरिता शुभेच्छांची प्रार्थना कशी करू?

नदी (बियास) – हा माणूस कोण आहे? हा कशासाठी आपल्याला वंदन करत आहे व (आपली) प्रशंसा करत आहे? आर्य, (आपले) तुमचे नाव काय आहे? आम्हांला कोवून बोलावत आहेस?

विश्वामित्र – माते, मी विश्वामित्र आहे. मी रथ व गाड्यांसहीत दूरवरून आलो आहे. आम्ही सर्व दुसऱ्या तीरावर जाण्यासाठी उत्सुक आहोत.

नदी (सतजल) – हे ब्राह्मणश्रेष्ठा, तुझी वाणी खरोखर गोड आहे. (ती)
आम्हाला आनंदित करत आहे. (आम्हांला) सांग, आम्ही तुला कसे साहाय्य करू?

विश्वामित्र – माते, माझी विनंती ऐक तू माझ्यासाठी उथळ होशील का? कृपया पाण्याचा ओघ कमी कर. ज्यामुळे आम्ही सर्व दुसऱ्या तीरावर सहज जाऊ शकतो.

नदी (बियास) – खरचं, इंद्रदेवाने मला. हा मार्ग दिला आहे. वृत्रासुराला मारुन इंद्राने(च) नदीचा प्रवाह मोकळा करुन दिला आहे. मी त्याची अवज्ञा करू शकत नाही, (अन्यथा) इंद्रदेव माझ्यावर रुष्ट होतील / रागावतील (म्हणून) हे विश्वामित्रा, मला क्षमा कर. (मी) कधीही विराम घेऊ शकत नाही.

दोन्ही नद्या – हे विश्वमित्रा, आम्ही तुझ्यासाठी थांबू शकत नाही. इंद्रदेवाच्या कार्यात अधिक्षेपही करू शकत नाही.

विश्वामित्र – हे माते, इंद्रदेवाची अवज्ञा (अपमान) नको (च) करू, आम्ही केवळ दुसऱ्या तीरावर जाण्याची इच्छा करतो. माते, कृपा कर, आम्ही सर्व तुझीच मुले आहोत. / तुझेच पुत्र आहोत. तुझे उपकार आम्ही कधीही विसरणार नाही. आम्ही असे काही करणार नाही ज्याने तुझा अवमान होईल. ही माझी प्रतिज्ञा आहे.

नदी (बियास) – काय? हा माणूस मला माते असे संबोधत आहे?

नदी (सतजल) – आई स्वत:च्या पुत्राला मदत कशी नाही करणार? हे मानवश्रेष्ठा, फारच छान. पण, तुझे वंशज जर हे वचन विसरले तर?

विश्वामित्र – नाही माते, हे शक्य नाही. (असे होणार नाही) सगळ्या नद्या सुखाने वाहू देत. सर्व लोक सुखी असू देत. (विश्वामित्र जातात).

कीर्तनकार – अशा रितीने, नद्यांना आनंदित करुन विश्वामित्र दुसऱ्या तीरावर गेला, श्रोत्यांनो, अशा प्रकारे, नद्यांनी व लोकांनी परस्परांना संतुष्ट करुन संस्कृतीचे संवर्धन केले. नदी वाहत आहे.

संस्कृती विकसित झाली आहे (आणि) नदीच्या कृपेने मानव आनंदित झाले आहेत.

शेतकरी आनंदित झाले आहेत, पृथ्वी आनंदली आहे. (ही) पृथ्वी, अन्नदात्री असून समृद्ध झाली आहे. नद्यांचे पाणी नियंत्रित केले आहे. व सेतूंनी (योग्यपणे) रोखले आहे. येथे जनित्र चालविण्यात आले आहे. (एकंदरीतच) आयुष्य प्रकाशित झाले
आहे.

श्रोत्यांनो, या रितीने नद्यांच्या साहाय्याने मानवी जीवन नद्यांच्या काठावर समृद्ध झाले आहे. आता सांगा, विश्वामित्राचे वंशज असलेले आपण सर्व मानव, आजही त्याचे वचन पाळतो का?

(On the stage, कीर्तनकार, a person is singing कीर्तन (spiritual teaching through story telling), audience is engrossed in listening to it.) 0 गङ्गा, यमुना, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदा, सिन्धु (Indus), कावेरी. May (you all) unite on the earth.

The festival of TSTARTET commences on the tenth day of the waxing moon, in the month of ज्येष्ठ (according to Hindu calendar).

The river should be worshipped on this festival. (Note: It is believed that the holy river गङ्गा descended from the heaven on the earth on this day. Thus, this day is celebrated as गङ्गावतरणम्)

Audience – Worshipping the river? Why we should worship the river?

कीर्तनकार – Indeed, the river gives (us) life. Therefore, On this occasion, people release lamps in the river to express gratitude. By lighting the small lamp in a leaf-bowl, people offer it to the river -water.

Water (can be used) for drinking. (it is used) to prosper the agriculture (It is used) to create the electricity (Indeed) the water is for (sustaining) life. The river is like goddess for living beings. The river is like mother. Hence, today by all means नदीसूक्त is worth-listening and remembering.

Audience – O great पुराणिक, How the river can be considered as our mother? How has she favoured us?

कीर्तनकार – O noble people, please listen.

Indeed this story is very old. There was a great sage named विश्वामित्र, the son of कुशिक, He had come from afar with his family and cows. Following the way, he reached the union of bias and Sutlej river. (Then enters विश्वामित्र. Saluting the river.)

विश्वामित्र – How to cross the river-flow? How to save cows? How shall I ask them a path for crossing? How shall I pray for well-being of rivers.

River (Bias) – Who is this man? Why does he salute and praise us? O noble one, What is the name of the respected one? From where are you calling us?

विश्वामित्र – Omother, I am विश्वामित्र. I have come from a far along with chariots and carts. We all are eager to go to the other bank.

River (Sutlaj) – O great brahmin, your speech is really sweet. It pleases us. Please tell, how shall we assist you?

विश्वामित्र – O mother, please listen to my request. Will you please become shallow for me? Please attenuate (moderate) the water force by which we can go to the other bank easily.

River (Bias) – Indeed, the Lord इंद्र has given me the path having killed the demon, released the flow of the river. I should not insult it, (or else) the Lord will be displeased / angry with us. (Hence), O विश्वामित्र, forgive me. There can’t be cessation ever.

Both rivers – O विश्वामित्र, We can’t stop for you. We can’t interfere in the Lord’s task.

विश्वामित्र – O mother, please do not disregard the Lord Indra’s words. We just wish to go to the other bank. O mother, please favour me. We all are your sons. We shall never forget your favour. We will not behave (wrong) due to which you will be discredited. This (indeed) is my pledge.

River (Bias) – What? Does this man call me mother?

River (Sutlej) – How would a mother not help her child? O, great man, very good. But what if your descendants forget this promise?

विश्वामित्र – No mother. This is not possible. (This won’t happen) may all rivers flow happily? May all people be happy. (विश्वामित्र exits).

कीर्तनकार – In this way, विश्वामित्र, pleasing both rivers went to the other bank. O listeners, In this way, rivers and people having gratified each other, expanded the culture. The river flows, The culture is developed and People are risen up (advanced) due to favour of the river.

Farmers are happy, The earth is delighted. The earth is independent in terms of food grains (because of fertility) and bountiful. The river water is obstructed and controlled by bridges. The generator is placed here (and) the life is gleaned.

O listeners, In this way, with the help of rivers itself, human life has prospered. Now tell (me), Do we all, the descendants of (विश्वामित्र) keep his promise even today?

शब्दार्थाः

1. श्रोतृवृन्दः – audience – श्रोतृगण
2. सङ्गमः – union – संगम
3. जलौघः – water flow – पाण्याचा ओघ
4. वज्रहस्त: – Lord Indra – इंद्रदेव
5. विराम: – stop/halt – थांबा
6. मर्त्यः – man – मनुष्य
7. लङ्घनीयः – fit to cross – ओलांडण्यायोग्य
8. याचितव्यः – worthy to be asked for – याचना करण्यायोग्य
9. प्रदत्तवान् – has given – दिला आहे
10. विमुक्तवान् – released – मुक्त केला आहे
11. आक्रामन् – crossing – ओलांडून जाणारा
12. अभ्यर्थना – request – विनंती
13. गाधा – shallow – उथळ
14. अवज्ञा – disregard – अपमान
15. प्रफुल्लिता – shines – सुंदर दिसत आहे
16. कृतज्ञता – gratitude – कृतज्ञता
17. जीवनदायिनी – giver of life – जीवन देणारी
18. जनित्रम् – generator – जनित्र
19. श्रवणीयम् – worth listening – ऐकण्याजोगे
20. आर्या: – good people – सृजन
21. वंशजा: – descendants – वंशज
22. अधिक्षेपम् – insult – अवमान
23. शकटैः – with carts – गाड्यांसहित
24. रङ्गमछे – on the stage – रंगमंचावर
25. पर्वणि – on the festival – उत्सवसमयी
26. विप्रवर – O great brahmin – हे ब्राह्मणश्रेष्ठा
27. स्तौति – praises – स्तुती करतो
28. आह्वयति – approaches – बोलावतो
29. रजयति – pleases – आनंदित करतो/ते
30. स्वल्पीभवतु – may attenuate – कमी होवो
31. प्रसीद – please do favour – कृपा करा
32. हत्वा – having killed – मारून
33. प्रीणयित्वा – gratifying – संतुष्ट करुन
34. इत्थम् – in this manner – अशा रितीने
35. प्राशनार्थम् – for drinking – पिण्यासाठी
36. विद्युनिर्माणथम् – for generating electricity – वीज निर्माण करण्यासाठी
37. सन्निधिं कुरु – may unite – संगम होवो
38. अपि वचनम् – do we keep a – आपण वचन
39. अनुसरामः – promise? – पाळतो का?

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 12 आदिशङ्कराचार्यः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 12 आदिशङ्कराचार्यः

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 12 आदिशङ्कराचार्यः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
गुरुमुपगम्य शङ्करः किम् अधीतवान् ?
उत्तरम् :
गुरुमुपगम्य शङ्करः वेद-वेदाङ्गानि, विविधशास्त्राणि च अधीतवान्।

प्रश्न आ.
शङ्करः किमर्थम् आक्रोशत् ?
उत्तरम् :
यदा शकर स्नाने मग्नः आसीत् तदा एक: ननतस्य पादम् अगृह्णात् अत: भीत्या शङ्करः उच्चैः आक्रोशत्।

प्रश्न इ.
शङ्करः मात्रे किं प्रतिश्रुत्य गृहाद् निरगच्छत् ?
उत्तरम् :
‘मात: यदा त्वं स्मरिष्यसि तदा एवं त्वत्समीपमागमिष्यामि’ इति मात्रे प्रतिश्रुत्य शङ्करः गृहद् निरगच्छत्।

प्रश्न ई.
शङ्करः कस्य शिष्यः अभवत् ?
उत्तरम् :
शङ्कर: गोविन्दभगवत्पादानां शिष्यः अभवत्।

प्रश्न उ.
शङ्करः संन्यासदीक्षां गृहीत्वा किम् अकरोत्?
उत्तरम् :
शङ्कर: संन्यासदीक्षां गृहीत्वा वैदिकधर्मस्य प्रचारार्थ प्रस्थानम् अकरोत्।

प्रश्न ऊ.
शिष्यगणेन सह आचार्यः स्नानार्थं कुत्र अगच्छत्?
उत्तरम् :
शिष्यगणेन सह आचार्यः स्नानार्थ गङ्गानदीम् अगच्छत्।

प्रश्न ए.
शङ्कराचार्यः आसेतुहिमाचलं पर्यटन् किम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
शङ्कराचार्यः आसेतुहिमाचलं पर्यटन् अद्वैतसिद्धान्तस्य प्रचारम् अकरोत्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न अ.
शङ्करेण संन्यासार्थ कथम् अनुमतिः लब्धा ?
उत्तरम् :
‘आदिशङ्कराचार्य:’ या पाठामध्ये शंकराचार्यांच्या जीवनातील दोन प्रसंग उद्धृत करण्यात आले आहेत. पहिल्या प्रसंगात, एका अटळ परिस्थितीत सापडले असताना, संन्यासी बनू इच्छिणाऱ्या शंकराचार्यांना त्यांची माता कशी अनुमती देते, याचे वर्णन आले आहे.

एकदा शंकर स्नानासाठी पूर्णा नदीवर गेले होते. स्नान करत असताना अनपेक्षितपणे एका मगरीने त्यांचा पाय पकडला. वेदना असहा झाल्याने शंकर जोरात ओरडू लागले. तेव्हा त्यांची आई आर्याबा तिथे पोहोचली. अशा दयनीय अवस्थेत शंकराला रडताना पाहून त्याची आई सुद्धा गांगरून गेली.

हा अनावस्था प्रसंग म्हणजे आयुष्याचा शेवट अशी शंकराची समजूत झाली व त्याने संन्यासी होण्याची अतृप्त इच्छा आईकडे बोलून दाखविली. हतबल झालेल्या आबिने मनात नसतानाही ही शंकराची शेवटची इच्छा मानून, संन्यास घेण्यासाठी अनुमती दिली.

In the lesson, आदिशङ्कराचार्यः, two incidents of शंकराचार्य’s life are given. The first incident explains how आदिशङ्कराचार्य, who was keen to become a monk was granted permission by his mother for practising monkship due to an inescapable situation.

Once, it went to पूर्ण river for bathing, a crocodile caught his leg. शंकर screamed loudly with pain. His mother अर्याम्बा came there. Seeing शंकर crying in miserable condition, even his mother got perturbed.

शंकर finding / thinking this situation as the end of his life, expressed his unfulfilled wish to become a monk to his mother and requested her to permit for the same. Unwillingly, helpless अर्याम्बा granted शंकर for monkship, considering this as his last wish.

प्रश्न आ.
ज्ञानग्रहणविषये शङ्कराचार्याणां किं मतम्?
उत्तरम् :
‘आदिशङ्कराचार्य:’ या पाठामध्ये शंकराचार्यांच्या जीवनातील दोन प्रसंग उद्धृत करण्यात आले आहेत. दुसऱ्या प्रसंगातून शंकराचार्यांच्या शिकवणीचा उलगडा होतो. ती शिकवण अशी – जो (कोणी) ज्ञान देतो, तो गुरु मानावा.

एकदा आचार्य त्यांच्या शिष्यांसमवेत स्नान करण्याकरिता गेले होते. रस्त्यात फाटके कपडे घातलेला, मलिन शरीर असलेला एक माणूस त्यांच्या समोर आला. त्याच्या विचित्र अवताराला पाहून शिष्यांनी त्याला हाकलले. पण त्या मनुष्याने आचार्यांना प्रभावित केले.

त्या माणसाने शिष्यांना विचारले? “तुम्ही आत्मा व शरीर यापैकी कोणाला दूर करत आहात? कारण, आत्मा हा परमेश्वराचा अंश आहे, म्हणून तो सर्वांमध्ये सारखाच आहे. प्रत्येक शरीर हे पंचतत्त्वांनी युक्त आहे.”

वेदांताचे खरे सार ऐकल्यावर शंकराचार्यांनी त्या मनुष्यास नमस्कार करून त्यांची नम्रता दर्शवली. आचार्यांनी गुरु असूनही त्या माणसाला गुरुत्व बहाल केले व पुनश्च त्यांच्या ज्ञानविषयक सिद्धांतांचा प्रत्यय शिष्यांना करून दिला. तो सिद्धान्त असा – जो कोणी ज्ञान देतो, तो गुरु मानावा.

In the lesson, आदिशङ्कराचार्यः, two incidents of शंकराचार्य’s life are given. The second event unfolds आदिशङ्कराचार्य’s preaching – whosoever imparts knowledge is the preceptor.

Once, आचार्य went to river गङ्गा for bathing along with his desciples. On the way, they came across a man with torn clothes and unclean body. Seeing his strange attire, a desciple warded him off. But the man impressed आचार्य with his wise speech.

The man asked desciples, whom do you ward off, a soul or body? Because, the soul is a part of the lord. Hence, is same among all. It consists of five eternal elements; so your and mine body are not different .

शंकराचार्य bowed down to that man after listening to the real knowledge of वेदान्त from him. being a preceptor too, considered him as गुरु; following this principle, whosoever imparts knowledge is the preceptor.

3. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न अ.
माता आर्याम्बा पुत्रस्य विवाहविषये सदैव चिन्तयति स्म ।
उत्तरम् :
माता आर्याम्बा पुत्रस्य विवाहविषये अचिन्तयत् ।

प्रश्न आ.
नक्राद् मुक्तः शङ्करः मातुः चरणी प्राणमत् ।
उत्तरम् :
‘कस्मात् मुक्तः शङ्कर: मातुः चरणौ प्राणमत्?

प्रश्न इ.
आचार्यः स्तोत्रं रचितवान् ।
उत्तरम् :
आचार्यः किं रचितवान् ?

4. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
चास्ताम्
उत्तरम् :
चास्ताम् – च + आस्ताम्।

प्रश्न आ.
त्वत्समीपमागमिष्यामि
उत्तरम् :
त्वत्समीपमागमिष्यामि – त्वत् + समीपम् + आगमिष्यामि।

प्रश्न इ.
गुरुमुपागच्छत्
उत्तरम् :
गुरुमुपागच्छत् – गुरुम् + उपागच्छत्।

प्रश्न ई
मुनिरभ्यगात्
उत्तरम् :
मुनिरभ्यगात् – मुनिः + अभ्यगात्।

प्रश्न उ.
मातैव
उत्तरम् :
मातैव – तस्मात् + माता + एव।

5. मेलनं कुरुत ।

प्रश्न 1.
विशेष्यम् – शिवगुरुः, आर्याम्बा, शङ्करः, जगत्, मनुष्यः ।
विशेषणम् – मलिनकायः, प्रसन्नः, विशालम्, दिवङ्गतः, विरक्तः, चिन्तामना ।
उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. मलिनकायः	मनुष्यः
2. विशालम्	जगत्
3. दिवङ्गतः	शिवगुरुः
4. विरक्तः	शङ्करः
5. चिन्तामग्ना	आर्याम्बा

6. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
सः पठनार्थं गुरुमुपागच्छत् । (बहुवचनं कुरुत ।)
उत्तरम् :
ते पठनार्थं गुरुम् उपागच्छन्।

प्रश्न आ.
आचार्यः शिष्यगणेन सह गङ्गास्नानार्थं गच्छति स्म । (‘स्म’ निष्कासयत ।)
उत्तरम् :
आचार्यः शिष्यगणेन सह गङ्गास्नानार्थम् अगच्छत् ।

प्रश्न इ.
मात्रे प्रतिश्रुत्य सः गृहाद् निरगच्छत् । (पूर्वकालकवाचकं निष्कासयत ।)
उत्तरम् :
माने प्रत्यक्षुणोत् स: गृहाद् निरगच्छत् च।

प्रश्न ई.
यदा त्वं स्मरिष्यसि तदा एव त्वत्समीपमागमिष्यामि । (लकारं लिखत ।)
उत्तरम् :
शङ्कर: मातरं वदति।

प्रश्न उ.
आचार्यः तं प्रणनाम । (लङ्-लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
आचार्य : तं प्राणमत्।

8. समानार्थकशब्दं लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं लिखत
दिवङ्गतः, शीघ्रम्, चिन्तामना, मग्नः, नक्र:, पादः, पुत्रः, शिष्यः, ईश्वरः, पण्डितः, गृहम् ।
उत्तरम् :

1. दिवङ्गतः – परिंगतः, परलोकगतः, मृतः।
2. शीघ्रम् – झटिति, सत्वरम्, तूर्णम्, त्वरितम्।
3. चिन्तामग्ना – चिन्ताकुला।
4. मग्नः – लीनः, रत: व्यग्रः।
5. नक्रः – मकरः, गुम्भीरः, कुटिचर:, मायादः ।
6. पादः – चरण:, पदम्।
7. पुत्रः . – तनयः, आत्मजः, सुतः, सूनुः ।
8. शिष्यः – विद्यार्थी, छात्रः, अन्तेवासी।
9. ईश्वरः – भगवान्, देवः, परमेश्वरः, सुरः।
10. पण्डितः – विद्वान, विचक्षणः, बुधः।
11. गृहम् – गेहम, सदनम्, निकेतनम्।

9. स्थानाधारण शब्दपेटिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.
स्थानाधारण शब्दपेटिकां पूरयत

(कालडीग्रामः, केरलप्रदेशः, भारतदेशः, आलुवानगरम्,)
उत्तरम् :

10. प्रवाहि जालचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
प्रवाहि जालचित्रं पूरयत ।

(गृहं प्रत्यागमनम्, गुरुमुपगमनम्, मातृसेवा, वेद-वेदाङ्गानाम् अध्ययनम्)
उत्तरम् :

11. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न अ.

उत्तरम् :

प्रश्न आ.

उत्तरम् :

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 12 आदिशङ्कराचार्यः Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम् :

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
शङ्करस्य मातैव पुत्रस्य पालनम् अकरोत् यतः …………………
(अ) शङ्कराय केवलं माता अरोचत।
(ब) बाल्ये एव तस्य पिता शिवगुरुः दिवङ्गतः।
उत्तरम् :
(ब) बाल्ये एव तस्य पिता शिवगुरुः दिवङ्गतः।

प्रश्न 2.
आर्याम्बा चिन्तामग्ना जाता यतः ……………….
(अ) शङ्कर: ऐहिकविषयेषु अरुचिं प्रादर्शयत्।
(ब) शङ्करः ऐहिकविषयेषु रुचिं प्रादर्शयत्।
उत्तरम् :
(अ) शङ्करः ऐहिकविषयेषु अरुचिं प्रदर्शयत् ।

प्रश्न 3.
शङ्कर: उच्चैः आक्रोशत् यतः ………………
(अ) सः नदीजले अमज्जत्।
(ब) नक्र: तस्य पादम् अगृह्णात्।
उत्तरम् :
(ब) नक्र: तस्य पादम् अगृणात्।

प्रश्न 4.
आर्याम्बा रोदनम् आरभत यतः ………………………
(अ) शङ्करं नक्रेण गृहीतं दृष्ट्वा सा भीता जाता।
(ब) नक्र: तस्याः पादम् अगृह्णात्।
उत्तरम् :
(अ) शकरं नक्रेण गृहीतं दृष्ट्वा सा भीता जाता।

प्रश्न 5.
शङ्कर: मलिनकायं मनुष्य प्रणनाम यतः ………………………
(अ) मलिनकाय: मनुष्यः शङ्करं सङ्कटात् अरक्षत्।
(ब) स: मलिनकाय; मनुष्य: वेदान्तस्य सारं जानाति स्म।
उत्तरम् :
(ब) स: मलिनकाय; मनुष्य : वेदान्तस्य सारं जानाति स्म।

(ख) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

1. शङ्करस्य ……………… शिवगुरुः आसीत्। (पिता/माता)
2. ……………. एव शङ्करस्य पालनम् अकरोत्। (पिता / माता)
3. पठनादिकं समाप्य शङ्करः …………. प्रत्यागतवान्। (गृह/नदी)
4. ……. वयसि उपनीतः सः पठनार्थ गुरुम् उपागच्छत्। (पञ्चमे/दशमे)

उत्तरम् :

1. पिता
2. माता
3. गृहं
4. पञ्चमे

प्रश्न 2.

1. आर्याम्बा पुत्रं ……. गृहीतम् अपश्यत्। (नक्रेण, मत्स्येन)
2. शङ्करः …………… आर्ततया प्रार्थयत। (गुरुम्, मातरम्)
3. शङ्कर: मातरं …………. महत्त्वम् अवाबोधयत्। (संन्यासस्य, संसारस्य)
4. शङ्कराचार्य: …………… शिष्यः अभवत्। (गोविन्दहरदासानां गोविन्दभगवात्पादानां)

उत्तरम् :

1. चक्रेण
2. मातरम्
3. संन्यासस्य
4. गोविन्दभगवात्पादाना

प्रश्न 3.

1. आचार्य: शिष्यगणेन सह …………. अगच्छत्। (गङ्गास्नानार्थम्/समुद्रस्नानार्थम्)
2. यस्मात् ज्ञानं लभते सः ………….. (ज्येष्ठः / गुरु:)
3. शिष्या: मलिनकायं मनुष्यं …………. इति अवदन्। (अपसर/आगच्छ)
4. सर्वेषां …………….. पञ्चमहाभूतात्मकानि। (स्तोत्राणि / शरीराणि)
5. स: ……… सिद्धान्तस्य प्रचारम् अकरोत्। (अद्वैत / परमाणु)

उत्तरम् :

1. गङ्गास्नानार्थम्
2. गुरु:
3. अपसर
4. शरीराणि
5. अद्वैत

(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
शङ्कराचार्यस्य जन्म कदा अभवत्?
उत्तरम् :
शङ्कराचार्यस्य जन्म ख्रिस्ताब्दे अष्टमे शतके अभवत्।

प्रश्न 2.
शङ्कर: गृहं प्राप्य किम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
शङ्करः गृहं प्राप्य मातृसेवाम् आरभत।

प्रश्न 3.
किमर्थम् आर्याम्बा चिन्तामग्ना जाता?
उत्तरम् :
शङ्करस्य ऐहिकविषयेषु अरुचि दृष्ट्वा आर्याम्बा चिन्तामग्ना जाता।

प्रश्न 4.
शङ्कर: मातरं किं प्रार्थयत?
उत्तरम् :
शङ्कर: मातरम् प्रार्थयत यत् सः जीवितुं न शक्नोति। अत: मरणात् पूर्वं स: संन्यासी भवितुम् इच्छति।

प्रश्न 5.
शङ्कराचार्यानुसारेण कः गुरुः?
उत्तरम् :
शङ्कराचार्यानुसारेण यस्माद् ज्ञानं लभते स: गुरुः ।

(च) वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम् असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.
1. शङ्कराचार्यस्य जन्म एकोनविंशतितमे शतके अभवत्।
2. शङ्कर: अतीव प्रज्ञावान् बालकः ।
उत्तरम् :
1. असत्यम्।
2. सत्यम्।

शब्दज्ञानम्

(क) सन्धिविग्रहः।

1. बालकोऽयम् – बालकः + अयम्।
2. सदैव – सदा + एव।
3. गृहीतमपश्यत् – गृहीतम् + अपश्यत्।
4. तथैव – तथा + एव।
5. इदानीमेव – इदानीम् + एव।
6. नक्राद् मुक्तः – नक्रात् + मुक्तः ।
7. जगद् एव – जगत् + एव।
8. शिष्यो भूत्वा – शिष्यः + भूत्वा।
9. यस्माद् ज्ञानम् – यस्मात् + ज्ञानम्।
10. स गुरुः – सः + गुरुः।
11. कोऽपि – कः + अपि।
12. शरीराद् भिन्नम् – शरीरात् + भिन्नम्।
13. त्वद् भिन्नः – त्वत् + भिन्नः ।
14. कस्मादपि – कस्मात् + अपि।
15. गुरुरेव – गुरु: + एव।
16. तत्रैव – तत्र + एव।

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि ।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्या / ट्वा / वा / इत्वा/अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / ट्म् / ट्म् / इतुम् अयित्वा
दृष्ट्वा, श्रुत्वा, भूत्वा	समाप्य, प्राप्य, आगत्य	भवितुम्

(ग) प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
माता आर्याम्बा पुत्रस्य विवाहविषये सदैव चिन्तयति स्म।
उत्तरम् :
माता आर्याम्बा कस्य विवाहविषये सदैव चिन्तयति स्म?

प्रश्न 2.
कालडी ग्राम : पूर्णानदीतीरे वर्तते।
उत्तरम् :
कालडी ग्रामः कुत्र वर्तते?

प्रश्न 3.
माता शङ्करस्य पालनम् अकरोत्।
उत्तरम् :
का पुत्रशङ्करस्य पालनम् अकरोत्?

प्रश्न 4.
शङ्करः गृहं प्राप्य मातृसेवाम् आरभत।
उत्तरम् :
शङ्करः गृहं प्राप्य किम् आरभत?

प्रश्न 5.
आर्याम्बा पुत्रं नक्रेण गृहीतम् अपश्यत्।
उत्तरम् :
आर्याम्बा कं नक्रेण गृहीतम् अपश्यत्?

प्रश्न 6.
शङ्कर: मातरं आर्ततया प्रार्थयत।
उत्तरम् :
शङ्कर: मातरं पूर्व कथं प्रार्थयत?

प्रश्न 7.
शङ्कर: मरणात् पूर्व संन्यासी भवितुम् इच्छति।
उत्तरम् :
शङ्कर: मरणात् पूर्व कः भवितुम् इच्छति?

प्रश्न 8.
विवशा माता शङ्कराय संन्यासार्थम् अनुमतिम् अयच्छत्।
उत्तरम् :
कीदृशी माता शङ्कराय संन्यासार्थम् अनुमतिम् अयच्छत्।

प्रश्न 9.
शङ्कर: मातरं संन्यासस्य महत्वम् अवाबोधयत्।
उत्तरम् :
शङ्कर: का संन्यासस्य महत्त्वम् अवाबोधयत्?

प्रश्न 10.
विशालं जगद् संन्यासिनः गृहम्।
उत्तरम् :
विशालं जगद् कस्य गृहम्?

प्रश्न 11.
वैदिकधर्मस्य स्थापनार्थ शङ्कर: प्रस्थानम् अकरोत्।
उत्तरम् :
किमर्थं शङ्करः प्रस्थानम् अकरोत् ?

प्रश्न 12.
दरिद्रः मनुष्य: मार्गे आचार्यस्य पुरतः आगच्छत्।
उत्तरम् :
कीदृशः मनुष्यः मार्गे आचार्यस्य पुरतः आगच्छत्?

प्रश्न 13.
आत्मा परमेश्वरस्य अंशः।
उत्तरम् :
कः परमेश्वरस्य अंश:?

प्रश्न 14.
आचार्यः षोडशे भाष्यं कृतवान्।
उत्तरम् :
आचार्यः कदा भाष्यं कृतवान् ?

(घ) विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – सः, नक्र:, सा, अहम्, संन्यासी, त्वम्, सः, गुरुः, कः, जीर्णवस्त्रधारी, शिष्याः, आत्मा, अहम्, सः, सः, जन्म, पिता, माता, अयम्।
• द्वितीया – पादम्, मातरम्, अनुमतिम्, संन्यासम्, चरणौ, जगत, दीक्षाम्, सर्वाणि, दर्शनानि, ज्ञानम्, तम्, कम्, शरीरम, आत्मानम्, शरीराणि, गुरुम्, शास्त्राणि, सेवाम्।
• तृतीया – नक्रेण, आर्ततया, चेतसा। चतुर्थी – तुभ्यम्, मात्रे, गणेन, मनसा, वचसा, कर्मणा।
• पञमी – नक्रात्, वशात, तेभ्यः, गृहात्, शरीरात्, त्वत्, मुखात, कस्मात, यस्मात्।
• षष्ठी – मातुः, एकस्याः, धर्मस्य, तस्यतस्य, परमेश्वरस्य, सर्वेषाम्, तत्त्वस्य, नगरस्य, गुरोः, तस्य, पुत्रस्य, आचार्यस्य, शङ्करस्य।
• सप्तमी – एकस्मिन्, दिने, स्नाने, एकस्मिन्, दिने, मार्गे, द्वादशे, षोडशे, दिशि, प्रदेशे, तीरे, शतके, बाल्ये, पञ्चमे, वयसि।
• सम्बोधन – अम्ब, वत्स, मातः।

(च) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. जगद्गुरोः	शङ्कराचार्यस्य
2. अष्टमे	शतके
3. दिवङ्गतः	शिवगुरुः
4. पञमे	वयसि
5. विरक्तः	शङ्करः
6. चिन्तामग्ना	आर्याम्बा
7. एकस्मिन्	दिने
8. एक:	नक्र:
9. भयाकुला	सा
10. विवशा	माता
11. विशालम्	जगत्
12. सर्वाणि	दर्शनानि
13. दरिद्र	मनुष्यः
14. मलिनकायः	मनुष्यः
15. जीर्णवस्त्रधारी	मनुष्यः
16. पञ्चमहाभूतात्मकानि	शरीराणि

(छ) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
शङ्करस्य पिता शिवगुरु: माता आर्याम्बा च आस्ताम्।
उत्तरम् :
लङ्लकारः

प्रश्न 2.

1. यदा त्वं स्मरिष्यसि तदा एव त्वसमीपमागमिष्यामि।
2. शङ्कर; उच्चैः आक्रोशत्।
3. नक्रात् त्रायस्व।
4. देहि अनुमतिम्।
5. यथा तुभ्यं रोचते तथैव भवतु।
6. इदानीमेव संन्यासं स्वीकुरु।
7. शङ्कर: मातरं संन्यासस्य महत्वम् अवाबोधयत्।

उत्तरम् :

1. लृट्लकारः
2. लङ्लकारः
3. लोट्लकारः
4. लोट्लकारः
5. लट्लकारः
6. लोट्लकार:
7. लङ्लकार:

प्रश्न 3.

1. आचार्य: तं प्रणनाम।
2. शिष्या: अपसर इति अवदन्।
3. शिष्या: अपसर इति अवदन्।

उत्तरम् :

1. लिट्लकार :
2. लोट्लकार:
3. लल्लकार:

पृथक्करणम्

1. क्रमेण योजयत।

1. शङ्करस्य पठनार्थं गुरुं प्रति गमनम्।
2. शिवगुरु: दिवङ्गतः।
3. शङ्कराचार्यस्य जन्म।
4. मात्रा शङ्करस्य पालनम्।
5. गोविन्दभगवत्पादानां शिष्यत्वम्।
6. मात्रै प्रतिश्रुत्य गृहात् निर्गमनम्।
7. वैदिकधर्मस्य स्थापनार्थ प्रस्थानम्।
8. मातरं संन्यासस्य महत्वबोधनम्।
9. संन्यासार्थम् अनुमतियाचना।
10. नक्रेण पादग्रहणम्।
11. मात्रा अनुमतिप्रदानम्।
12. शङ्करस्य आक्रोशः।

उत्तरम् :

1. शङ्कराचार्यस्य जन्म।
2. शिवगुरु: दिवङ्गतः।
3. मात्रा शङ्करस्य पालनम्।
4. शङ्करस्य पठनार्थं गुरुं प्रति गमनम्।
5. मातरं संन्यासस्य महत्त्वबोधनम्।।
6. मात्रे प्रतिश्रुत्य गृहात् निर्गमनम्।
7. गोविन्दभगवत्पादानां शिष्यत्वम्।
8. वैदिकधर्मस्य स्थापनार्थं प्रस्थानम्।
9. नक्रेण पादग्रहणम्।
10. शङ्करस्य आक्रोशः।
11. संन्यासार्थम् अनुमतियाचना।
12. मात्रा अनुमतिप्रदानम्।

(ग) कः कं वदति।

प्रश्न 1.
नक्रात् त्रायस्व!
उत्तरम् :
शङ्कर: मातरं वदति।

प्रश्न 2.
इतः परम् अहं न जीवामि।
उत्तरम् :
शङ्कर : मातरं वदति।

प्रश्न 3.
यथा तुभ्यं रोचते तथैव भवतु।
उत्तरम् :
माता शङ्करं वदति।

प्रश्न 4.
मम अनुमतिः अस्ति।
उत्तरम् :
माता शङ्करं वदति।

प्रश्न 5.
‘अपसर, अपसर!’
उत्तरम् :
शिष्या: मलि कायं / दरिद्रं / जीर्णवस्त्रधारिणं मनुष्यं वदन्ति।

प्रश्न 6.
आत्मा तु परमेश्वरस्य अंशः एव।
उत्तरम् :
दरिद्रः/मलिनकाय:/जीर्णवस्वधारी मनुष्य : शिष्यान् वदति।

प्रश्न 7.
कथं तव शरीरं मम शरीराद् भिन्नम्?
उत्तरम् :
दरिद्रः/मलिनकाय:/जीर्णवस्त्रधारी मनुष्य : शिष्यान् वदति।

(च) वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम् असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. सर्वेषां शरीराणि सप्तमहाभूतात्मकानि ।
2. आचार्यः तत्रैव कनकधारास्तोत्रं रचितवान्।
3. आत्मा तु ईश्वरस्य / भगवतः अंशः।
4. आचार्य: दरिद्राय अकुप्यत्।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. असत्यम्।
3. सत्यम्।
4. असत्यम्।

(छ)

प्रश्न 1.
एष: गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एषः गद्यांश: ‘आदिशङ्कराचार्यः’ इति पाठात् उद्धृतः ।

पृथक्करणम्

(क) क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.
1. मार्गे मलिनकायपुरुषस्य आगमनम्।
2. शिष्यगणेन सह गङ्गास्नानार्थ गमनम्।
3. ‘मनीषापञ्चकम्’ इति स्तोत्रस्य रचना।
4. मलिनकायपुरुषस्य मुखात् वेदान्ततत्त्वसारस्य श्रवणम्।
उत्तरम् :
2. शिष्यगणेन सह गङ्गास्नानार्थं गमनम्।
1. मार्गे मलिनकायपुरुषस्य आगमनम्।
4. मलिनकायपुरुषस्य मुखात् वेदान्ततत्त्वसारस्य श्रवणम्।
3. ‘मनीषापञ्चकम्’ इति स्तोत्रस्य रचना।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

1. अनुमतिः – अनुज्ञा।
2. पिता – तातः, जनकः ।
3. माता – अम्बा, जननी, जनयित्री।
4. बाल्ये – शैशवे।
5. श्रुत्वा – निशम्य, आकर्ण्य।
6. दृष्ट्वा – अवलोक्य, विलोक्य, वीक्ष्य।
7. चेतसा – मनसा ।
8. दरिद्रः – निर्धनः, दीनः।
9. शरीरम् – वपुः, देहम् ।
10. गुरुः – उपाध्यायः, अध्यापकः, निषेकादिकृत्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. अनुमतिः × नकारः, अपतापः ।
2. असाधारण: × साधारणः।
3. समाप्य × आरभ्य ।
4. झटिति × शनैः शनैः, मृदुः मुदुः ।
5. रोदनम् × हास्यम्।
6. अधुना × अनन्तरम्।
7. मुक्तः × बद्धः।
8. समीपम् × दूरम्।
9. दरिद्रः × धनवान्।
10. भिन्नः × समानः ।

(ग) पूर्वकालवाचकं निष्कासयत।

प्रश्न 1.
शङ्कर: गृहं प्राप्य मातृसेवाम् आरभत।
उत्तरम् :
शङ्कर: गृहं प्राप्नोत् मातृसेवाम् आरभत च।

प्रश्न 2.
प्रश्नं श्रुत्वा सर्वे आश्चर्यचकिताः अभवन्।
उत्तरम् :
प्रश्नं अश्रुण्वन् सर्वे आश्चर्यचकिता: अभवन् च।

(च) वचनं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
सः गृहात् निरगच्छत्। (बहुवचनं कुरुत।)
उत्तरम् :
ते गृहात् निरगच्छन्।

प्रश्न 2.
सः मनुष्यः अपृच्छत्। (बहुवचनं कुरुत।)
उत्तरम् :
ते मनुष्या: अपृच्छन्।

(छ) लकारं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
मम अनुमतिः अस्ति । (लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
मम अनुमतिः आसीत्।

समासा:

समस्तपदम्	अर्थ	समासविग्रहः	समासनाम
भयाकुला	perplexed with fear	भयेन आकुला।	तृतीया तत्पुरुष समास
अरुचिः	no interest	न रुचिः ।	नञ्तत्पुरुष समास
अनिच्छन्ती	not desiring	न इच्छन्ती।	नञ्तत्पुरुष समास
मलिनकायः	one who has unclean body	मलिनः कायः यस्य सः।	बहुव्रीहि समास
जीर्णवस्त्रधारी	wearing torn clothes	जीर्णवस्वं धारयति इति।	उपपद तत्पुरुष समास
सर्वशास्वस्ववित्	knows all scriptures	सर्वशास्त्राणि वेत्ति इति।	उपपद तत्पुरुष समास
पूर्णानदी	river named पूर्णा	पूर्णा नाम नदी।	कर्मधारय समास
चिन्तामग्ना	engrossed in worry	चिन्तायां मग्ना।	सप्तमी तत्पुरुष समास
मातृसेवा	service to mother	मातुः सेवा।	षष्ठी तत्पुरुष समास

आदिशङ्कराचार्यः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

शंकराचार्य हे आठव्या शतकातील अद्वैत वेदांताचे उद्गाते व भारतीय तत्त्वज्ञ मानले जातात. शंकराचार्यांनी द्वारका, जगन्नाथपुरी, शृंगेरी व ज्योतिर्मठ येथे चार पीठे स्थापून त्यांच्या चार मुख्य शिष्यांना पीठासीन आचार्य नेमून आचार्य परंपरा घालून दिली व लोकांना मार्गदर्शन करणे सुरू ठेवले. त्यांनी प्रस्थानत्रयींवर (वेद, उपनिषदे, गीता) विपुल भाष्य लिहिले. तसेच त्यांनी आज प्रचलित असणाऱ्या अनेक काव्यात्मक स्तोत्रांची रचना केली.

‘आदिशङ्कराचार्यः’ या पाठामध्ये त्यांच्या जीवनातील दोन प्रसंग उद्धृत करण्यात आले आहेत. पहिल्या प्रसंगात, एका अटळ परिस्थितीत सापडले असताना, संन्यासी बनू इच्छिणाऱ्या शंकराचार्यांना त्यांची माता कशी अनुमती देते, याचे वर्णन आले आहे. दुसऱ्या प्रसंगातून शंकराचार्यांच्या शिकवणीचा उलगडा होतो. ती शिकवण अशी – जो (कोणी) ज्ञान देतो, तो गुरु मानावा.

शङ्कराचार्य runs an early eigth century Indian philosopher and theologian who consolidated the doctrine of अद्वैत वेदान्त. शङ्कराचार्य is reputed to have founded four mathas (monasteries) at द्वारका, जगन्नाथपुरी, शृंगेरी and ज्योतिर्मठ. He placed his primary four disciples to head it and guide people.

He wrote copious commentaries on the vedic canon (ब्रह्मसूत्र). principal उपनिषद् and भगवद्गीता. Also, he composed poetic words in the form of 45, which are prevalant even today. In the lesson, आदिशङ्कराचार्य:, two incidents of his life are given.

The first incident explains how आदिशङ्कराचार्य, who was keen to become a monk was granted by his mother for practising monkship, due to an inescapable situation. The second event unfolds आदिशङ्कराचार्य’s preaching – whosoever imparts knowledge is the preceptor.

परिच्छेदः 1

भारतस्य दक्षिणदिशि ……………… चिन्तामग्ना जाता।

अनुवादः

पहिला प्रसंग :

संन्यासाकरिता अनुमती मिळाली.
भारताच्या दक्षिणदिशेस, केरळ प्रदेशात आलुवा नगराच्या जवळ कालडी नावाचे गाव आहे. ते गाव पूर्णा नदीजवळ आहे. तेथे आठव्या शतकात जगद्गुरु शंकराचार्यांचा जन्म झाला.

शिवगुरु हे त्यांचे वडील आणि आर्यांबा त्यांची आई होती. लहानपणीच त्यांचे वडील शिवगुरु यांचे निधन झाले. त्यामुळे केवळ आईनेच मुलाचे पालनपोषण केले. जेव्हा ते पाच वर्षांचे झाले, तेव्हा मुंज झाल्यावर शिकण्यासाठी ते गुरुंजवळ गेले. तिथे या बालकाने वेद-वेदांगे व विविधशास्त्रे असामान्य वेगाने आत्मसात केली.

अभ्यास संपल्यावर शंकर घरी परतला. घरी परतल्यावर त्यांनी मातृसेवा सुरू केली. आर्यांबा सतत त्याच्या विवाहाचा विचार करत असे. पण मनाने, वाणीने व कर्माने (सांसारिक सुखापासून) विरक्त असलेल्या शंकरने आईकडे संन्यास घेण्याकरिता परवानगी मागितली. शंकराची ऐहिक विषयांतील नावड (अलिप्तता) पाहून आर्यांबा चिंतातुर झाल्या.

First incident :

Received permission for renunciation
In the southern direction of India, there is a village named कालडी near आलुवा city in केरळ region. That village is near पृर्णा river. There, the world’s preceptor 1844 was born in eight century CE. His father was शिवगुरु and mother was आर्यांम्बा.

In his childhood itself, his father शिवगुरु passed away. Therefore, the mother alone reared her son. He who was initiated at the age of five approached the preceptor for studying. There, this child acquired knowledge of वेद-वेदाङ्ग and many scriptures with exceptional speed. After completing studies, शङ्कर returned home.

After coming home, he started serving his mother. Mother आर्यांबा always used to think about his marriage. But, शङ्कर who was detached (from worldly objects) by mind (mentally), speech and by his deeds, asked for permission (from his mother) for renunciation. आर्यांबा was distressed seeing the disinterest of शङ्कर in worldly pleasures.

परिच्छेद: 2

एकस्मिन् दिने …….. प्रस्थानम् अकरोत्।

अनुवादः

एके दिवशी शंकर पूर्णानदीवर स्नानासाठी गेला. जेव्हा तो स्नान करण्यात मग्न होता, तेव्हा एक मगर तेथे आली.
मगरीने पटकन त्याचा पाय पकडला. तेव्हा शंकर जोरात ओरडला. “आई! मला वाचव! मगरीपासून मला वाचव!”

तो आक्रोश ऐकून, नदीवर पोहोचल्या आर्याबेने मुलाला मगरीने धरलेले पाहिले. भीतीने गांगरलेल्या तिनेही रडणे सुरू केले. शंकराने, आईला आर्ततेने विनवणी केली. “हे आई, यापुढे मी जगू शकणार नाही. मरण्यापूर्वी मला संन्यासी होण्याची इच्छा आहे. तेव्हा आता तरी मला अनुमती दे.”

मनात नसताना सुद्धा हतबल आई (त्याला) म्हणाली – “बाळा, जशी तुझी इच्छा आहे. तसेच होऊ दे. आताच संन्यास स्वीकार, माझी अनुमती आहे.” त्याच क्षणी आश्चर्य घडले. देवकृपेने मगरीने शंकराला मुक्त केले. नदीकाठी येऊन त्याने आईच्या चरणांना नमस्कार केला.

नंतर शंकरने आईला संन्यासाचे महत्व समजावून दिले. संन्यासी फक्त एकीचा पुत्र नाही. हे विशाल जगच, त्याचे घर आहे. ‘हे माते, तू जेव्हा माझी आठवण काढशील, तेव्हा मी तुझ्याकडे येईन’ असे आईला वचन देऊन तो घरातून निघून गेला.

त्यानंतर, गोविन्दभगवत्पादांचे शिष्य होऊन सर्व दर्शनांचे अध्ययन केले. त्यांच्याकडून संन्यासदीक्षा घेऊन वैदिक धर्म स्थापनेसाठी प्रस्थान केले.

One day शंकर went to the river पृर्णा for bathing, When he was busy in taking a bath, a crocodile came there. A crocodile caught his leg swiftly. At that time, शंकर screamed loudly. “O mother! Please save me. Save me from (this) a crocodile.”

Listening to the loud cry who had reached the riverbank आर्यांम्बा saw her son seized by the crocodile. Perplexed with fear, even she started crying. शंकर requested mother intensely. “O mother! Henceforth, I shall not live. I wish to become a monk, before I die. Now please give me permission.”

Unwillingly helpless mother said- “O child, whatever you wish, let it happen. Now itself you accept renunciation. I grant you permission.” At that very moment, a wonder happened. By god’s grace, शंकर was released by the crocodile. Coming to the river-bank, he bowed down to mother’s feet.

Later शड्कर made mother realised importance of renunciation. A monk is not a son of a lady alone. This big world itself is his home. He went from his house after assuring the mother ‘O mother, whenever you will remember me, I will come to you.” Then, he learnt all दर्शनs by becoming a desciple of गोविन्दभगवत्पाद.

He proceeded further to establish वैदिक धर्म, after receiving an initiation from them (गोविन्दभगवत्पाद) to (become a monk.

परिच्छेदः 3

एकस्मिन् दिने ……………….. मुनिरभ्यगात्।

अनुवादः

दुसरा प्रसंग

जो (कोणी) ज्ञान देतो, तो गुरु मानावा.
एके दिवशी, आचार्य शिष्यगणासोबत गंगानदीवर स्नान करण्याकरिता गेले. तेव्हा, रस्त्यात कोणीतरी गरीब, मलिन (मळकट) शरीर असलेला, फाटक कपड घातलला माणूस त्याच्या समार आला. त्याला पाहून ‘बाजूला हो, बाजूला हो’ असे शिष्य म्हणाले.

तेव्हा त्या माणसाने विचारले – “बाजूला हो, बाजूला हो” असे कोणास म्हणत आहात? शरीरास का आत्म्यास? खरेतर, आत्मा हा परमेश्वराचाच अंश आहे. म्हणून तो सर्वांमध्ये सारखाच आहे. तसेच, सर्वांची शरीरे पंचमहाभूतांनी युक्त आहेत. तर मग, तुमचे शरीर माझ्या शरीराहून भिन्न कसे व तुम्ही देखील माझ्याहून निराळे कसे?’ वेदांताचे सार (खरा अर्थ) त्याच्या मुखातून ऐकल्यावर आचार्यांनी त्याला नमस्कार केला. ज्ञान कोणाकडूनही ग्रहण केले पाहिजे.

‘जो कोणी ज्ञान देतो तो गुरु’ या विचाराने आचार्यांनी तेथेच ‘मनीषापञ्चकम्’ स्तोत्र रचले. अशा प्रकारे, आसेतुहिमाचल हिंडणाऱ्या त्यांनी अद्वैत तत्त्वज्ञानाचा प्रचार केला. मुनींनी (शंकराचायांनी) वयाच्या आठव्या वर्षी चार वेद जाणले. बाराव्या वर्षी सर्वशास्त्रांचे जाणकार झाले. सोळाव्या वर्षी भाष्यांची रचना केली. (आणि) बत्तीसाव्या वर्षी ते स्वगृही (पंचत्वात विलीन) निघून गेले.

Second incident :

Whosoever imparts knowledge is the preceptor.
One day, आचार्य went to the river गंगा for bathing along with his disciples. Then, on the way, a certain poor man having grubby body, wearing torn clothes came in front of him. Seeing him, desciples said to him loudly, “Get aside, go away.”

That man asked – “Whom do you ask to get aside? To the body or to the soul? Indeed, the soul is a part of god. Hence, it is similar among all. Likewise, all bodies consist of five eternal elements.

Then, how your body is different than my body? and how am I different than you? Having heard the essence (real meaning) of वेदान्त from his mouth, आचार्य (preceptor) saluted him. Knowledge should be acquired from anyone.

Whosoever imparts knowledge is the preceptor, with such thought आचार्य composed ‘मनीषापञ्चकम्’ स्तोत्र there itself. In this way, he propogated and philosophy wandering all over India.

He (शङ्कराचार्य) grasped the four वेदs at the age of eight, he mastered all the scriptures at the age of twelve. He composed (magnificent) भाष्य (commentary) at the age of sixteen. He reached the heavenly abode at the age of thirty-two.

शब्दार्थाः

1. दिवङ्गतः – passed away – वारले
2. विरक्तः – detached – विरक्त
3. अधीतवान् – studied – अभ्यास केला
4. अनुमतिः – permission – परवानगी
5. चिन्तामग्ना जाता – was distressed – चिंतातुर झाली
6. वचसा – by speech – वाणीने
7. जगद्गुरोः – of the world’s preceptor – जगद्गुरुंचा
8. ऐहिकविषयेषु – in worldly pleasures – सांसारिक सुखामध्ये
9. संन्यासार्थम् – for renunciation – संन्यास घेण्यासाठी
10. मग्न: – engaged – मग्न होते
11. नक्र: – crocodile – मगर
12. संन्यास – renunciation – ऐहिक जगाचा त्याग
13. भयाकुला – perplexed with fear – भीतीने गांगरलेली
14. विवशा – helpless – हतबल
15. अनिच्छन्ती – not desiring – इच्छा नसताना
16. आर्ततया – intensely – आर्ततेने
17. अगृह्णात् – caught – पकडले
18. आक्रोशत् – screamed – ओरडला
19. अवाबोधयत् – made realise – समजावून दिले
20. त्रायस्व – please save – वाचव
21. प्रतिश्रुत्य – having promised – वचन देऊन
22. झटिति – quickly /swiftly – झटकन/पटकन
23. इत:परम् – henceforth – यापुढे
24. प्रस्थानम् अकरोत् – set off – प्रस्थान केले
25. जीर्णवस्वधारी – one who was wearing tom clothes – फाटके-तुटके कपडे घातलेला
26. आत्मा – soul – आत्मा
27. सर्वशास्त्रवित् – knower of all scriptures – सर्व शास्त्रे जाणणारा
28. पर्यटन् – wandering – हिंडून
29. सारम् – essence (real meaning) – सार (मूलतत्त्व)
30. ग्रहाम् – should be comprehended – ग्रहण करण्यायोग्य
31. पञ्चमहाभूता – consisting of five – पंचमहाभूतांनी युक्त
32. त्मकानि – eternal elments
33. आसेतुहिमाचलम् – from Himalyas to सेतू (whole India) – हिमालयापासून सेतू (संपूर्ण भारत)
34. अपसर – get aside/go back – बाजूला हो/मागे हो
35. प्रणनाम – saluted – नमस्कार केला
36. प्रचारम् अकरोत् – propogated – प्रचार केला

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. माध्यमभाषया उत्तरत । दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते?

प्रश्न 1.
दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते?
उत्तरम् :
अभिज्ञानशाकुंतल ही कालिदासाची प्रसिद्ध व रंजक अशी कलाकृती आहे. त्याच्या कलाकृतींमध्ये मानवी स्वभाव उत्कृष्टरित्या रंगविले आहेत. अभिज्ञानशाकुंतल या नाटकाचा नायक, दुष्यंत ही गाजलेली व्यक्तिरेखा आहे.

जेव्हा दुष्यंत राजा हरिणाची शिकार करावयास येतो, तेव्हा तपस्वी त्या आश्रमातील हरिणासाठी राजाकडे अभय मागतात. राजा तपस्वींच्या शब्दासरशी बाण मागे घेतो. येथे, एक राजा असूनही तपस्वींच्या शब्दांना मान देऊन तो त्याची ‘नम्रता’ सिद्ध करतो.

राजा हेतुपुरस्सर साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करतो. यातून त्याचा साधेपणा दिसतो, सालसता दिसते. राजा तपोवनाकडे आकृष्ट झालेला असून तो मिळणाऱ्या पाहुणचाराबद्दल उत्सुक आहे.

राजा दुष्यंताने साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करण्याकरिता सर्व आभूषणे ठेवून दिली असली तरी राजाची कर्तव्ये त्याच्या मनात जागृत आहेत. जोपर्यंत तो तपोवनातून परत येईल, तोपर्यंत राजा सारथ्यास घोड्यांस स्वच्छ करण्यास सांगतो. एकंदरीतच, दुष्यंत हा सदाचरणी, सद्गुणांनी युक्त आदर्श राजा दाखविला आहे.

अभिज्ञानशाकुन्तलम् is a famous and amusing work of कालिदास, Human characters are beautifully potrayed with their characteristics in his works. दुष्यन्त, the hero of this drama, is one of the well-known characters.

The king you tries to capture a deer, when a hermit seeks protection of a hermitdeer. The king honours the words of the hermit, hence, withdraws his arrow. Here, being a king, he obeys the words of the hermit and proves his modesty.

The king cautiously enters the hermitage with simple attire. This shows his simplicity. He is attracted towards the hermitage and is curious to receive hospitality from the noble people of hermitage The king, although, takes off royal ornaments and gives away the bow, yet he carries the kingship in his mind.

He is alert about his duties. So he orders the charioteer to water the horses meanwhile. Thus, solis portrayed as an ideal king with all good virtues.

1. माध्यमभाषया उत्तरत । रोहसेन : किमर्थ रोदिति?

प्रश्न 1.
रोहसेन : किमर्थ रोदिति?
उत्तरम् :
शूद्रकविरचित ‘मृच्छकटिकम्’ हे मानवी भावनांना नैसर्गिकपणे चित्रित करणारे उत्कृष्ट नाटक आहे. सहाव्या अंकातील सोन्याच्या गाडीचा प्रसंग हा देखील रोहसेन या लहान मुलाच्या भावनांना उत्तम प्रकारे प्रकाशित करतो. चारुदत्ताचा मुलगा, रोहसेन ह्य शेजारच्या मुलाच्या सोन्याच्या गाडीशी खेळत असतो. पण काही वेळाने ती गाडी तो शेजारचा मुलगा घेऊन जातो.

साहजिकच, रोहसेन त्या सोन्याने बनविलेल्या गाडीकडे आकर्षित होतो. पण गरीब असल्याकारणाने त्याला खरी-खुरी सोन्याची गाडी खेळायला मिळत नाही; व त्याला वाईट वाटते. रदनिका, त्याचे रडणे थांबविण्यासाठी त्याला नवीन मातीची गाडी बनवून देते परंतु रोहसेन त्याच सोन्याच्या गाडीचा अट्टहास धरतो व आक्रोश करतो.

मृच्छकटिकम् written by शूदक is an outstanding play that depicts human emotions effectively. The golden cart incident that takes place in the sixth act brings out the emotions of a child very well. रोहसेन, the son of चारुदत्त plays with the golden cart of neighbor’s child for some time. Later that child takes away the cart.

But Teht is naturally attracted towards the golden cart. However, being poor, he cannot get real golden cart to play, so he weeps. रदनिका, the care-taker tries to stop his cry by giving him new clay-cart, but the longs for the same golden cart and cries for it.

1. माध्यमभाषया उत्तरत । शक्रस्य कपटं विशदीकुरुत।

प्रश्न 1.
शक्रस्य कपटं विशदीकुरुत।
उत्तरम् :
‘कर्णभारम्’ ही आद्य नाटककार भासाने लिहिलेली, महाभारतावर आधारित एकांकी शोकांतिका आहे. भासाने रंगविलेल्या शक्र व कर्णाचा संवाद, कांच्या उदारतेला सर्वोच्च दर्जा प्राप्त करुन देतो.

इंद्रदेव, शक्राच्या रूपात, एक याचक बनून कर्णाकडे सर्वाधिक भिक्षेची याचना करतो, कर्णाने दिलेली, हजार गायी, असीमित सोने, जिंकलेली पृथ्वी, कर्णाचे शिर ही सर्व दाने इंद्र नाकारतो. अखेर, कर्णाच्या प्राणांचे संरक्षक, कवचकुंडलांच्या दानाबद्दल बोलताच, शक्र लगेच ते मान्य करतो.

शक्राला कवच आणि कुंडलांचीच इच्छा असते. कारण या कवचकुंडलांच्या कृपेने कर्ण अमर होता. शिवाय त्यामुळे कर्णाकडून युध्दात अर्जुन मारला गेला असता. शक्राला इंद्राचा उदार स्वभाव माहीत होता. म्हणून जोवर कपनि कवचकुंडलांचे दान देण्याचे सांगितले नाही, तोवर शक्र सर्व दाने नाकारून सर्वोत्तम दानाची विनवणी करत राहिला. श्रीकृष्णाने आखलेल्या या योजनेत शक्राने दानशूर कर्णाला कपटाने शब्दबध्द केले व अखेर कर्णान देवी कवचकुंडलांचा त्याग केता.

‘कर्णभारम्’, written by the preliminary Sanskrit dramatist HR is a tragedy filled ore act play, based on HENRT story. The dialogue between शक्र (इन्द्र) and कर्ण portrayed by भास, takes कर्ण’s magnanimity to its peak.

Lord i disguised himself as a seeker .asks for superior alms to कर्ण. इन्द्र rejects the alms in the form of thousand cows, unlimited gold, even the conquered earth, कर्ण’s head. At the end, when auf talks about giving away the guards of his life, his कवचकुण्डल, शक्र immediately accepts it.

शक्र wanted कवचकुण्डल itself. Because, due to its effect, it could have been immortal and could have killed अर्जुन. शक्र knew the generous nature of of. Hence, he persuaded कर्ण’s words till he was ready togiveकवचकुण्डल. Thus, Ich cunningly takes away the divine कवचकुण्डल as plotted by श्रीकृष्ण.

संस्कृतनाट्यस्तबकः Summary in Marathi and English

प्रथमं पुष्यम्।

प्रस्तावना :

कालिदास हा संस्कृत-साहित्यातील अद्वितीय कवी व नाटककार म्हणून ओळखला जातो. त्याची नाटके, काव्य हे वेद, महाभारत व पुराणे यांवर आधारित आहे. मूल्याधिष्ठित भारतीय संस्कृतीचे प्रतिबिंब कालिदासाच्या रचनांमधून दिसून येते. केवळ भारतातच नव्हे, तर भारताबाहेरही कालिदासाच्या रचना प्रसिद्ध व रंजक मानल्या जातात.

खालील परिच्छेद हा कालिदासाच्या ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम्’ या प्रसिद्ध नाटकातील पहिल्या अंकाचा भाग आहे. येथे नाटकाचा नायक दुष्यंत हरिणाची शिकार करायला निघालेला असतो. तेव्हा तपस्वी वैखानस आश्रमातील प्राण्यांना अभय देण्यासाठी त्याला विनंती करतात, राजा तपस्वींच्या शब्दांना मान देतो व बाण मागे घेतो.

कालिदास is regarded as an extra-ordinary poet and dramatist in Sanskrit literature. His plays, poetry are primarily based on the Vedas, Mahabharata and Puranas. Value – based Indian culture is reflected through his creations…

His creations / writings are popular and Amusing across India and the world. The following extract is from the 1st chapter (अंक) of कालिदास’s famous drama, अभिज्ञानशाकुन्तलम्, where the hero of drama king दुष्यंत tries to capture a deer, when a hermit all intervenes and requests him for the protection of an animal in that hermitage. The king honours the words of the hermit and withdraw his arrow and puts it back into quiver.

अनुवादः

(त्यानंतर वैखानस व इतर तपस्वी प्रवेश करतात.)

• वैखानस – (राजाला थांबवून) हे राजा! हे आश्रमातील (निष्पाप) हरिण आहे. (याचा वध केला जाऊ नये) याला मारु नये.
  बाण त्वरित मागे घ्यावा. राजांचे शस्त्र हे त्रासलेल्या लोकांच्या संरक्षणासाठी आहे, निष्यापांवर प्रहार करण्यासाठी नव्हे. (निरागसांना मारण्यासाठी नव्हे.)
• दुष्यंत – हा बाण मागे घेतला आहे. (सांगितल्याप्रमाणे करतो.)
• वैखानस – हे राजा! आम्ही यज्ञाकरिता समिधा गोळा करण्यासाठी निघालो आहोत. हा कुलपती कण्वांचा मालिनी तीरावरील आश्रम दिसतो आहे. येथे प्रवेश करून अतिथियोग्य सत्काराचा लाभ घ्या.
• दुष्यन्त – आपण तपस्व्यांना त्रास देणे योग्य नाही (त्यांचे वातावरण भंग करणे योग्य नाही) इथेच रच थांबव, तोवर मी उतरतो.
• सारथी – लगाम धरले आहेत. औक्षवंत राजाने उतरावे.
• दुष्यन्त – (उतरून) आश्रमात प्रवेश करताना वेष साधा असावा. तेव्हा तू हे घे. (सारथ्याला अलंकार व धनुष्य देऊन.) हे सारथी जोवर मी तपस्वीजनांचे आलोकन करून परततो, तोवर घोड्यांच्या पाठीला पाणी लाव. (त्यांना स्वच्छ कर.)
• सारथी – बरे. (असे म्हणून जातो.)

(Then enters dans and other hermits.)

वैखानस – (obstructing/stopping the king)oking, This is the deer from hermitage. It must not be slayed. Please take back the arrow quickly. King’s weapon is for the protection of the distressed, not to attack the innocent.
दुष्यन्त – This arrow is withdrawn. (follows what is said).
वैखानस – o king! We are set off for collecting wood for solemn sacrifice. On the banks of मालिनी, the hermitage of noble preceptor 90 is seen. Having entered (here), please accept the hospitality (receive a welcome.)
दुष्यन्त – We must not disturb the hermits. Stop the chariot here itself while I alight (get down).
Charioteer – The bridles are held. May the long living majesty alight.
दुष्यन्त – (Having alighted)
O Charioteer, one must enter in penance groves with humble attire. So, you take this. (giving the jewels and the bow to the charioteer.) O Charioteer, while I return meeting (seeing) those hermits, have the back of horses be cleaned with water.
Charioteer – Alright. (Thus exits.)

द्वितीयं पुष्यम्।

प्रस्तावना :

शूद्रकविरचित ‘मृच्छकटिकम्’ हे निर्धन ब्राह्मण चारुदत्त व चतुर वसंतसेना यांच्या प्रेमावर आधारित असलेले सामाजिक नाटक आहे. या मुख्य कथानकाला शर्विलक-मदनिका यांची प्रेमकथा व राज्यक्रांती या उपकथानकांची जोड लाभली आहे.

हे नाटक वास्तववादी असून येथे समाजजीवनाला उत्तम प्रकारे चित्रित करण्यात आले आहे. खालील परिच्छेद हा नाटकाच्या सहाव्या अंकातून उद्धृत करण्यात आला आहे. चारुदत्ताचा मुलगा सोन्याच्या गाडीसाठी रडून आक्रोश करतो परंतु गरीब चारुदत्ताला ती सोन्याची गाडी देणे साहजिकच जमत नाही त्यानंतर वसंतसेना त्या मुलाचे रडणे पाहून स्वतःचे सोन्याचे अलंकार देते व त्यातून सोन्याची गाडी तयार कर असे सांगते.

मृच्छकटिकम् written by शूद्रक, is an outstanding social drama which revolves around the love between poor Brahmin चारुदत्त and clever वसंतसेना. This love story is supported by sub-plots of शर्विलक – मदनिका love story and political resolution.

However this drama is based on reality and depicts the social life at its best. The following passage is taken from the sixth act of his drama. The son of चारुदत्त asks for a golden cart, but poor चारुदत्त is unable to give it. Coincidently, वसंतसेना witnesses this and gives her golden ornaments to make a golden cart.

अनुवादः

रदनिका – ये बाळा! आपण गाडीबरोबर खेळूया.

• बाळ – (व्याकूळ होऊन), रदनिके! का बरं मला ही मातीची गाडी (देत आहेस)? मला तीच सोन्याची गाडी दे.
• रदनिका – (दुःखाने नि:श्वास टाकत) अरे बाळा! (आता) आपले कोठे सोन्याचे व्यवहार (असणार)? जेव्हा तुझे वडील (पुन्हा) श्रीमंत होतील तेव्हा सोन्याच्या गाडीने खेळशील. (स्वत:ला) तोपर्यंत, मी याला खेळविते. (अन्यथा) मी वसंतसेनेकडे जाते. (वसंतसेनेकडे जाऊन) तुम्हाला माझा नमस्कार.
• वसंतसेना – रदनिके! तुझे स्वागत असो. (पण) हे लहान मूल कोणाचे? अलंकारहीन शरीर असतानाही चंद्राप्रमाणे (सुंदर) चेहरा असणारा हा माझे हृदय आनंदित करतो आहे.
• रदनिका – हा तर आर्य चारुदत्ताचा मुलगा रोहसेन आहे.
• वसंतसेना – (दोन्ही हात पसरवून) ये माझ्या बाळा! (खरोखर) वडिलांचेच रूप अनुसरले आहे. (वडिलांसारखाच आहे.) पण, हा कशासाठी रडतो आहे?
• रदनिका – ह्य शेजारच्या मुलाच्या सोन्याच्या गाडीबरोबर खेळत होता. थोड्या वेळाने त्याने ती (गाडी) घेतली. त्यानंतर त्याला ती (गाडी) हवी होती. म्हणून मी ही मातीची गाडी (त्याला) बनवून दिली. यानंतरही तो म्हणत आहे; ‘रदनिका! ही मातीची गाडी मला कशाला (देतेस)? मला तीच सोन्याची गाडी दे.’
• वसंतसेना – अरेरे! काय हे दुर्दैव! रडू नकोस (बाळा) हे (सोन्याचे) अलंकार घे व तुझ्यासाठी सोन्याची गाडी घडव.
  (रदनिका त्या लहान मुलाला घेऊन जाते.)

रदनिका – Ochild! Come. Let’s play with the cart.

• Child – (crying pitiably) O Radanika! Why this clay-cart for me? Give me the same golden cart. (sighing wearily) O child! How can we have anything to do with gold now? When your father will be rich again, then you shall play with the golden cart. (To herself) Till then, I shall entertain him. I will approach the noble वसंतसेना. (approaching) O noble lady! I salute you.
• वसंतसेना – O रदनिका! you are welcome! whose little boy is this? He wears no ornaments, yet his moon like (beautiful) face pleases my heart.
• रदनिका – This is indeed noble चारुदत्त’s son, रोहसेन.
• वसंतसेना – (stretches out her arms) Come, my child! (Indeed) He has followed his father’s form. But what is he crying for?
• रदनिका – He was playing with the golden cart of his neighbour’s child. Later, It was taken by him. Then, he wanted it (the cart) again. So, I made this clay-cart and gave. Now he says, ‘रदनिका! Why this clay-cart for me? Give me that golden cart.’
• वसंतसेना – Ah! Fie upon! Don’t cry. Take this (golden) ornament and make a golden cart for you.
  (रदनिका exits with the child.)

तृतीयं पुष्पम्।

प्रस्तावना :

भारतीय आद्य नाटककार ‘भास’ विरचित कर्णभारम् हे एकांकी संस्कृत नाटक आहे. कर्णभारम् हे मुख्यत्वे भारतीय महाकाव्य महाभारतातील, एका भागाचे वेगळ्या दृष्टिकोनातून केलेले पुनर्कथन आहे. कर्णभारम् ही संभाव्य शोकांतिका आहे. खालील परिच्छेदात, इंद्र हा याचकाच्या रूपात कर्णासमोर येतो व अखेर दानशूर कर्णाकडून जन्मजात असलेली कवचकुंडले घेण्यात यशस्वी ठरतो.

कर्णभारम् is a Sanskrit one act play written by preliminary Indian dramatist भास. कर्णभारम् is essentially a retelling of an episode of Indian epic HENC presented in a different perspective. कर्णभारम् is the potential tragedy. In the following passage, who is disguised as a seeker finally succeeds in taking away embodied her from – the most magnanimous कर्ण.

अनुवादः

(नंतर याचक रूपात शक्र प्रवेश करतो.)

• शक्र : (कर्णाजवळ जाऊन) अरे कर्णा, मला मोठी भिक्षा हवी आहे.
• कर्ण : अझे स्वामी ! मला खूप आनंद झाला आहे. मी तुम्हांला नमस्कार करतो.
• शक्र: (स्वत:ला) आता मी काय बोलावे? जर मी ‘दीर्घायु हो’ असे बोललो तर हा दीर्घायु होईल, जर मी (काहीच) नाही बोललो तर हा मला मूर्ख समजेल. तेव्हा, हे दोन्ही सोडून काय बरे बोलावे? असो. लक्षात आले. (मोठ्याने) कर्णा, सूर्याप्रमाणे, चंद्राप्रमाणे, हिमालयाप्रमाणे व समुद्राप्रमाणे तुझे यश (चिरंतन) राहो.
• कर्ण : स्वामी! तुम्ही दीर्घायू हो, असे का नाही म्हणालात? अन्यथा असो, जे बोलला आहात (जो आशीर्वाद दिला आहे) तेच योग्य असेल, कारण, मर्त्य शरीरामध्ये (केवळ) सद्गुणच शेवटपर्यंत राहतात. स्वामी, तुम्हांला काय हवे आहे? (तुम्ही कशाची इच्छा करत आहात?) मी आपल्याला काय देऊ?
• शक्र: मला मोठी भिक्षा हवी आहे.
• कर्ण : मी तुम्हाला सर्वात मोठी भिक्षा (महत्तम दान) देतो. मी आपणाला हजार गायी देतो.
• शक्र : हजार गायी? (पण) मी दूध क्वचित पितो. मला त्यांची इच्छा नाही.
• कर्ण: आपणास (त्यांची) इच्छा नाही. (तर मग) आपणांस पुष्कळ सोने देईन.
• शक्र: ते तर (केवळ) घेऊन जाता येईल. कर्णा, मला त्याची (सोन्याची) इच्छा नाही.
• कर्ण: मग तुम्हाला पृथ्वी जिंकून ती देईन.
• शक्र: पृथ्वी (घेऊन) मी काय करु? मला (तिची) इच्छा नाही.
• कर्ण: किंवा माझे मस्तकच तुम्हाला देईन.
• शक्र: असे बोलू नकोस.
• कर्ण: घाबरु नका. घाबरु नका. हे पण ऐका, जन्मजात असलेले हे कवच कुंडलांसकट मी देईन.
• शक्र: (आनंदी होऊन) कृपया दे.

(Then enters शक्र disguised as a seeker.)

• शक्र: (Approaching कर्ण) कर्ण, I ask for the great alms.
• कर्ण : O lord! I am very pleased. Here, I salute you.
• शक्र: (To himself) What shall I say now? If I will say, ‘Live long’ then he would live longIf I would not say, he would consider me as ignorant. Therefore, leaving these two (except these two) indeed what shall I say? Let it be, I got it. (Loudly)0 कर्ण may your fame remain like the sun, moon, Himalaya and like ocean.
• कर्ण : O Lord ! Why you did not say, live long or else what is said that is alright. Because, virtues remain (forever) in the mortal bodies. O lord, what do you wish? what shall I give you?
• शक्र: I ask for the great alms.
• कर्ण : I give the great alms to the respected one. I shall give you thousand cows. Thousand cows? I rarely drink its milk. O कर्ण, Ido not wish it.
• कर्ण: O, doesn’t the respected one wish it? (Then) I will give you lots of gold.
• शक्र: I will just go taking it. O कर्ण, I do not wish it.
• कर्ण: Then I will conquer the earth and give (it) to you.
• शक्रः What shall I do with the earth? I do not wish it.
• कर्ण: Or else, I will give you my head.
• शक्रः Don’t say so! Please don’t say so.
• कर्ण: Don’t be scared. Listen to this also. I will give the shield (कवच) along with the earrings that are born with my body.
• कर्ण: (Happily) Please give it.

शब्दार्थाः

1. मृगः – deer – हरिण
2. न हन्तव्यः – should not be killed – मारले जाऊ नये
3. सायक: – arrow – बाण
4. तापसौ – hermits – तपस्वी
5. धृताः प्रग्राः – bridles are held – लगाम धरले आहेत
6. वाजिनः – horses – घोडे
7. आभरणानि – ornaments – अलंकार
8. विनीतवेषेण – with humble attire – साध्या वेषात
9. समिदाहरणाय – to collect wood for sacrifice – यज्ञासाठी समिधा गोळा करण्यासाठी
10. आर्तत्राणाय – for protecting the oppressed/afflicted- हतबलांच्या रक्षणासाठी
11. अपावर्ते – I return – मी परततो
12. प्रतिगृह्यताम् – may it be accepted – स्वीकार केला जावा
13. अवरुध्य – stopping – अडवून
14. आशु – quickly – झटकन
15. अनागसि- for the destruction – निरागसांना
16. प्रहर्तुम् – of the innocent – मारण्यासाठी
17. तपोवन – no trouble for – तपोवनात राहणाऱ्यांना
18. निवासिनाम् उपरोध: मा भूत् – the hermits – व्यत्यय होऊ नये
19. यावत् अवतरामि – till I get down – तोपर्यंत/तोवर मी उतरतो
20. आर्द्रपृष्ठाः क्रियन्ताम् – let (it) be watered – पाण्याने स्वच्छ केले जावेत
21. वत्स – child – बाळ
22. प्रतिवेशिक – neighbour – शेजारी
23. दारक: – child – मूल/ बाळ
24. अनलकृत – body without – अलंकारहीन शरीर
25. शरीरः – ornaments
26. सौवर्ण शकटिकाम् – golden cart – सोन्याची गाडी
27. अनुकृतं रूपम् – followed the form – रूप अनुसरले आहे
28. शकटिकया – with a cart – गाडीबरोबर
29. ऋढ्या – with richness – श्रीमंतीने
30. विनोदयामि – amuse, entertain – खेळविते
31. घटय – you make तू घडव.
32. सकरुणम् – crying pitiably – रडत रडत
33. सनिर्वेदम् – wearily – त्रासून / वेदनेने
34. समीपम् उपसर्पिष्यामि – shall approach – जवळ नेते
35. मच्छिरः – my head – माझे मस्तक/शिर
36. क्षीरम् – milk – दूध –
37. गोसहस्रम् – thousand cows – हजार गायी
38. मुहूर्तकम् – rarely – क्वचित
39. महत्तराम् – most big – सर्वात मोठी
40. न भेतव्यम् – don’t be scared – घाबरु नका
41. धरन्ते – remain – राहतात
42. प्रदास्ये – I will give – मी देईन
43. उपगम्य – approaching – जवळ जाऊन
44. परिहत्य – leaving – सोडून
45. उभयम् – both – दोन्ही
46. अविहा – don’t say so – असे बोलू नको
47. दृढं प्रीत: – I am very happy – खूप आनंदित
48. अस्मि – झालो आहे

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 5 स एव परमाणुः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 5 स एव परमाणुः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
अर्णवः पाकगृहात् किम् आनयति?
उत्तरम्‌ :‌
अर्णवः पाकगृहात् मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनयति।

प्रश्न आ.
कः परमाणुः?
उत्तरम्‌ :‌
द्रव्यस्य अन्तिम : घटक : मूलं तत्त्वं च परमाणुः ।

प्रश्न इ.
परमाणुसिद्धान्तः केन महर्षिणा कथितः?
उत्तरम्‌ :‌
परमाणुसिद्धान्त: कणादमहर्षिणा कथितः ।

प्रश्न ई.
महर्षिणा कणादेन परमाणुविषये किं प्रतिपादितम् ?
उत्तरम्‌ :‌
महर्षिणा कणादेन परमाणुविषये प्रतिपादितं यत् परमाणुः अतीन्द्रियः, सूक्ष्मः, निरवयवः, नित्यः, स्वयं व्यावर्तकः च ।

प्रश्न उ.
महर्षेः कणादस्य मतानुसारं परमाणोः व्याख्या का?
उत्तरम्‌ :‌
जालसूर्यमरीचिस्थं यत् सूक्ष्म रजः दृश्यते तस्य षष्ठतमः भाग: स: परमाणु: उच्यते इति परमाणो: व्याख्या महर्षे: कपादस्य।

2. सूचनानुसार कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
अर्णवः जपाकुसुमं गृहीत्वा प्रविशति । (पूर्वकालवाचकम् अव्ययं निष्कासयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
अर्णव: जपाकुसुमं गृह्णाति प्रविशति च ।

प्रश्न आ.
किं दृष्टं त्वया? (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
त्वं किं दृष्टवान्।

प्रश्न इ.
वयं तु केवलं तस्य महाभागस्य नामधेयं जानीमः । (वाक्यम् एकवचने परिवर्तयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
अहं तु केवलं तस्य महाभागस्य नामधेयं जानामि।

प्रश्न ई.
अहं विस्तरेण पठितुम् इच्छामि । (वाक्यं लङ्लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
अहं विस्तरेण पठितुम् ऐच्छम्।

प्रश्न उ.
महाविद्यालये कणादविषयकाणि पुस्तकानि सन्ति। (वाक्यम् एकवचने परिवर्तयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
महाविद्यालये कणादविषयक पुस्तकम् अस्ति।

प्रश्न ऊ.
भवान् स्वीकरोतु । (‘भवान्’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
त्वं स्वीकुरु।

प्रश्न ए.
त्वं द्रष्टुं शक्नोषि । (‘त्वं’ स्थाने ‘भवान्’ योजयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
भवान् तण्डुलान् आनयतु ।

प्रश्न ऐै.
महर्षिणा परमाणो: व्याख्या कृता । (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
महर्षि : परमाणोः व्याख्यां कृतवान्।

प्रश्न ओ.
वयं महाभागस्य नामधेयं जानीमः । (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
अस्माभिः महाभागस्य नामधेयं ज्ञायते।

प्रश्न औ.
सम्यग् उक्तं त्वया । (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
त्वं सम्यग् उक्तवान्।

3. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत

उत्तरम्‌ :‌

4. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
महर्षिः कणादः परमाणुविषये किं प्रतिपादितवान् ?
उत्तरम्‌ :‌

भारतीय ऋषि व तत्वज्ञ कणाद यांनी परमाणूचा सिद्धांत मांडला. त्यानुसार, परमाणू हा द्रव्याचा अंतिम घटक आहे. व त्यामागील मूलतत्त्व आहे. परमाणू हे द्रव्याचे मूळ कारण आहे. परमाणूच्या स्वरूपाविषयी सांगताना कणाद पुढील स्पष्टीकरण देतात – परमाणू हा इंद्रियांना अगोचर, अतिशय सूक्ष्म, अवयवहीन, नित्य व स्वत:भोवती भ्रमणशील असा आहे.

थोडक्यात, कणाद ऋषी परमाणूचा सिद्धांत स्पष्ट करतात व विश्वाचे अस्तित्व टिकवून ठेवणाऱ्या प्रत्येक द्रव्यामागे ‘परमाणू हेच कारण असल्याचे मानतात.

The theory of atoms was formulated by an Indian sage and philosopher कणाद, Sage कणाद considered the last element of a substance and the basic principle as परमाणु, an atom. परमाणु is the chief cause of the substance. Sage कणाद further explained that परमाणु is inaccessible to the senses, very small (microscopic), formless, eternal and self-revolving.

In brief, sage कणाद believed in the theory of परमाणु and accepted it to be the cause of each substance, because of which the world exists.

प्रश्न आ.
‘तण्डुलान् आनय’ इति पिता अर्णवं किमर्थम् आदिष्टवान् ?
उत्तरम्‌ :‌

स एव परमाणु:’ या पाठातील अर्णव व त्याच्या वडिलांच्या संभाषणाद्वारे परमाणूची संकल्पना स्पष्ट होते. एकदा अर्णव त्याच्या बागेतून जास्वंदाचे फूल आणतो. फुलातील परागकण बघत असताना अर्णवचे वडील त्याला सूक्ष्मदर्शिकेमधून ते कण पाहण्याचा सल्ला देतात. परागकणांतील इतर घटकही सूक्ष्मदर्शिकेतून सहज दिसल्यावर अर्णवला आश्चर्य वाटते.

तेव्हा त्याचे वडील ‘स एव त्याला विचारतात की ज्याप्रमाणे आपण सूक्ष्मदर्शिकतून परागकण पाहू शकतो, तसेच परमाणू सुद्धा पाहता येतो का? यानंतर अर्णव त्याच्या वडिलांना परमाणूबद्दल विचारतो. त्याच्या शंकेचे निरसन करण्यासाठी अर्णवचे वडील त्याला मूठभर तांदूळ आणावयास सांगतात.

त्यातील एक तांदळाचा दाणा जितका विभागला जाऊ शकतो, तितके त्याचे विभाजन करण्यास सांगतात. पुढे ‘परमाणू’ बद्दल स्पष्टीकरण देताना ते सांगतात की तांदूळ एका मर्यादपर्यंतच तोडला जाऊ शकतो, त्या विभाजनानंतर जो सूक्ष्म कण राहतो, तो म्हणजे परमाणू. अशा प्रकारे, तांदळाच्या उदाहरणाद्वारे अर्णवचे वडील त्याला परमाणूबद्दल योग्य ते ज्ञान देतात.

‘स एव परमाणुः’ reveals the philosophy behind the concept of परमाणु through the conversation between अर्णव and his father.

Once अर्णव brought a hibiscus-flower from his garden. He was observing its pollengrains, then his father advised him to observe it through microscope. was amazed to see the pollen-grain with its elements. After a while, father asked him, can we see परमाणू like pollen-grains through microscope? अर्णव questioned his father about 40. To answer his question, aura’s father instructed him to bring handful of rice-grains.

Later, father told अर्णव to break it till its last part. Father explained that just as rice. grains will be powdered if divided further likewise an atom is that part of the substance which can’t be obtained by division In this way, with the help of rice-grains example ama’s father aptly explains the concept of परमाणू.

5. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कुसुमम्, विश्वम्, पिता, नामधेयम्, सूर्यः ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कुसुमम्, विश्वम्, पिता, नामधेयम्, सूर्यः ।

6. विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |
सत्यम्, अन्तिमः, अनित्यः, लघुः, सूक्ष्मः, (आद्यः, गुरुः, नित्यः, असत्यम्, स्थूल:)

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |
सत्यम्, अन्तिमः, अनित्यः, लघुः, सूक्ष्मः, (आद्यः, गुरुः, नित्यः, असत्यम्, स्थूल:)
उत्तरम्‌ :‌

• सत्यम् × असत्यम्, अनृतम्।
• अन्तिमः × आद्यः।
• अनित्यः × नित्यः।
• लघुः × बृहत्, स्थूलः।
• सूक्ष्मः × स्थूलः।

7. उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. एतद् विश्वं ………… निर्मितम् । (तण्डुलै:/अणुभिः)
आ. …………… द्रव्यस्य मूलकारणम् । (परमाणुः/विज्ञानं) ।
इ. रजसः ……….. भागः परमाणुः । (षष्ठतमः/शततमः)
उत्तरम्‌ :‌
अ. अणुभिः
आ. परमाणुः
इ. षष्ठतम

8. नामतालिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.
नामतालिकां पूरयत

9. क्रियापदतालिकां पुरयत ।

प्रश्न 1.
क्रियापदतालिकां पुरयत ।

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

(क) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

1. अर्णवः उद्यानात् ……………. गृहीत्वा प्रविशति। (कमलम् / जपाकुसुमम्)
2. जपाकुसुमस्य परागकणाः …………. आसन्। (सूक्ष्माः / स्थूला:)
3. सूक्ष्मकणेषु तस्य …………. दृश्यन्ते। (अङ्गानि/गात्राणि)
4. अर्णव: मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् ……….. आनयति। (उद्यानत: / महानसत:)
5. अणुभ्यः …………….. परमाणवः । (सूक्ष्मतराः / स्थूलतराः)

उत्तरम् :

1. जपाकुसुमम्
2. सूक्ष्मा:
3. अगानि
4. महानसतः
5. सूक्ष्मतरा:

प्रश्न 2.
पिता अर्णवाय स्वमहाविद्यालयम् आगन्तुं कथयति यतः …..।
(अ) पितु: महाविद्यालये कणादविषयकानि पुस्तकानि सन्ति।
(ब) पितुः महाविद्यालये स्नेह – सम्मेलनम् अस्ति।
उत्तरम् :
पितुः महाविद्यालये कणादविषयकानि पुस्तकानि सन्ति।

(ख) कः कं वदति?

प्रश्न 1.
1. अस्माकम् उद्यानात् जपाकुसुमम् आनीतम् मया।
2. किं दृष्टं त्वया?
उत्तरम् :
1. अर्णवः पितरं वदति।
2. पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 2.
मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् महानसतः आनय।
उत्तरम् :
पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 3.
कियान् लघुः अस्ति एषः।
उत्तरम् :
अर्णव : पितरं वदति।

प्रश्न 4.
अयं खलु कणादमहर्षेः सिद्धान्तः।
उत्तरम् :
पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 5.
वयं तु केवलं महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः।
उत्तरम् :
अर्णवः पितरं वदति।

(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सूक्ष्मेक्षिका कुत्र वर्तते?
उत्तरम् :
अर्णवस्य पितु: पार्श्वे उत्पीठिकायां सूक्ष्मेक्षिका वर्तते।

प्रश्न 2.
अर्णवेन कुत: जपाकुसुमम् आनीतम्?
उत्तरम् :
अर्णवेन तस्य उद्यानात् जपाकुसुमम् आनीतम्।

प्रश्न 3.
विश्व केभ्य: निर्मितम्?
उत्तरम् :
विश्वं परमाणुभ्यः निर्मितम्।

प्रश्न 4.
अणवस्य जिज्ञासा कश्वं शाम्येत्?
उत्तरम् :
कणादविषयकस्य नैकानि पुस्तकानि पठित्वा अर्णवस्य जिज्ञासा शाम्येत्।

(घ) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् । असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. एतद् विश्वम् अणुभ्यः निर्मितम्।
2. परमाणवः सूक्ष्मेक्षिकया दृश्यन्ते।
3. अर्णवस्य पिता चित्रकलायाः प्राध्यापकः।

उत्तरम् :

1. सत्यम्।
2. असत्यम्।
3. असत्यम्।

प्रश्न 2.
1. अर्णवः क्षेत्रात् तण्डुलान् आनयति।
2. अर्णवेन तण्डुलस्य भागत्रयं कृतम्।
उत्तरम् :
1. असत्यम्।
2. असत्यम्।

(च)

प्रश्न 1.
एष: गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एष: गद्यांशः ‘स एव परमाणुः’ इति पाठात् उद्धतः।

शब्दज्ञानम् :

(क) सन्धिवग्रहः

1. उद्यानाद् जपाकुसुमम् – उद्यानात् + जपाकुसुमम्।
2. एतद् विश्वम् – एतत् + विश्वम्।

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ड्वा / इत्वा /अयित्वा	तुमन्त अव्यय  धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम्/अयितुम्
गृहीत्वा	द्रष्टुम

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।.

• तृतीया – मया, त्वया, सूक्ष्मेक्षिकया।
• पज्ञमी – परमाणुभ्यः, उद्यानात्।
• षष्ठी – तस्य, अस्माकम, तेषाम्, विज्ञानस्य, कणानाम्।
• सप्तमी – पुस्तकपठने, उत्पीठिकायाम, सूक्ष्मकणेषु ।
• सम्बोधन – पितः।

(घ) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. कियन्तः, सूक्ष्माः	परागकणाः
2. मग्नः	पिता

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. सूक्ष्मेक्षिकया पश्य।
2. तेषां कणानां रचनाम् अपि द्रष्टुं शक्नोषि।
उत्तरम् :
1. लोट्लकारः
2. लट्लकार:

पृथक्करणम् ।

(क) घटकाधारेण शब्दपेटिकां पूरयत।
(सूक्ष्मकणस्य अङ्गानि, परागकणाः, जपाकुसुमम्)

(ख)

1. तथेति – तथा + इति।
2. यथाकथमपि – यश्चाकश्चम् + अपि ।
3. इतोऽपि – इत: + अपि।
4. सम्यग् उक्तम् – सम्यक् + उक्तम्।
5. एतद् विभाजनम् – एतत् + विभाजनम्।

(ख) क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

1. अणवस्य सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणम्।
2. पितुः पुस्तकपठनम्।
3. सूक्ष्मकणेषु तेषाम् अङ्गानां दर्शनम्।
4. अर्णवेन जपाकुसुमस्य चयनम्।

उत्तरम् :

1. अर्णवेन जपाकुसुमस्य चयनम्।
2. पितुः पुस्तकपठनम्।
3. अर्णवस्य सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणम्।
4. सूक्ष्मकणेषु तेषाम् अङ्गानां दर्शनम्।

प्रश्न 2.

1. पितुः परमाणुविषयकं स्पष्टीकरणम्।
2. अर्णवस्य परमाणुविषये पृच्छा।
3. अर्णवेन तण्डुलस्य भागद्वये विभाजनम्।
4. मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनेतुं पितुः आदेशः।

उत्तरम् :

1. अर्णवस्य परमाणुविषये पृच्छा।
2. मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनेतुं पितुः आदेशः ।
3. अर्णवेन तण्डुलस्य भागद्वये विभाजनम्।
4. पितुः परमाणुविषयकं स्पष्टीकरणम्।

प्रश्न 3.

1. पितुः स्वस्य महाविद्यालये निमन्त्रणम्।
2. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति ग्रन्थविषये चर्चा।
3. पित्रा कणादमहर्षेः सिद्धान्तविषये कथनम्।
4. अर्णवस्य विस्तरेण पठनस्य इच्छा।

उत्तरम् :

1. पित्रा कणादमहर्षेः सिद्धान्तविषये कथनम्।
2. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति ग्रन्थविषये चर्चा ।
3. अर्णवस्य विस्तरेण पठनस्य इच्छा।
4. पितुः स्वस्य महाविद्यालये निमन्त्रणम्।

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि ।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्या / वा / हवा / इत्वा / अयित्वा	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / दुम ढुम् / इतुम्/अयितुम्
उक्त्वा	कर्तुम्

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।

• तृतीया – मया, त्वया।
• पक्षमी – पाकगृहात, यस्मात्।
• षष्ठी – एतस्य, तस्य।

(घ) विशेषण – विशेष्य सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. मुष्टिमात्रान्	तण्डुलान्
2. लघुतरम्	भागम्
3. सूक्ष्मतराम	भागम्
4. परमः	अणुः

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. इमं तण्डुलं विभज।
2. यदि क्रियते तर्हि चूर्णं भवेत्।
उत्तरम् :
1. लोट्लकारः
2. विधिलिङ्लकार:

(च) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् । असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. द्रव्यस्य आदिम: घटक; परमाणुः अस्ति।
2. परमाणो: सिद्धान्तः प्राय: एकोनविंशतितमे शतके महर्षिकणादेन प्रतिपादितः।
3. अर्णवस्य पितुः महाविद्यालये कणादविषयकाणि नैकानि पुस्तकानि सन्ति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. असत्यम्।
3. सत्यम्।

शब्दज्ञानम्।

(क) सन्धिविग्रहः।

1. तदपि  – तत् + अपि।
2. षष्ठतमो भागः – षष्ठतम : + भागः।
3. स उच्यते – सः + उच्यते।
4. एतद्विषये – एतत् + विषये।

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम् / अयितुम्

पठितुम्

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।

• तृतीया – तेन, महर्षिणा, मुनिना, निश्चयेन।
• षष्ठी – महर्षेः, द्रव्यस्य, तस्य, महाभागस्य, परमाणोः ।
• सप्तमी – पञ्चमे, षष्ठे, शतके, ग्रन्थे।

(घ) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. अन्तिमः	घटकः
2. मूलम्	तत्वम्
3. पञ्चमे, षष्ठे	शतके
4. महर्षिणा	कणादेन
5. अतीन्द्रियः	परमाणुः
6. सूक्ष्मः	परमाणुः
7. निरवयवः	परमाणुः
8. नित्यः	परमाणुः
9. स्वयं व्यावर्तकः	परमाणुः
10. सूक्ष्मम्	रज:
11. षष्ठतमः	भागः
12. नैकानि	पुस्तकानि

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.

1. कणादविषयकाणि नैकानि पुस्तकानि सन्ति।
2. वयं महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः।
3. मम महाविद्यालयम् आगच्छ।

उत्तरम् :

1. लट्लकारः
2. लट्लकारः
3. लोट्लकार:

(ग) त्वं स्थाने ‘भवान् / भवती’ अथवा ‘भवान् / भवती’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत।

प्रश्न 1.
त्वं द्रष्टुं शक्नोषि।
उत्तरम् :
भवान् द्रष्टुं शक्नोति।

प्रश्न 2.
त्वं श्व: मम महाविद्यालयम् आगच्छ।
उत्तरम् :
भवान् श्व: मम महाविद्यालयम् आगच्छतु ।

प्रश्न 3.
त्वं सूक्ष्मेक्षिकया पश्य।
उत्तरम् :
भवान् सूक्ष्मेक्षिकया पश्यतु ।

प्रश्न 4.
त्वम् इमं तण्डुलं विभज।
उत्तरम् :
भवान् इमं तण्डुल विभजतु ।

प्रश्न 5.
त्वं जानासि किम्?
उत्तरम् :
भवान् जानाति किम्?

(घ) वचनं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
ते परमाणवः सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यन्ते। (वाक्यं एकवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
सः परमाणुः सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यते ।

प्रश्न 2.
इमं तण्डुल विभज। (वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
इमान्/एनान् तण्डुलान् विभज।

प्रश्न 3.
कियन्तः सूक्ष्माः तस्य परागकणाः । (वाक्यं एकवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
कियान् सूक्ष्म: तस्य परागकणः।

प्रश्न 4.
अहम् एतद्विषये विस्तरेण पठितुम् इच्छामि। (वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
वयम् एतद्विषये विस्तरेण पठितुम् इच्छामः।

(च) लकारं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
अर्णवः तथा करोति। (वाक्यं लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
अर्णवः तथा अकरोत्।

प्रश्न 2.
तव जिज्ञासा निश्चयेन शाम्येत्। (वाक्यं लोट्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
तव जिज्ञासा निश्चयेन शाम्यतु।

समासाः

स एव परमाणुः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

जगाच्या उत्पत्तीबाबत आतापर्यंत अनेक सिद्धांत मांडले गेले आहेत. विश्व हे छोट्या कणांनी बनलेले आहे हा विचार अतिशय प्राचीन आहे. आण्विक सिद्धांताच्या विकासाचे श्रेय जॉन डाल्टन या इंग्रज रसायन व भौतिकशास्त्रज्ञास दिले जाते.

प्राचीन काळात, भारतीय ऋषी व तत्त्वज्ञ, आचार्य कणादांनी अणूचा सिद्धांत मांडला. त्यांच्या अणुविषयक संकल्पना व विश्वाचे स्वरूप याबाबत सखोल माहिती ‘वैशेषिक दर्शन’ या त्यांच्या ग्रंथात दिली आहे ‘स एव परमाणु:’ या पाठामध्ये अर्णवचे वडील सुबोध, सोप्या उदाहरणाने परमाणूची संकल्पना स्पष्ट करतात.

Many propositions regarding world’s evolution have been put forth to date. The world is made of tiny particles is a very ancient insight. John Dalton, an English chemist and physicist is the man credited today with the development of atomic theory.

In the ancient times, theory of atoms was formulated by an Indian sage and philosopher, कणाद. His ideas about the atom and the nature of the universe are written in his trentise ‘वैशेषिक दर्शन’. In the lesson, ‘स एव परमाणु: अर्णव’s father explains the concept of sty (atom) with lucid examples.

परिच्छेदः 1

अर्णव: जपाकुसुम …………………. न दृश्यन्ते।

अनुवादः

(अर्णव जास्वंदाचे फूल घेऊन प्रवेश करतो. त्याचे वडील विज्ञानाचे प्राध्यापक आहेत. ते पुस्तक वाचण्यात तल्लीन झाले आहेत. त्यांच्या जवळच टेबलावर सूक्ष्मदर्शिका आहे.)

• अर्णव – अहो बाबा, मी आपल्या बागेतून जास्वंदाचे फूल आणले आहे. त्याचे परागकण किती सूक्ष्म आहेत ना!
• वडील – सूक्ष्मदर्शिकने पहा. तू त्याच्या कणांची रचनासुद्धा पाहू शकतोस. (अर्णव तसे करतो)
• वडील – तू काय पाहिलेस?
• अर्णव – बाबा, ते (अद्भुत) विलक्षण आहे. सूक्ष्मकणांमध्ये त्यांचे भाग दिसत आहेत.
• बाबा – अर्णव, फुलाचे हे अंश तू सूक्ष्मदर्शिकेने पाहू शकतोस. पण हे जग अणूंनी निर्माण झाले आहे. ते अणू सूक्ष्मदर्शिकने सुद्धा दिसत नाहीत.

(अर्णव enters taking the hibiscus-flower. His father is a professor of science. He is engrossed in reading a book. Near him, there is a microscope on the table.)

• Arnav: Oh father, I have brought a hibiscus flower from our garden. Its pollen-grains are indeed microscopic!
• Father: Observe it through a microscope. You can see even the structure of its particles. (Arnav does accordingly.)
• Father: What did you see (observe)?
• Arnav: O father, it is amazing. The parts of these minute particles are seen.
• Father: Arnav, you can see the parts of this flower through microscope. But this world is created from atoms. Those atoms are not seen even through the microscope.

परिच्छेदः 2

अर्णवः परमाणुः ………….. परमः अणुः ।

अनुवादः

• अर्णव – परमाणू म्हणजे काय?
• बाबा – अच्छा, मी सांगतो. स्वयंपाकघरातून मूठभर तांदूळ आण.
• अर्णव – (हो असे म्हणून, तो स्वयंपाकघरातून तांदूळ आणतो) बाबा, है घ्या.
• बाबा – आता या तांदळाचे भाग कर.
• अर्णव – बाबा, किती लहान (तांदूळ) आहे हा. बघा, मी कसेबसे याचे दोन तुकडे केले.
• बाबा – इथून पुढे (याचे) लहान भाग करणे शक्य आहे का?
• अर्णव – जर केले तर त्याची भुकटी होईल.
• बाबा – तू बरोबर सांगितले. जिथे हे विभाजन संपते व जिथून सर्वात सूक्ष्म भाग मिळविणे (सुद्धा) शक्य नसते, तोच परमाणू होय.
• Arnav: What is an atom?
• Father: Well, I tell you. Bring a handful of rice
• grains from the kitchen.
• Arnav: (Saying yes, brings rice-grains from the kitchen.) O father, please take it.
• Father: Now divide this rice grain.
• Arnav: O father, how small is this! See, somehow I made it into two parts.
• Father: Is it possible to make (even) smaller than this?
• Arnav: If we do it (if it is done), it would be powdered.
• Father: You said it right. Where this division ends from which no smaller part can be obtained, that itself is an atom.

परिच्छेदः 3

अर्णवः परमाणुः ……….. परमः अणुः ।

अनुवादः

• Arnav: An atom is the last element of a substance and the basic principle, isn’t it?
• Father: Right. This is great sage कणाद’s theory. Do you know? The sage explained that an atom is the basic reason of the substance. That too, probably in the fifth-sixth century BC.
• Arnav: O father, what all is told by sage regarding an atom? We merely know the name of the great one.
• Father: The Sage कणाद explained-An atom is beyond senses, tiny, indivisible, eternal and self-revolving. He has given the definition of परमाणु in his book ‘वैशेषिकसूत्राणि.’
• Arnav: What is that definition?
• Father: An atom is the sixth part of the fine (micro) dust particle that is located in a beam of sun-rays entering through a grilled window
• Arnav: I wish to know about it in detail.
• Father: Good! (Then) You come to my college tomorrow. There are many books regarding US Definitely your curiosity would be pacified.
• अर्णव – परमाणू हा द्रव्याचा अंतिम घटक व मूळतत्त्व आहे; हे खरे आहे ना?
• बाबा – बरोबर, खरे तर, हा महर्षी कणादांचा सिद्धांत आहे; तुला माहीत आहे का? परमाणू हे द्रव्याचे मूळ कारण आहे असे प्रतिपादन महर्षीनी केले. ते सुद्धा, सुमारे ख्रिस्तपूर्व पाचव्या किंवा सहाव्या शतकात.
• अर्णव – बाबा, परमाणूसंबंधी महर्षी कणादांनी काय काय सांगितले आहे? आम्हांला तर फक्त त्या महान व्यक्तीचे नावच माहीत आहे.
• बाबा – कणाद ऋषींनी स्पष्ट केले (की) – अणू (हा) इंद्रियांच्या पलीकडे, सूक्ष्म, अवयवहीन, नित्य आणि स्वयंपरिभ्रमणशील आहे. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ या त्यांच्या ग्रंथात त्यांनी परमाणूची व्याख्या केली आहे.
• अर्णव – ती व्याख्या काय आहे?
• बाबा – जाळीदार खिडकीतून येणाऱ्या सूर्यकिरणांतील सूक्ष्म धूलिकणाच्या साव्या भागाला परमाणू असे म्हटले जाते.
• अर्णव – मला त्याबद्दल सविस्तर जाणून घ्यायची इच्छा आहे.
• बाबा – छान! तू उद्या माझ्या महाविद्यालयात ये. तिथे कणादांविषयी अनेक पुस्तके आहेत. तुझी जिज्ञासा नक्कीच शमेल.

शब्दार्थाः

1. प्राध्यापक: – professor – महाविद्यालयातील शिक्षक
2. मानः – engrossed – तल्लीन
3. परमाणुः – atom – अणू
4. जपाकुसुमम् – hibiscus-flower – जास्वंदाचे फूल
5. सूक्ष्मेक्षिका – microscope – सूक्ष्मदर्शिका
6. परागकणाः – pollen – grains – परागकण
7. अङ्गानि – parts – भाग
8. उत्पीठिकायाम् – on the table – टेबलावर
9. गृहीत्वा – taking – घेऊन
10. पश्चे – near – जवळ
11. द्रष्टुं शक्नोषि – able to see – तू पाहू शकतोस
12. कियान् – how much – किती
13. चूर्णम् – powder – भुकटी
14. सूक्ष्मतरम् – minuscule – सर्वात सूक्ष्म / लहान
15. तण्डुलान् – rice-grains – तांदूळ
16. मुष्टिमात्रान् – handful of – मूठभर
17. महानसतः/ पाकगृहात् – from kitchen – स्वयंपाकघरातून
18. समाप्यते – ends/stops – संपते / थांबते
19. आनय – bring – आण
20. विभज – split – भाग कर / विभाजन कर
21. यथाकथमपि – somehow – कसेतरी
22. इतोऽपि – than this – यापेक्षा
23. सम्यक् – right – बरोबर
24. सिद्धान्तः – proposition, theory – सिद्धांत
25. निरवयवः – formless – अवयव नसलेला / अवयवहीन
26. स्वयं व्यावर्तक: – self-revolving – स्वयं परिभ्रमणशील
27. अतीन्द्रियः – beyond senses – इंद्रियांच्या पलीकडे
28. षष्ठतमः – sixth – सहावा
29. तत्वम् – basic principle – मूळतत्त्व
30. जालसूर्य – located in a beam – झरोक्यातील
31. मरीचिस्थम् – of the sun-ray from a grill – सूर्यकिरणात
32. प्रतिपादितम् – explained, stated – स्पष्टीकरण दिले, मांडले
33. रजः – dust particle – धूलिकण
34. जिज्ञासा – curiosity – उत्सुकता
35. द्रव्यस्य – of substance – द्रव्याचे
36. शाम्येत् – would pacify – शमविली जाईल
37. प्रायः – approximately – सुमारे
38. श्चः – tomorrow – उद्या

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 6 युग्ममाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 6 युग्ममाला

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 6 युग्ममाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कनकपरीक्षा कथं भवति?
उत्तरम् :
निघर्षणच्छेदनतापताडनैः एतै: चतुर्भिः प्रकारैः कनकपरीक्षा भवति।

प्रश्न आ.
पुरुषपरीक्षा कथं भवति?
उत्तरम् :
पुरुषपरीक्षा श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा (इति) चतुर्भिः प्रकारैः भवति।

2. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न अ.

उत्तरम् :

प्रश्न आ.

उत्तरम् :

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
‘यथा चतुर्भिः’ इति श्लोकस्य स्पष्टीकरणं लिखत ।
उत्तरम् :

युग्ममाला हा अशा श्लोकांचा संग्रह आहे की जेथे श्लोकाचा अर्थ पूर्ण करण्याकरिता तसेच त्याचे भाषिक सौंदर्य वाढविण्यासाठी शब्दयुग्मांचा वापर केलेला दिसून येतो. ‘यथा चतुर्भिः’ या श्लोकामध्ये यथा-तथा अव्यय वापरुन आदर्श व्यक्तीचे स्पष्टीकरण दिले आहे. गुणी व आदर्श व्यक्ती ज्ञानी तसेच सद्गुणांनी युक्त असते. ती स्वत:ला चांगल्या कार्यामध्ये मग्न ठेवते.

ज्याप्रमाणे चकाकी तपासण्यासाठी सोन्याला घासले जाते, लवचिकता तपासण्यासाठी त्याला कापले जाते, शुद्धता तपासण्यासाठी त्याला तापविले जाते व मऊपणा तपासण्यासाठी त्याला ठोकले जाते, म्हणजे चार प्रकारांनी सोन्याची पारख केली जाते. याचप्रमाणे, माणसाने शुद्ध मनाने संकटातही ज्ञानी गुणी राहून त्याचा चांगुलपणा दाखविल्यास तो परीक्षेत सफल होतो.

युग्ममाला is a collation of those verses wherein शब्दयुग्म is used to complete the meaning of the verse as well as to enhance its linguistic beauty An ideal person should be knowledgeable and virtuous. He should indulge himself in “right deeds.

Just as gold is scratched to check its shine, it is cut to see its elasticity, it is heated to understand its purity and its softness can be examined by hammering on it. Similarly, a man with pure mind, knowledge and virtues overcomes troubles.

4. अमरकोषात् शब्द प्रयुज्य वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
जनैः कनकं परीक्ष्यते ।
उत्तरम् :
जनैः स्वर्ण/सुवर्ण/हिरण्यं/हेम/हाटकं परीक्ष्यते।

श्लोक: 2.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
अल्पधी: कुत्र श्लाघ्यः भवति?
उत्तरम् :
यत्र विद्वज्जन: न अस्ति, तत्र अल्पधी: अपि श्लाघ्यः भवति।

प्रश्न आ.
एरण्डः कुत्र द्रुमायते?
उत्तरम् :
निरस्तपादपे देशे एरण्ड: द्रुमायते।

2. सन्धि-विग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
श्लाघ्यस्तत्र
उत्तरम् :
श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि – श्लाघ्य: + तत्र + अल्पवी: + अपि।

प्रश्न आ.
अल्पधीरपि ।
उत्तरम् :
अल्पधी: – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः

3. अमरकोषात् शब्द प्रयुज्य वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
यत्र एकः अपि पादपः नास्ति तत्र एरण्डः द्रुमायते ।
उत्तरम् :
यत्र एकः अपि वृक्ष:/महीरुहः/शाखी/विटपी/तरुः नास्ति तत्र एरण्ड: द्रुमायते।

श्लोक: 3.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
मनुष्यः द्विप इव मदान्धः कदा भवति?
उत्तरम् :
बदा मनुष्य किमिज्ञः आसीत् तदा सः द्विप इव मदान्धः भवति।

प्रश्न आ.
‘मूर्खः अस्मि’ इति मनुष्येण कुतः अवगतम्?
उत्तरम् :
‘मूर्खः अस्मि’ इति मनुष्येण बुधजनसकाशात् अवगतम्।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
किश्चिज्ज्ञोऽहम्
उत्तरम् :
किचिज्जोऽहम् – किञ्चिज्ज्ञः + अहम्।

प्रश्न आ.
अभवदवलिप्तम् ।
उत्तरम् :
सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदलिप्तम् – सर्वज्ञः + अस्मि + इति + अभवत् + अलिप्तम्।

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
कदा मदः व्यपगच्छति?
उत्तरम् :
युग्ममाला हा अशा श्लोकांचा संग्रह आहे की जेथे श्लोकाचा अर्थ पूर्ण करण्याकरिता तसेच त्याचे भाषिक सौंदर्य वाढविण्यासाठी शब्दयुग्मांचा वापर केलेला दिसून येतो. ‘यदा ….. व्यपगतः।’ या श्लोकामध्ये एक मनुष्य त्याचे अज्ञान मान्य करतो व ज्ञानी लोकांची संगत फायदेशीर असते हे सांगतो.

या श्लोकातील माणसाला त्याच्या थोड्याशा ज्ञानाचा खोटा अभिमान असतो व या अभिमानामुळे तो स्वतःला सर्वज्ञ समजत असतो पण जेव्हा त्याला ज्ञानी लोकांची संगत प्राप्त होते तेव्हा त्यांच्या सद्विचारांनी या मनुष्याचा अज्ञपणा दूर होतो व तापासारखा त्याचा मद नाहीसा होतो. त्याला त्याच्या चुकीची जाणीव होते.

युग्ममाला is a collation of those verses wherein शब्दयुग्म is used to complete the meaning of the verse as well as to enhance its linguistic beauty.

In the verse, ‘यदा ….. व्यपगतः। A man admits his ignorance and focuses the benefit of learned people’s company. A man says he had false pride of his little knowledge and he was blinded by it like an elephant with rut who is directionless, thoughtless. But a man terms himself fool as he gets associated with learned people. His pride gets disappeared when he meets learned people.

श्लोक: 4.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
आगतं भयं वीक्ष्य नरः किं कुर्यात् ?
उत्तरम् :
आगतं भयं वीक्ष्य नरः यथोचितं कुर्यात्।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
भयाद्धि ।
उत्तरम् :
भयाद्धि – भयात् +हि।

श्लोक: 5.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत

प्रश्न अ.
क: बहु भाषते?
उत्तरम् :
अधम: बहु भाषते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
स्यादधमः ।
उत्तरम् :
स्यादधमो बहु – स्यात् + अथमः + बहु।

श्लोक: 6.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
कर्षक: कीदृशं फलं लभते?
उत्तरम् :
कर्षक: क्षेत्रम् आसाद्य यादृशं बीजं वपते तादृशं फलं लभते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
क्षेत्रमासाद्य
उत्तरम् :
क्षेत्रमासाद्य – क्षेत्रम् + आसाद्य।

प्रश्न आ.
वाऽपि ।
उत्तरम् :
वाऽपि . वा + अपि।

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
मनुष्यः स्वकर्मणः कीदृशं फलं लभते?
उत्तरम् :
युग्ममाला हा अशा श्लोकांचा संग्रह आहे की जेथे श्लोकाचा अर्थ पूर्ण करण्याकरिता तसेच त्याचे भाषिक सौंदर्य वाढविण्यासाठी शब्दयुग्मांचा वापर केलेला दिसून येतो. शेतकऱ्याने चांगले धान्य पेरले असता त्याला त्याचे उत्तम फळ मिळते. तसेच त्याने कमी प्रतीचे / हलक्या दर्जाचे बी पेरले असता त्याला तसेच साधारण फळ प्राप्त होते. याप्रमाणे, मनुष्याने चांगले कर्म केल्यास त्याला त्याची आनंददायी फळे मिळतात अन्यथा त्याला दुष्कर्मामुळे होणाऱ्या दुष्परिणामांना सामोरे जावे लागते.

युग्ममाला is a collation of those verses wherein शब्दयुग्म is used to complete the meaning of the verse as well as to enhance its linguistic beauty. The farmer gets the results if he sows well. He gets poor results if he sows low-quality seeds. Similarly, a man gets pleasurable results of his good deeds and he has to suffer if he is involved in bad deeds.

4. अमरकोषात् शब्दं प्रयुज्य वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
कर्षक: बीजं वपते ।
उत्तरम् :
क्षेत्राजीव:/कृषिक:/कृषीवल:/कर्षक: बीजं वपते।

1. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कनकम्, विद्वान्, पादपः, अधमः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कनकम्, विद्वान्, पादपः, अधमः
उत्तरम् :

1. कनकम् – स्वर्णम्, सुवर्णम्, कनकम्, हिरण्यम, हेम, हाटकम्।
2. विद्वज्जनः – विद्वान, प्राज्ञः।
3. पादपः – वृक्षः, महीरुहः, शाखी, विटपी, तरुः।
4. अधमः – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः

2. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
गुणः, विद्वान्, उत्तमः, सुकृतम् ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
गुणः, विद्वान्, उत्तमः, सुकृतम् ।
उत्तरम् :

1. गुणः × दुर्गुणः, अवगुणः, दोषः ।
2. विद्वज्जनः / विद्वान् × मूर्खजनः, अज्ञः।
3. उत्तमः × अनुत्तमः / अधमः।
4. सुकृतम् × दुष्कृतम्।

3. चतुर्थपदं लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. मनः – चेतः :: अवगतम् – …………………
आ. बुधजन: – ज्ञानी :: मूर्ख: – ………………….
इ) नरः – मनुष्यः :: उचितम् – …………………
ई) वीक्ष्य – दृष्टा :: भयम् – ………………….
उत्तरम् :
अ. मनः – अन्त: करणम्, चेतः, चित्तम्।
आ. मूर्खः – मूढः
इ. उचितम् – योग्यम, युक्तम्।
ई. भयम् – भीतिः।

4. समानार्थकशब्दानां मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दानां मेलनं कुरुत।

उत्तरम् :

सुवर्णम्	हेम
उत्तमः	श्रेष्ठः
अवलिप्तम्	व्याप्तम्
ध्वनिः	शब्दः

5. उचितं शब्दयुग्मं योजयत । (यत्र-तत्र, यदि-तर्हि, यदा-तदा, यथा-तथा)

प्रश्न 1.
अ. ………… अध्यापक: न आगच्छति …………….. छात्रा: स्वाध्यायं कुर्वन्ति ।
आ. …………. धूमः …………. बहिः ।
इ. ……………… आकाशे मेघाः गर्जन्ति मयूरः नृत्यति ।
ई. ……………… विचारः …………… वर्तनम् ।
उ. …………….. सूर्यः उदेति …………….. विश्वं प्रकाशमयं भवति ।
ऊ) ………… शर्करा ……………… पिपीलिकाः ।
ए) सज्जनाः …………. वदन्ति ……………. कुर्वन्ति ।
ऐ. ………………. बालक: व्यायामं करिष्यति …………… स: सुदृढः भविष्यति ।

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 6 युग्ममाला Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।

प्रश्न 1.
मनुष्यस्य मदः कदा व्यपगतः?
उत्तरम् :
बदा मनुष्येण बुधजनसकाशात् किन्नित् किञ्जित् अवगतम् तदा सः आत्मानं मूर्खम् अमन्यत तदनन्तरं तस्य मदः व्यपगतः ।

प्रश्न 2.
मनुष्यस्य मदः कथं व्यपगतः?
उत्तरम् :
मनुष्यस्य मद: ज्वर: इव व्यपगतः।

प्रश्न 3.
कदा पर्यन्तं भयात् भेतव्यम्?
उत्तरम् :
यावत् भयम् अनागतं तावत् भयात् भेतव्यम्।

प्रश्न 4.
उत्तमः कीदृशः न स्यात्?
उत्तरम् :
उत्तम: अतिवक्ता न स्यात्।

प्रश्न 5.
सुवर्णे ध्वनिः प्रजायते वा न?
उत्तरम् :
सुवर्णे ध्वनि: न प्रजायते।

प्रश्न 6.
मनुष्यः स्वकर्मणः कीदृशं फलं लभते ?
उत्तरम् :
मनुष्यः सुकृतस्य इष्ट दुष्कृतस्य अनिष्टं फलं लभते।

पृथक्करणम् :

(ख) विशेषण – विशेष्य सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
श्लाध्य	अल्पधी:
आगतम्	भयम्
अनागतम्	भयम्

पृथक्करणम्।

(ग) जालरेखाचित्रं पुरयत।

1.

2.

3.

सन्धिविग्रहः

• किशिविजि बुधजनसकाशादवगतम् – किञ्जित् + किञ्जित् + बुधजनसकाशात् + अवगतम्।
• मूखोऽस्मीति – मूर्खः + अस्मि + इति ।
• विद्वज्जनो नास्ति – विद्वज्जनः + न + अस्ति।
• एरण्डोऽपि – एरण्ड:+ अपि।
• भयमनागतम् – भयम् + अनागतम्।
• उत्तमो नातिवक्ता – उत्तम: + न + अतिवक्ता।
• ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये – ध्वनिः + तादृक् + यादृक् + कांस्ये।

समासा:

समस्तपदम्	अर्थ:	समसाविग्रहः	समासनाम
निघर्षणच्छेदनतापताडनैः	by rubbing, cutting, heating and hammering	निघर्षणं च छेदनं च तापं च ताडनं च,तेः।	इतरेतर द्वन्द्व समास
मदान्धः	blind due to pride	मदेन अन्धः।	तृतीया तत्पुरुष समास
किञ्चिज्ज्ञः	knows little	किञ्चित् जानाति इति।	उपपद तत्पुरुष समास
सर्वज्ञः	knows everything	सर्वं जानाति इति।	उपपद तत्पुरुष समास
अनागतम्	not arrived	न आगतम्।	नञ् तत्पुरुष समास
अल्पधी:	one who has dull intellect	अल्पा धी: यस्य सः।	बहुव्रीहि समास
यथोचितम्	according to proper (deed)	उचितम् अनुसत्य।	अव्ययीभाव समास

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दान् लिखत।

1. पुरुषः – नरः, मानवः, मनुजः, मनुष्यः, मानुष: मर्त्यः ।
2. कर्षक: – कृषकः, क्षेत्राजीवः, कृषिकः, कृषीवलः।
3. श्रुतेन – ज्ञानेन, विद्यया।
4. श्लाघ्यः – प्रशंसनीयः, स्तुत्यः।
5. अल्पधी: – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः ।
6. द्विपः – गजः, दन्ती, हस्ती।
7. मदान्धः – मदोन्मत्तः।
8. सकाशात् – समीपम्।
9. मदः – वृथाभिमानः, आटोपः।
10. वीक्ष्य – अवलोक्य, दृष्ट्वा, विलोक्य।
11. बहु – भूरि, विपुलम्।
12. ध्वनिः – रवः, नादः, शब्दः।
13. अवलिप्तम् – व्याप्तम्।
14. उत्तमः – श्रेष्ठः ।
15. अवगतम् – अधीतम् ।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत।

1. श्लाघ्यः × निन्दनीयः।
2. अल्पधीः × विचक्षणः।
3. आगतम् × अनागतम्।
4. उचितम् × अनुचितम्।
5. बहु × अल्पम्, स्वल्पम्।

युग्ममाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृत साहित्यात अनेक शब्दयुग्मे (शब्दांच्या जोड्या). उदाहरणार्थ – यदा – तदा, यावत् – तावत्, यत्र – तत्र, इ. आढळतात. वाक्य व श्लोकांमध्ये अशी शब्दयुग्मे वापरल्यास वाक्यांचे व श्लोकांचे सौंदर्य वाढते. जसे- यथा राजा तथा प्रजा। युग्ममाला हा अशा श्लोकांचा संग्रह आहे की जेथे श्लोकाचा अर्थ पूर्ण करण्याकरिता तसेच त्याचे भाषिक सौंदर्य वाढविण्यासाठी शब्दयुग्मांचा वापर केलेला दिसून येतो.

शब्दयुग्म, pair of words are noticeable in Sanskrit literature. For example : यदा- तदा, यावत् – तावत, यत्र-तत्र,etc. The usage of such pair of words (शब्दयुग्म) in sentences or in verses increases its beauty eg: यथा राजा तथा प्रजा। युग्ममाला is a collation of those verses wherein शब्दयुग्म is used to complete the meaning of the verse as well as to enhance its linguistic beauty.

श्लोकः 1

यथा चतुर्भि: कनक परीक्ष्यते निघर्षणच्छेदनतापताडनैः। (वृत्तम् – वंशस्थम्)
तथा चतुर्भिः पुरुषः परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा।।1।। (वद्धचाणक्यशतकात्)

अन्वय:- यथा कनक निघर्षण – छेदन – ताप – ताडनैः (इति) चतुर्भिः परीक्ष्यते, तथा पुरुषः श्रुतेन, शीलेन, गुणेन, कर्मणा (इति) चतुर्भिः परीक्ष्यते।

अनुवाद:

ज्याप्रमाणे सोन्याची परीक्षा (पारख) घासणे, छेदन करणे (तोडणे), तापविणे व (हातोडीने) ठोकणे, (या) चार प्रकारांनी होते. त्याप्रमाणे, ज्ञान, चारित्र्य, सद्गुण व कर्म या चार प्रकारांनी मनुष्याची परीक्षा होते. स्पष्टीकरण – सोन्याची चकाकी तपासण्याकरिता त्याला घासावे लागते, ते काळे पडते का हे पाहण्याकरिता त्याला तापवावे लागते, त्याचा चिवटपणा पाहण्याकरिता त्याला तोडावे लागते व हातोड्याने ठोकून त्याचा मऊपणा हा गुण कसाला लागतो. थोडक्यात, सोन्याची शुद्धता सिद्ध करण्यासाठी त्याला चार कसोट्या लावतात. त्याप्रमाणे मनुष्य ज्ञानी, सदाचरणी व गुणी राहून त्याचा चांगुलपणा सिद्ध करतो.

Just as the gold is tested by four tests – rubbing, cutting, heating, (and) hammering, similarly, a man is tested by four (dimensions) knowledge, character, virtues (and) deeds. Explanation – The gold is scratched to check its shine. It is cut to see elasticity. It is heated to check whether it turns black and its softness can be examined by striking with the hammer. In brief, the gold has to undergo four tests to prove its purity. Likewise, a man proves his goodness by being knowledgeable, (righteous, and virtuous.

श्लोकः 2

यत्र विद्वज्जनो नास्ति श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि। (वृत्तम् – अनुष्टप)
निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते।।2।। (सङ्ग्रहात्।)

अन्वयः- यत्र विद्वज्जनः न अस्ति, तत्र अल्पधी: अपि श्लाघ्यः (भवति)। (यथा) निरस्तपादपे देशे एरण्डः अपि दुमायते।

अनुवादः

जेथे विद्वान नसतो तेथे अल्पबुद्धीचा माणूसही प्रशंसनीय ठरतो. (स्तुतीस पात्र ठरतो.) वृक्षहीन (वैराण) प्रदेशात एरंडही वृक्ष होतो (ठरतो.)

स्पष्टीकरण-दबळया समहावर अंकुश ठवणान्या लाकाना उप्पसून वरील श्लोकाची रचना केली आहे. अल्प क्षमता असलेल्या लोकांच्या समूहामध्ये किचित अधिकतर क्षमता असलेलाही स्तुतीस पात्र ठरतो.।

(In a place) where there is no learned one, even a dull-witted person becomes praiseworthy. In a place where there is no vegetation, even a castor – plant becomes a tree.

Explanation – The poet takes a dig at people that are in power in a weak setup. When everyone around is of mediocre capacity, one with every few accolades becomes the hero.

श्लोकः 3

यदा किजिज्ञोऽहं द्विप इव मदान्धः समभवं
तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदलिप्तं मम ममः।
यदा किजिकिशिद् बुधजनसकाशादवगतं (वृत्तम् – शिखरिणी)
तदा मूर्योऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः।।3।। (नीतिशतकात)

अन्वय:- यदा अहं किजिजः (रादा) (अहं) द्विपः इव मदान्धः समभवम् । तदा मम मनः ‘सर्वज्ञ: अस्मि’ इति अवलिप्तम् अभवत्। यदा बुधजनसकाशात् किंचित् किक्षित् अवगतम् तदा (अह) मूर्खः अस्मि (इति ज्ञात्वा) में मद; ज्वर: इव व्यपगतः।

अनुवादः

जेव्हा मला थोडेसे ज्ञान प्राप्त झाले, तेव्हा मदाने आंधळा झालेल्या हत्तीसारखा मी (आंधळा) झालो आणि माझे मन ‘मी सर्वज्ञ आहे’ या कल्पनेने वेढले गेले. (पण) जेव्हा ज्ञानी माणसांकडून मला थोडे थोडे कळू लागले, तेव्हा मी मूर्ख आहे’ असे मला जाणवले व तापाप्रमाणे माझा गर्व नाहीसा झाला (उतरला.)
स्पष्टीकरण – स्वत:च्या ज्ञानाचा कधीही गर्व बाळगू नये कारण ज्ञानी माणसांच्या सहवासाने अल्पज्ञानात भर पडते.

When I had scanty knowledge, I was blinded with pride, like and elephant (in a rut) (and) my mind got conceited thinking that I know everything. (But) When I began to acquire knowledge, little by little, from the learned, I learned that ‘I am a fool and my (false) pride disappeared like fever.

Explanation – Never be proud of little knowledge as it continues to upgrade when one comes into contact with a more knowledgeable person.

श्लोकः 4

तावद् भवाद्धि भेतव्यं यावद्भयमनागतम्। (वृत्तम् – अनुष्टप)
आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः कुर्याद् यथोचितम् ।।4।। (पञ्चतन्त्रात्)

अन्वय:- यावत् भयम् अनागतं तावत् हि भयात् भेतव्यम्। (तथापि) आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः यथोचितं कुर्यात्।

अनुवादः

जोपर्यंत भयाने (माणसाला) ग्रासले नाही (संकटात पकडले नाही) तोपर्यंत (माणसाने) भयाला घाबरावे. (परंतु) भयाला आलेले पाहून मनुष्याने जे योग्य आहे तेच आचरावे

(योग्य ते करावे.) As long as fear has not arrived (a person is not caught in the calamity) till then one should be scared of fear. (But) Having seen fear approaching, a man should do what is proper/right.

श्लोकः 5

उत्तमो नातिवक्ता स्यादधमो बहु भाषते।
सुवर्णे न ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये प्रजायते।।5।। (वृत्तम् – अनुष्टुप)

अन्वयः- उत्तमः अतिवक्ता न स्यात्, अधम: बहु भाषते। यादृक् कांस्ये (ध्वनिः) प्रजायते तादृक् सुवर्णे ध्वनिः न (प्रजायते)।

अनुवादः

उत्तम व्यक्ती फार बोलत नाही (वायफळ गोष्टींमध्ये सहभाग घेत नाही) (बुद्धीने व ज्ञानाने) सामान्य लोक खूप बडबड करतात. ज्याप्रमाणे, काश्याच्या भांड्याचा आवाज होतो तसा सोन्याचा होत नाही.
स्पष्टीकरण: ज्ञानी माणसे वायफळ बोलत नाहीत; ज्यांचे ज्ञान अल्प आहे, अशी माणसे नेहमी बडबड करत राहतात.

An excellent person does not talk much (does not indulge in loose talks), inferior person talks much (unnecessarily). Just as gold (best and expensive metal) does not produce (loud) sound like bronze (base metal) makes.
Explanation: Knowledgeable people do not indulge in unnecessary and loose talk, whereas those who have less knowledge always chatter.

श्लोकः 6

यादृशं वपते बीज क्षेत्रमासाद्य कर्षकः।
सुकृते दुष्कृते वाऽपि तादृशं लभते फलम्।।6।। (वृत्तम् – अनुष्टुप्)

अन्वय:- कर्षक: क्षेत्रम् आसाद्य यादृशं बीजं वपते (तादृशं फलं लभते)। (तथैव मनुष्यः) सुकृते वा दुष्कृते वा अपि तादृश (इष्टम् अनिष्ट वा) फलं लभते।

अनुवादः

शेतकरी शेतात जाऊन ज्या त-हेचे बीज पेरतो, त्या तमेचे फळ त्याला मिळते. कृती चांगली वा वाईट (जशी असेल) त्यानुसार मनुष्यास त्याचे फळ मिळते. (चांगल्या कृतीचे आनंददायी तर वाईट कृतीचे क्लेशकारक फळ मिळते.) स्पष्टीकरण – पेरावे तसे उगवते.

Just as the farmer obtains the fruit based on what he sows, (similarly, a man) acquires a fruit in good or bad deeds. (through pleasurable and painful experiences.)
Explanation – As you sow, so shall you reap.

शब्दार्थाः

1. निघर्षण – rubbing – घर्षण
2. छेदन – cutting – तोडणे
3. ताप – heating – तापवणे
4. कनकम् – gold – सोने
5. शीलेन – by character – चारित्र्याने
6. गुणेन – by virtues – गुणांनी
7. कर्मणा – by deeds – कर्माने
8. श्रुतेन – by learning/ knowledge – ज्ञानाने
9. ताडनैः – by hammering – ठोकून
10. चतुर्भिः – by four (ways) – चार (प्रकारे)
11. परीक्ष्यते – is tested – तपासले जाते
12. यथा – तथा – just as – similarly – ज्याप्रमाणे – त्याप्रमाणे
13. विद्वज्जनः – learned – विद्वान
14. श्लाघ्यः – praiseworthy – स्तुतीस पात्र/प्रशंसनीय
15. एरण्ड : – castor plant – एरंड
16. अल्पधी: – dull-witted person – अल्पबुद्धी असलेला
17. निरस्तपादपे – no tree – वृक्षहीन
18. दुमायते – becomes a tree – वृक्ष मानला जातो
19. यत्र – तत्र – where-there – जेथे – तेथे
20. किञ्चिज्ञ – having scanty knowledge – अल्पज्ञान असलेला
21. मदान्धः – blinded with pride – मदाने आंधळा
22. व्यपगतः – disappeared – नाहीसा झाला
23. द्विपः इव – like an elephant – हतीसारखा
24. ज्वर: इव – like fever – तापासारखा
25. अवलिप्तम् – conceited – बेडले गेले
26. अवगतम् – learnt – समजले
27. बुधजनसकाशात् from learned – ज्ञानी मानसांकडून
28. समभवम् – I became – मी झालो
29. सर्वज्ञः अस्मि – know everything – मी सर्वज्ञ आहे
30. यदा-तदा – when-then – जेव्हा तेव्हा
31. भेतव्यम् – should frighten – घाबरून रहावे
32. अनागतम् – not arrived – आले नाही
33. वीक्ष्य – seeing carefully – काळजीपूर्वक पाहून
34. यथोचितं – should do what is – योग्य ते करावे
35. कुर्यात् – proper
36. यावद्-तावद् – as long as-till then जोपर्यंत – तोपर्यंत
37. उत्तमः – excellent
38. अधमः – inferior
39. कांस्य – bronze
40. उत्तम – अधम काशे
41. प्रजायते – is produced – निर्माण होतो
42. यादृक् – तादृक् – just as-likewise – जसा – तसा
43. न अतिवक्ता स्यात् – does not talk much – जास्त बोलत नाही
44. कर्षक: – farmer – शेतकरी
45. सुकृते – in good or bad – चांगल्या वा
46. दुष्कृते वा – deed – वाईट कृतीमध्ये
47. बीजं वपते – Sows seeds – धान्य पेरतो
48. फलं लभते – obtains a fruit – फळ मिळते
49. क्षेत्रमासाद्य – going to the fields – शेतात जाऊन
50. यादृशम् – just as – जसे
51. तादृशम् – likewise – तसे

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 8 वाचनप्रशंसा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 8 वाचनप्रशंसा

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 8 वाचनप्रशंसा Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
वाचनेन के गुणाः वर्धन्ते ?
उत्तरम् :
वाचनेन शीलं, सद्गुणसम्पत्तिः, ज्ञानं, विज्ञानं उत्साहः च एते गुणा: वर्धन्ते।

प्रश्न आ.
वाचनेन मनुजाः किं बोधन्ते ?
उत्तरम् :
वाचनेन मनुजा: बहून् विषयान् बोधन्ते।

प्रश्न इ.
विद्यार्थिना कथं कालक्षेपः न कर्तव्यः ?
उत्तरम् :
विद्यार्थिना वृथाभ्रमणेन, कुक्रीडया, परपीडया, अपभाषणेन च कालक्षेपः न कर्तव्यः।

2. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
शीलम्, दक्षः, रताः, कालक्षेपः, वार्धक्यम्, पण्डितः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
शीलम्, दक्षः, रताः, कालक्षेपः, वार्धक्यम्, पण्डितः
उत्तरम् :

• शीलम् – चारित्र्यम्।
• दक्षः – सतर्कः, जागरुकः, तत्परः।
• रताः – तल्लीनाः, मग्नाः।
• कालक्षेपः – कालापव्ययः।
• वार्धक्यम् – वार्धकम, वृद्धावस्था, स्थाविरम्।
• पण्डितः – विद्वान्, विदग्धः, प्राज्ञः।

3. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न अ.

उत्तरम् :

प्रश्न आ.

उत्तरम् :

प्रश्न इ.

उत्तरम् :

4. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
सद्गुणः, उत्साहः, प्राचीनाः, उपकारकम्

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
सद्गुणः, उत्साहः, प्राचीनाः, उपकारकम्
उत्तरम् :

• सद्गुणः × दुर्गुणः।
• उत्साहः × अनुत्साहः ।
• प्राचीनाः × अर्वाचीनाः ।
• उपकारकम् × अपकारकम्।

5. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
वाचनेनैव
उत्तरम् :
वाचनेनैव – वाचनेन + एव।

प्रश्न आ.
अद्ययावद्धि
उत्तरम् :
अद्ययावद्धि – अद्ययावत् + हि।

6. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
वाचनम् उपकारकं कथम् इति स्पष्टीकुरुत।
प्रश्न आ.
हितं सद्ग्रन्थवाचनम् इति कविः किमर्थं वदति?

7. विशेषण-विशेष्याणां मेलनं कुरुत ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
उपकारकम्	मनुजाः
प्राचीनाः	विषयान्
दक्षाः	वाचनम्
बहून्	कविपण्डिताः

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
उपकारकम्	वाचनम्
प्राचीनाः	कविपण्डिताः
दक्षाः	मनुजाः
बहून्	विषयान्

उपक्रमः 

वाचनप्रशंसा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना  :

क्षेपणास्त्रक्षेत्राच्या विकासकार्यातील योगदानामुळे सन्मानननीय डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांना ‘इंडियाज मिसाईलमॅन’ असे संबोधित करण्यात आले. तसेच तरुणवर्ग व लोकांना प्रगतीपथावर जाण्यासाठी नेहमी प्रोत्साहित करणाऱ्या या राष्ट्रपतींना ‘पिपल्स प्रेसिडण्ट’ (लोकांचे राष्ट्रपती) हा किताबही देण्यात आला होता.

डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांनी पुस्तकांना आजन्म सोबती मानले. त्यांनी म्हटले आहे, “चांगल्या पुस्तकाच्या संपर्कात येणे व त्याला बाळगणे ही चिरस्थायी संपन्नता आहे.” ते पुस्तकांचा आदर करायचे. म्हणूनच, त्यांची जन्मतिथी, 15 ऑक्टोबर हा ‘वाचनप्रेरणा दिवस’ म्हणून पाळला जातो. वाचनप्रशंसा हे पद्य, वैविध्यपूर्ण पुस्तकांच्या वाचनामुळे होणाऱ्या लाभावर प्रकाश टाकते.

Honourable Dr. A.P.J. Abdul Kalam was titled as ‘India’s missile man’ for his work in the development of missiles. Also, he was labelled as ‘People’s president’ as he often spoke and inspired youth for their development.

Dr. A.P.J. Abdul Kalam considered the book as a permanent companion. He said, “Coming into contact with a good book and possessing it is indeed an everlasting enrichment.” He used to respect books. So, his birth date 15 October is celebrated as ‘वाचनप्रेरणादिवस’ that means, a day to promote, reading. वाचनप्रशंसा throws light on the benefits of reading various books.

श्लोकः 1

शीलं सद्गुणसम्पत्तिः ज्ञानं विज्ञानमेव च।
उत्साहो वर्धते येन वाचनं तद् हितावहम् ।।1।।

अनुवादः

ते वाचन हितावह आहे, ज्यामुळे मनुष्याचे चारित्र्य, सद्गुणरूपी संपत्ती, ज्ञान, विशेष आकलन व उत्साह (यांचे) संवर्धन होते.

That reading is beneficial which enhances a man’s character, treasure in a form of good virtues, knowledge, comprehension and enthusiasm (towards learning).

श्लोक: 2

मनुजा वाचनेनैव बोधन्ते विषयान् बहून्।
दक्षा भवन्ति कार्येषु वाचनेन बहुश्रुताः।।2।।

अनुवादः

केवळ वाचनाने लोकांना अनेक विषयांचे आकलन होते. (लोक) वाचनामुळे (त्यांच्या) कार्यात दक्ष व सुविद्य होतात.

People understand many subjects by mere reading. They become prompt/alert in work and well versed/knowledgeable by reading.

श्लोक: 3

वाल्मीकिव्यासबाणाद्याः प्राचीनाः कविपण्डिताः।
तान् शिक्षयन्ति सततं ये सदा वाचने रताः।।3।।
अन्वय:- ये सदा वाचने रताः तान् वाल्मीकि-व्यास-बाणाद्याः प्राचीनाः कविपण्डिताः शिक्षयन्ति।

अनुवादः

जे नेहमी वाचनामध्ये मग्न असतात, त्यांना, वाल्मीकि, व्यास, बाण इ. कवी व विद्वान (त्यांच्या लिखाणातून) नेहमी शिकवितात. (या कवींचे साहित्य वाचल्यास वाचकांचा भ्रम दूर होऊन ते ज्ञानी बनतात.)

Ancient poets and scholars like वाल्मीकि, व्यास, बाण etc. teach those who are always engrossed in reading (The works of these poets enlighten readers and make them knowledgeable.)

श्लोकः 4

अद्ययावद्धि ज्ञानाय वृत्तपत्रं पठेत्सदा।
सर्वविधसुविद्यार्थ वाचनमुपकारकम्।।4।।

अनुवादः

मनुष्याने अद्ययावत ज्ञान (माहिती) मिळण्यासाठी नेहमी वर्तमानपत्र वाचावे. वाचन हे सर्व प्रकारचे ज्ञान मिळविण्यासाठी (अतिशय) उपयुक्त आहे.

Indeed, a man should always read a newspaper for updated knowledge, Reading is helpful (useful) for all sorts of learning

श्लोकः 5

वथाभ्रमणकुक्क्रीडापरपीडापभाषणैः।
कालक्षेपो न कर्तव्यो विद्यार्थी वाचनं श्रयेत्।।5।।

अनुवादः

विद्यार्थ्यांनी दिशाहीन भटकण्यात, अपायकारक क्रीडा खेळण्यात, इतरांना क्लेश (त्रास) देण्यात, (व) (इतरांना) बोल लावण्यात (दोष देण्यात) वेळ वाया घालवू नये. विद्यार्थ्याने वाचनाचा आश्रय घ्यावा. (वाचनात अधिकाधिक मग्न असावे) स्पष्टीकरण – वाचनाने माणसाचे चारित्र्य समृद्ध होते, याउलट, विद्यार्थी श्लोकात उद्धृत केलेल्या वायफळ कृतींमध्ये मग्न असल्यास, त्याचा वेळ तर वाया जातोच व त्याचे मनही कलुषित होते.

A student should not waste time in wandering aimlessly, playing harmful game, troubling/ bothering others (and) by abusive talk. (Infact) A student should resort to reading. Explanation – Reading helps in building up good character, however, if a student is involved in abovementioned futile activities, he wastes his time and corrupts his mind.

श्लोकः 6

वाचनं ज्ञानदं बाल्ये तारुण्ये शीलरक्षकम्।
वार्थक्ये दुःखहरणं हितं सद्ग्रन्थवाचनम्।।6।।
अन्वयः- वाचनं बाल्ये ज्ञानदं, तारुण्ये शीलरक्षकम्, वार्धक्ये दुःखहरणं (भवति) (अत:) सद्ग्रन्थवाचनं हितं (भवति)।

अनुवादः

वाचन लहानपणात ज्ञान देणारे, तरुणपणी चारित्र्याचे संरक्षण करणारे, (व) म्हातारपणात दुःख दूर करणारे आहे. (म्हणून) चांगल्या पुस्तकांचे वाचन हितावह असते.

Reading gives knowledge in the childhood, (it) guards the character in the youth, (it) wards off sorrow in the old age. (Hence) Reading good books (is beneficial.

सन्धिविग्रहः

1. विज्ञानमेव – विज्ञानम् + एव।
2. उत्साहो वर्धते . उत्साहः + वर्धते।
3. दक्षा भवन्ति – दक्षा: + भवन्ति ।
4. पठेत्सदा – पठेत् + सदा।
5. कालक्षेपो न – कालक्षेप: + न ।
6. कर्तव्यो विद्यार्थी – कर्तव्यः + विद्यार्थी।
7. वाचनमुपकारकम् – वाचनम् + उपकारकम्।

शब्दार्थाः

1. उत्साहः – enthusiasm – उत्साह
2. सम्पत्तिः – treasure/wealth – संपन्नता
3. शीलम् – character – चारित्र्य
4. विज्ञानम् – comprehension, wisdom – विशेष आकलन, शहाणपणा
5. हितावहम् – beneficial – हितकारक
6. वर्धते – increases – वाढते
7. पण्डिताः – scholars – विद्वान
8. प्राचीनाः – ancient – प्राचीन
9. रताः – engrossed – मग्न
10. शिकवितात – teach /educate – शिक्षयन्ति
11. सर्वविध – of all sorts – सर्व प्रकारच्या
12. वृत्तपत्रम् – newspaper – वर्तमानपत्र
13. उपकारकम् – useful / helpful – उपयोगी / उपयुक्त
14. अद्ययावत् – updated – अद्ययावत
15. सुविद्यार्थम् – for good learning – ज्ञानासाठी
16. वृथाभ्रमण – aimless wandering – दिशाहीन भटकणे
17. अपभाषण – abusive talk – चुकीचे बोलणे
18. कुक्रीडा – harmful game – अपायकारक खेळ
19. परपीडा – troubling others – इतरांना त्रास देणे
20. कालक्षेप:न – should not waste – वेळ वाया घालवू नये
21. कर्तव्यः – time
22. श्रयेत् – one should resort to – आश्रय घ्यावा (अवलंब करावा)
23. ज्ञानदम् – gives knowledge – ज्ञान देणारे
24. शीलरक्षकम् – guards the character – चारित्र्याचे संरक्षण करणारे
25. बाल्ये – in the childhood – लहानपणी
26. तारुण्ये – in the youth – तरुणपणात
27. वार्धक्ये – in the old age – म्हातारपणी
28. दुःखहरणं भवति – wards off sorrow – दुःख दूर करते
29. दक्षाः – prompt / alert – दक्ष, सावध
30. बोधन्ते – understand – आकलन होते
31. बहुश्रुताः – well-versed/ knowledgeable – सुविद्य

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 3 सूक्तिसुधा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 3 सूक्तिसुधा Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

श्लोकः 1

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
का गुरूणां गुरुः ?
उत्तरम्‌ :‌
विद्या गुरूणां गुरुः।

प्रश्न आ.
किं राजसु न पूज्यते ?
उत्तरम्‌ :‌
धनं राजसु न पूज्यते।

प्रश्न इ.
कः पशुः एव ?
उत्तरम्‌ :‌
विद्याविहीन : पशुः एव।

2. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
‘विद्या नाम नरस्य’ . . . इति श्लोकाधारण विद्यायाः महत्त्वं लिखत ।
उत्तरम्‌ :‌
सूक्ति म्हणजे चांगल्या उक्ती. सूक्तिसुधा अशा नीतिपर उक्तींचा संग्रह आहे. ‘विद्याविहीनः पशुः’ ही सूक्ति ज्ञानाचे महत्त्व विशद करते. विद्या नाना भोग (समाधान) प्राप्त करून देणारी आहे. तसेच ती यश व आनंदही प्राप्त करून देणारी आहे. विद्या हे संरक्षिलेले गुप्त धन आहे. परदेशातही विद्या बंधुसम असते. राजसभेतही विद्यावान व्यक्तीचा सन्मान केला जातो. विद्येमुळे माणसाला ज्ञानाचे तेज प्राप्त होते व त्याचे सौंदर्य वाढते.

ज्ञानामुळे सर्व उद्दिष्टे साध्य होऊ शकतात, ‘किं किं न साधयति कल्पकतेव विद्या’ या उक्तीप्रमाणे विद्या कल्पकतेप्रमाणे सर्व इच्छांची पूर्ती करते. म्हणूनच ज्ञानहीन मनुष्यास पशूच मानले जाते.

सूक्तिs are good sayings. सूक्तिसुधा is a collection of all such value-based quotations. The सूक्ति ‘विद्याविहीनः पशुः’ ellobarates the importance of knowledge.

Knowledge alone gives enjoyment, happiness and fame to a person. It is the preceptor of all preceptors. Hence, knowledge is precious wealth. It is well-guarded and concealed wealth.

It enhances the beauty of a person. Knowledge is considered to be relative while travelling in foreign country. It is said to be supreme deity. Even royal courts admire knowledgeable people.

A man who is devoid of knowledge / learning, is said to be an animal; as knowledge helps achieving all ends. It is rightly said, “किं किं न साधयति कल्पलतेब विद्या’ – what does not knowledge achieve like wish yielding-creeper.

3. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत

उत्तरम्‌ :‌

श्लोक: 2.

1. मञ्जूषात: उचितं शब्दं चित्वा तालिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.
मञ्जूषात: उचितं शब्दं चित्वा तालिकां पूरयत ।

(निन्दन्तु, गच्छतु, युगान्तरे, मरणम्, लक्ष्मी:, स्तुवन्तु ।)
उत्तरम्‌ :‌

नीतिनिपुणाः	निन्दन्तु	स्तुवन्तु	वा
लक्ष्मीः	समाविशतु	गच्छतु	वा
मरणम्	अद्यैव	युगान्तरे	वा

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
मरणमस्तु ।
उत्तरम्‌ :‌
मरणमस्तु – मरणम् + अस्तु।

प्रश्न आ.
अद्यैव ।
उत्तरम्‌ :‌
अद्यैव – अद्य + एव।

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
“न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः । इति सूक्तिं स्पष्टीकुरुत।
उत्तरम्‌ :‌
सूक्ति म्हणजे चांगल्या उक्ती. सूक्तिसुधा अशा नीतिपर उक्तींचा संग्रह आहे. विद्याविटेन: पशुः हो सूक्ति ज्ञानाचे महत्व विशद करते. धैर्यवान लोकांमध्ये दृढनिश्चय ही स्थायी व विशेष गुण आहे. असे लोक स्थिर बुद्धीचे असतात. व ते स्वत:ला ध्येयापासून टू देत नाहीत ते त्याच मार्गाचा अवलंब करतात, व हवे ते परिणाम प्राप्त करून घेतात. ‘न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः’ ही सूक्ति हे विशद करते.

नीतिमध्ये कुशल लोक निंदानालस्ती करो वा प्रशंसा करोत, लक्ष्मी तिच्या इच्छेप्रमाणे येवो अथवा जावो, आजच मरण येवो वा युगान्त झाल्यावर (दुसऱ्या युगात / भरपूर काळ लोटल्यावर) येवो, (तरीही) धैर्यवान लोक न्याय्यमार्गावरून आपले पाऊल ढळू देत नाहीत (ते न्याय्यमार्ग सोडत नाहीत).

सूक्तिs are good sayings. सूक्तिसुधा is a collection of all such value-based.quotations. Resolute people have distinct quality of firmness. They are of stable intelellect and do not deviate their minds from their aim. They follow the path of justice, till they achieve fruitful results.

The सूक्ति ‘न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः’ says that experts/skilled people may praise or criticise courageous people; may goddess Laxmi assist them by pleasing on them or not; may they have to face death instantly or after long time; passing through all circumstances, resolute ones follow the justice path, achieve fruitful results and enlighten other’s lives too.

4. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
‘क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति’ इति सूर्यस्य उदाहरणेन स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम्‌ :‌
सुभाषितांचा संदर्भ लक्षात घेऊन सूक्तींचा अर्थ जाणून घेतल्यास नैतिकदृष्ट्या श्रेष्ठ व्यक्तिमत्त्व विकसित केले जाऊ शकते. ‘क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति,’ हे सुभाषित सूर्याच्या उदाहरणाने महान लोकांचे आंतरिक सामर्थ्य दर्शविते. सूर्य दररोज, सापांनी नियंत्रित सात घोडे जोडलेल्या, एकच चाक असलेल्या रथातून, निराधार मार्गावरुन पायाने विकलांग अशा सारधीबरोबर अनंत अशा आकाशाच्या शेवटापर्यंत जातो.

(जसे) महान लोकांच्या कार्याची पूर्तता त्यांच्यातील सत्त्वाने (सामर्थ्याने) होते. इतर साधनांनी) नाही. सूर्य सर्व बाजूंनी प्रतिकूल गोष्टींनी वेढला असला तरी आकाशाच्या अंतापर्यंत पोहोचतो. महान लोकही सर्वतोपरी प्रतिकूल गोष्टींचा सामना करत कार्य पूर्णत्वास नेतात.

One can cultivate a strong and morally superior character by understanding the meaning of a good saying with reference to the given सुभाषित. “क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति,’ is a सुभाषित that explains the power of great people with the example of the sun Even with a single wheel to the chariot of seven horses controlled by the bridle of a snake, a supportless (difficult) path and a lame charioteer, the Sun surely reaches the end of the unending sky everyday.

The success of great people is in their spirit (valour) and does not depend on the means. The sun though surrounded by all unfavourable conditions succeeds in reaching last end of the sky. In the same way, great people though suffer due to unfavourable condition, accomplish the task.

श्लोक: 3.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
शुकसारिका: केन बध्यन्ते ?
उत्तरम्‌ :‌
आत्मन: मुखदोषेण शुकसारिकाः बध्यन्ते।

प्रश्न आ.
के न बध्यन्ते ?
उत्तरम्‌ :‌
बका: न बध्यन्ते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
बकास्तत्र
उत्तरम्‌ :‌
बकास्तत्र – बकाः + तत्र।

प्रश्न आ.
आत्मनो मुखदोषेण
उत्तरम्‌ :‌
आत्मनो मुखदोषेण – आत्मनः + मुखदोषेण।

श्लोकः 4.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
रवे: रथस्य कति तुरगा: सन्ति ?
उत्तरम्‌ :‌
रवे: रथस्य सप्त तुरगाः सन्ति।

प्रश्न आ.
रवे: सारथिः कीदृशः अस्ति ?
उत्तरम्‌ :‌
रवे: सारथिः चरणविकलः अस्ति।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
रथस्यैकम् ।
उत्तरम्‌ :‌
रथस्यैकम् – रथस्य + एकम्।

प्रश्न आ.
सारथिरपि ।
उत्तरम्‌ :‌
सारथिरपि – सारथिः + अपि।

3. मञ्जूषात: शब्द चित्वा तालिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.

(मार्गः, सारथिः, एकम्, सप्त ।)
उत्तरम्‌ :‌

निरालम्ब:	मार्ग:
सप्त	तुरगा:
चरणविकल:	सारथि:
एकम्	चक्रम्

4. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम्‌ :‌

श्लोक: 5.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
का कार्यसाधिका भवति ?
उत्तरम्‌ :‌
अल्पानां वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका भवति।

प्रश्न आ.
कै: मत्तदन्तिन: बध्यन्ते ?
उत्तरम्‌ :‌
आपन्न : तृणैः मत्तदन्तिन: बध्यन्ते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
अल्पानामपि
उत्तरम्‌ :‌
अल्पानामपि – अल्पानाम् + अपि।

प्रश्न आ.
तृणैर्गुणत्वमापनर्बध्यन्ते
उत्तरम्‌ :‌
तृणैर्गुणत्वमापनैर्बध्यन्ते – तृणैः + गुणत्वम् + आपनैः + बध्यन्ते।

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
‘संहतिः कार्यसाधिका’ इति सूक्तिं स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम्‌ :‌
संहतिः – एकता, ऐक्यम्।

श्लोक: 6.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
साधवः किं न विस्मरन्ति ?
उत्तरम्‌ :‌
साधवः कृतम् उपकारं न विस्मरन्ति।

प्रश्न आ.
नारिकेलाः किं स्मरन्ति ?
उत्तरम्‌ :‌
नारिकेलाः प्रथमवयसि पीतम् अल्पं तोयं स्मरन्ति।

प्रश्न इ.
नारिकेलाः भारं कुत्र वहन्ति ?
उत्तरम्‌ :‌
नारिकेला: भारं शिरसि वहन्ति।

2. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
नारिकेला: नराणाम् उपकारं कथं स्मरन्ति ?
उत्तरम्‌ :‌
सुभाषितांचा संदर्भ लक्षात घेऊन सूक्तींचा अर्थ जाणून घेतल्यास नैतिकदृष्ट्या श्रेष्ठ व्यक्तिमत्त्व विकसित केले जाऊ शकते. येथे कवीने सज्जन माणसांचा स्वभाव नारळाच्या झाडाच्या उदाहरणाने स्पष्ट केला आहे.

नारळाच्या झाडाला अधिक पाणी लागत नाही. लहानपणी दिलेले थोडेसे पाणी देखील झाड मोठे होण्यास/वाढण्यास मदत करते. झाडाचा वृक्ष झाल्यावर ते मोठमोठ्या नारळांचे ओझेही सांभाळते. त्या बदल्यात आजन्म माणसांना भरपूर गोड पाणी देते. यावरून सज्जनांच्या कृतज्ञतेच्या गुणावर प्रकाश टाकला आहे. सज्जन लोक कधीही दुसऱ्याने केलेले उपकार विसरत नाहीत व त्यांना शक्य असेल त्या सर्व मार्गांनी उपकाराची परतफेड करतात.

One can cultivate a strong and morally superior character by understanding the meaning of a good saying with reference to the given सुभाषित. Here, poet illustrates the nature of noble people through the example of a coconut tree.

Coconut tree does not need much water to grow. Even the little water given in the starting helps it to grow further. Once the plant turns into a big tree, it carries the burden of coconuts and gives abundant of sweet water for lifetime.

This highlights the nature of good people as they too never forget the help rendered by others and become helpful to others in all possible ways.

श्लोक: 7.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
नरः किं छिन्द्यात् ?
उत्तरम्‌ :‌
नरः पटं छिन्द्यात्।

प्रश्न आ.
मनुजः किं भिन्द्यात् ?
उत्तरम्‌ :‌
मनुजः घटं भिन्द्यात्।

2. श्लोकात् लिङ्लकारस्य रूपाणि चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् लिङ्लकारस्य रूपाणि चित्वा लिखत ।
उत्तरम्‌ :‌
भिन्द्यात्, छिन्द्यात्, कुर्यात्, भवेत्।

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
‘येन केन प्रकारेण’ इति उक्तिं स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम्‌ :‌
सूक्ति म्हणजे चांगल्या उक्ती. सूक्तिसुधा अशा नीतिपर उक्तींचा संग्रह आहे. येन केन प्रकारेण’ ही सूक्ति उपहासाने माणसाच्या प्रवृत्तीचे वर्णन करते.

या जगात मनुष्याने कोणत्याही मार्गाने प्रसिद्ध व्हावे. इतरांचे लक्ष वेधून घेण्यासाठी घडे फोडावेत, कपडे फाडावेत, गाढवावर बसावे, या कृती खरेतर हास्यास्पद आहेत, तरीसुद्धा प्रसिद्ध होण्यासाठी व्यक्तीने हे सर्व करावे.

सूक्तिs are good sayings. सूक्तिसुधा is a collection of all such value-based quotations. The सूक्ति ‘येन केन प्रकारेण describes human nature satirically.

In this world, a man should try to be famous by some way or the other. He should grab the attention of people by breaking pots, tearing clothes, riding a donkey such acts which are unusual and ridiculous. Yet, one should do it for the sake of popularity.

प्रश्न 2.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
विद्या, पशुः, धनम्, लक्ष्मी:, शुकः, तुरगः, नभः, रविः, संहतिः, दन्ती, तोयम्, शिरः, साधवः, पटम्, रासभः ।
उत्तरम्‌ :‌

• विद्या – ज्ञानम्, बोधः ।
• पशुः – प्राणी, तिर्यङ्, मृगः ।
• धनम् – द्रव्यम, वित्तम्, स्थापतेयम्, रिक्थम्, ऋक्यम्, वसुः।
• लक्ष्मीः . पद्मा, कमला, श्रीः, हरिप्रिया, पद्मालया।
• शुकः – किङ्किरातः, कौरः।
• तुरगः – अश्वः, घोटकः।
• नभः – अन्तरिक्षम्, गगनम्, अनन्तम्, सुरवर्त्म, खम्।
• रविः – भानुः, हंसः, सहस्रांशुः, तपनः, सविता।
• दन्ती – हस्ती, करी, गजः, कुञ्जरः, वारणः ।
• संहतिः – संघ
• तोयम् – जलम्, नीरम्।
• शिरः – मस्तकम्, मूर्धा।
• साधवः – सज्जनाः।
• पटम् – वस्त्रम्, वसनम् ।
• रासभः – गर्दभः, खरः, धूमकर्णः ।

प्रश्न 3.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
विदेशः, प्रच्छन्नम्, निन्दन्तु, अल्पम्, उपकारः, साधवः, रोहणम् ।
उत्तरम्‌ :‌

• विदेशः × स्वदेशः।
• प्रच्छन्नम् × प्रकाशितम्, प्रकटीकृतम्।
• निन्दन्तु × स्तुवन्तु।
• अल्पम् × बहु, भूरि, विपुलम्।
• उपकार: × अपकारः।
• साधवः × दुर्जनाः, दुष्टाः, खलाः।
• रोहणम् × अवतरणम्, अवरोहणम्।

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्।

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
विद्या कीदृशं धनम् अस्ति?
उत्तरम् :
विद्या प्रच्छन्नगुप्तं धनम् अस्ति।

प्रश्न 2.
विद्या केषां गुरुः?
उत्तरम् :
विद्या गुरूणां गुरुः।

प्रश्न 3.
विदेशगमने कृते विद्या कीदृशं भाति ?
उत्तरम् :
विदेशगमने कृते विद्या बन्धुजन : इव भाति।

प्रश्न 4.
किं परं दैवतम्?
उत्तरम् :
विद्या परं दैवतम्।

प्रश्न 5.
धीराः कस्मात् न प्रविचलन्ति?
उत्तरम् :
धीरा: न्याय्यात् पथ: न प्रविचलन्ति।

प्रश्न 6.
न्याय्यात्पथ: के न विचलन्ति ?
उत्तरम् :
न्याय्यात्पथ: धीराः न विचलन्ति।

प्रश्न 7.
के निन्दन्तु स्तुवन्तु वा?
उत्तरम् :
नीतिनिपुणा: निन्दन्तु स्तुवन्तु वा।

प्रश्न 8.
लक्ष्मी: कथं समाविशतु गच्छतु वा?
उत्तरम् :
लक्ष्मी: यथेष्टं समाविशतु गच्छतु वा।

प्रश्न 9.
किं सर्वार्थसाधनम्?
उत्तरम् :
मौनं सर्वार्थसाधनम्।

प्रश्न 10.
रविः प्रतिदिनं कुत्र याति?
उत्तरम् :
रविः प्रतिदिनं अपारस्य नभसः अन्तं याति।

प्रश्न 11.
महर्ता क्रियासिद्धिः कस्मिन् भवति?
उत्तरम् :
महतां क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति।

प्रश्न 12.
के तृणैर्गुणत्वमापनैः बध्यन्ते ?
उत्तरम् :
मतदन्तिन: तृणैर्गुणत्वमापन: बध्यन्ते।

प्रश्न 13.
पुरुषः कथं प्रसिद्धः भवेत्?
उत्तरम् :
येन केन प्रकारेण पुरुष: प्रसिद्धः भवेत्।

शब्दज्ञानम्

(क) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. प्रच्छन्नगुप्तम्	धनम्
2. भोगकरी	विद्या
3. यशःसुखकरी	विद्या
4. परम्	दैवतम्
5. सर्वार्थसाधनम्	मौनम्
6. भुजगयमिता:	तुरगा:
7. अपारस्य	नभसः
8. अल्पानाम्	वस्तूनाम्
9. संहतिः	कार्यसाधिका
10. अल्पम्	तोयम्
11. कृतम्	उपकारम्
12. प्रसिद्धः	पुरुषः

(ख) विभक्त्यन्तपदानि।

• प्रथमा – विद्या, गुरुः, यशः, बन्धुजनः, पशुः ।
• षष्ठी – नरस्य, गुरूणाम्।
• सप्तमी – विदेशगमने, राजसु।
• तृतीया – दोषेण।
• षष्ठी – आत्मनः
• प्रथमा – संहतिः, कार्यसाधिका, दन्तिनः।
• तृतीया – तृणैः, आपनैः।
• षष्ठी – अल्पानाम्, वस्तूनाम्।

पृथक्करणम्

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.

2.

3.

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

• नरः – मनुष्यः, मानवः, मानुषः, मर्त्यः, मनुजः।
• यशः – ख्यातिः, कीर्तिः, प्रसिद्धिः।
• गुरुः – आचार्यः, अध्यापकः, उपाध्यायः।
• बन्धुजनः – बान्धवः।
• राजसु – पार्थिवेषु, नृपेषु, भूपेषु।
• निपुणः – कुशलः, प्रवीणः, पारङ्गतः।
• स्तुवन्तु – प्रशंसन्तु।
• यथेष्टम् – यथेच्छम्।
• मरणम् – मृत्युः ।
• पन्थाः – वर्त्म, सरणिः, मार्गः।
• धीरः – धैर्यवान्, धैर्यशीलः।
• आत्मनः – स्वस्य।
• मुखम् – तुण्डम, वदनम्, आननम्।
• दोषः – प्रमादः।
• बकः – मरुवकः, सर्पभुक्।
• अल्पम् – स्वल्पम्।
• तृणम् – घासः, यवसम्, कुशः, शष्पम्, अर्जुनम्।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दाः

1. गुप्तम् × अनावृतम्।
2. विद्याविहीन: × ज्ञानयुक्तम्।
3. गच्छतु × आगच्छतु।
4. मरणम् × जनिः, जन्म, जनुः।
5. दोषः × गुणः।
6. बध्यन्ते × मुच्यन्ते।
7. मौनम् × भाषितम्।
8. संहतिः × भिन्नता, भेदः ।

(क) विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रश्थमा – निपुणाः, लक्ष्मीः, धीराः।
• द्वितीया – मरणम्, पदम्।
• पन्चमी – न्याय्यात्, पथः।
• सप्तमी – युगान्तरे।

समासाः

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
विद्याविहीनः	devoid of knowledge	विद्यया विहीनः।	तृतीया तत्पुरुष समास
नीतिनिपुणाः	experts in ethics	नीत्यां/नीतिषु निपुणाः।	सप्तमी तत्पुरुष समास
यथेष्टम्	as per/according to wish	इष्टम् अनुसृत्य /अनतिक्रम्य।	अव्ययीभाव समास
शुकसारिकाः	parrots and mynas	शुकाः च सारिका: च।	इतरेतर द्वन्द्व समास
सर्वार्थसाधनम्	mean/medium of achieving all ends	सर्वार्थानां साधनम्।	षष्ठी तत्पुरुष समास
रासभरोहणम्	ascending the donkey	रासभं रोहणम्।	द्वितीया तत्पुरुष समास
भुजगयमिताः	controlled by a snake	भुजगेन यमिताः।	तृतीया तत्पुरुष समास
चरणविकल:	lame with legs	चरणेन / चरणाभ्यां विकलः।	तृतीया तत्पुरुष समास
क्रियासिद्धिः	accomplishment of the task	क्रियायाः सिद्धिः।	षष्ठी तत्पुरुष समास

सूक्तिसुधा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

“सूक्तयः नाम सुवचनानि।” सूक्ती म्हणजे चांगली उक्ती (बोलणे). संस्कृत भाषा अशा अनेक सुवचनांनी समृद्ध आहे. सुभाषितांचा संदर्भ लक्षात घेऊन सूक्तींचा अर्थ जाणून घेतल्यास नैतिकदृष्ट्या श्रेष्ठ व्यक्तिमत्त्व विकसित केले जाऊ शकते.

पुष्कळदा, अनेक संस्कृत सूक्ती इतर भारतीय भाषांमध्ये सुध्दा वापरलेल्या दिसून येतात. प्रत्यक्षात, अशा सूक्तींचे स्मरण केल्याने व्यक्तीची शब्दसंपदा वाढते व इतर भाषांवर प्रभुत्व निर्माण होते.

“सूक्तिः नाम शोभना उक्तिः ” means a good saying. Sanskrit language is enriched with such good sayings. One can cultivate a strong and morally superior character by understanding the meaning of a good saying with reference to the given सुभाषित.

Several Sanskrit sayings are often used in other Indian languages. In fact, remembering such sayings definitely enhances one’s ocabulary and command over languages.

श्लोकः 1

विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम्
विद्या भोगकरी यश:सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः।
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतम्
विद्या राजमु पूज्यते न तु धनं विद्याविहीन: पशुः ।।1।। (वृत्तम् – शार्दूलविक्रीडितम्, स्रोत: – नीतिशतकम्)

सन्थिविग्रहः

1. रूपमधिकम् – रूपम् + अधिकम्।
2. बन्धुजनो विदेशगमने – बन्धुजन: + विदेशगमने।

अन्वय:- विद्या नाम नरस्य अधिकं रूपम्, प्रच्छन्नगुप्तं धनम्, विद्या भोगकरी यश:सुखकरी (च)। विद्या गुरूणां गुरुः । विदेशगमने विद्या बन्धुजनः ।
विद्या पर दैवतम्। विद्या राजसु पूज्यते न तु धनम्। विद्याविहीनः पशुः (एव)।

अनुवादः

मराठी विद्येमुळे मानवाचे सौंदर्य वाढते. विद्या हे संरक्षिलेले गुप्त धन आहे. विद्या नाना भोग (समाधान) प्राप्त करून देणारी आहे. (ती) यश व आनंद मिळवून देणारी आहे. विद्या गुरुंची गुरु आहे. परदेशी गेले असता विद्या ही बांधव असते. (बांधवाप्रमाणे उपयोगी पडते/सहाय्यभूत होते) विद्या सर्वश्रेष्ठ दैवत आहे. विद्या राजांमध्ये (राजसभांमध्ये) पूजनीय आहे; धन नाही. ज्याच्याजवळ विद्या नाही तो पशू(च) (समजावा).

English Knowledge enhances the beauty of man. It is secretly hidden treasure. Knowledge brings pleasure. It brings glory and comforts. Knowledge is the teacher of all teachers. Knowledge is kith and kin when going to a foreign land. Knowledge is a superior deity itself. Knowledge is worshipped amongst kings, not money. One without knowledge is a beast.

श्लोकः 2

निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु
लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम्।
अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा
न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः।।2।। (वृत्तम् – वसन्ततिलका, स्रोत: – नीतिशतकम्)

सन्धिविग्रहः

1. नीतिनिपुणा यदि – नीतिनिपुणाः + यदि।
2. न्याय्यात्पथः – न्याय्यात् + पथ: ।

अन्वय:- यदि (अपि) नीतिनिपुणा: निन्दन्तु स्तुवन्तु वा, लक्ष्मी समाविशतु यथेष्ट गच्छतु वा, मरणम् अद्य एव अस्तु युगान्तरे वा, (तथापि) धीराः न्याय्यात् पथः पदं न प्रविचलन्ति।

अनुवादः

नीतिमध्ये कुशल लोक निंदानालस्ती करोत वा प्रशंसा करोत, लक्ष्मी तिच्या इच्छेप्रमाणे येवो अथवा जावो, आजच मरण येवो वा युगान्त झाल्यावर दुसऱ्या युगात / भरपूर काळ लोटल्यावर) येवो, (तरीही) धैर्यवान लोक न्याय्यमार्गावरून आपले पाऊल ढळू देत नाहीत (ते न्याय्यमार्ग सोडत नाहीत).

English Experts in ethics may insult or praise, wealth may come or go by itself, may there be death today or after many years; courageous ones never divert (take a step back) from the path of justice.

श्लोकः 3

आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः।
बकास्तत्र न बध्यन्ते मौनं सर्वार्थसाधनम् ।।3।। (वृत्तम् – अनुष्टुप, स्रोत: – पञ्चतन्त्रम्)

अनुवादः

मराठी पोपट, साळुक्या (मैना) त्यांच्या स्वत:च्या तोंडाच्या दोषाने (बडबडीमुळे) अडकले जातात. (पण) बगळे (मात्र) अडकत नाहीत. (अशा प्रकारे) मौन पाळणे हे सर्व हेतू (गोष्टी) प्राप्त करण्याचे (मिळविण्याचे) साधन आहे.

English Parrots and mynas get trapped by fault of their own mouths (voices/sounds). Cranes do not get trapped. Silence is an instrument for obtaining all objects.

श्लोक: 4

रथस्यैकं चक्रं भुजगयमिताः सप्त तुरगाः
निरालम्बो मार्गश्चरणविकल: सारथिरपि।
रविर्यात्येवान्तं प्रतिदिनमपारस्य नभसः
क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति महतां नोपकरणे।।4।। (वृत्तम् – शिखरिणी, स्रोतः – भोजप्रबन्धः)

सन्धिविग्रहः

1. मार्गश्चरणविकलः – मार्गः + चरणविकलः।
2. रवियत्येवान्तम् – रविः + याति + एव + अन्तम्।
3. प्रतिदिनमपारस्य – प्रतिदिनम् + अपारस्य।
4. नोपकरणे – न + उपकरणे।

अन्वयः- रथस्य एकं चक्रं, सप्त भुजगयमिता: तुरगाः, निरालम्ब: मार्गः, सारथिः अपि चरणविकलः, (तथापि) रविः प्रतिदिनम् अपारस्य नभसः अन्तं याति एव। महतां क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति, उपकरणे न (भवति)।

अनुवादः

सूर्य दररोज, सापांनी नियंत्रित सात घोडे जोडलेल्या, एकच चाक असलेल्या रथातून, निराधार मार्गावरून, पायाने विकलांग अशा सारथीबरोबर अनंत अशा आकाशाच्या शेवटापर्यंत जातो. (जसे) महान लोकांच्या कार्याचे यश त्यांच्यातील सत्त्वाने (सामध्यनि) होते. साधनांनी नाही.

Even with a single wheel to the chariot of seven horses controlled by the bridle of snake, a supportless (difficult) path and a lame charioteer, the sun surely reaches the end of the unending sky everyday. The success of great people is in their spirit (valour) and does not depend on the means.

श्लोकः 5

अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका।
तृणैर्गुणत्वमापनष्यन्ते मत्तदन्तिनः।।4।। (वृत्तम् – अनुष्टुप, स्रोत: – हितोपदेशः।)

अनुवादः

लहानसहान वस्तूंचा संघ कार्य यशस्वी करतो (पूर्णत्वास नेतो). गवतापासून बनविलेल्या दोरखंडाने मत्त हत्ती (सुद्धा) नियंत्रित केले जातात.

Union of even small things accomplishes (big) tasks. Just as the intoxicated elephants are tied by a rope made of hay-sticks.

श्लोकः 6

प्रथमवयसि पीतं तोयमल्पं स्मरन्तः
शिरसि निहितभारा नारिकेला नराणाम्।
ददति जलमनल्पास्वादमाजीवितान्त।
न हि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति ।।6।। (वृत्तम् – मालिनी, स्रोत: – विक्रमचरितम्।)

सन्धिविग्रहः

1. तोयमल्पम् – तोयम् + अल्पम्।
2. कृतमुपकारम् – कृतम् + उपकारम्।
3. साधवो विस्मरन्ति – साधवः + विस्मरन्ति।
4. जलमनल्पास्वादमाजीवितान्तम् – जलम् + अनल्पास्वादम् + आजीवितान्तम्।
5. निहितभारा नारिकेला नराणाम् – निहितभारा: + नारिकेला: + नराणाम्।

अन्वय:- प्रथमवयसि पीतम् अल्पं तोयं स्मरन्तः शिरसि निहितभारा: आजीवितान्तं नराणां (नरेभ्यः) अनल्पास्वाद जलं ददति। साधवः कृतम् उपकारं नहि विस्मरन्ति।

अनुवादः

नारळाचे झाड लहानपणी मिळालेले थोडे पाणी लक्षात ठेवून, नारळांचे ओझे डोक्यावर बाळगून माणसांना आजन्म भरपूर गोड पाणी देते. (जसे) दुसऱ्याने केलेले उपकार सज्जन लोक कधीही विसरत नाहीत. (त्याची अनेक पटीने परतफेड करतात.)

In memory of the little water consumed in early age (as a seedling), a coconut tree, bearing weight on its head throughout its life, gives sweet water abundantly to humans. The noble people never forget benevolence (help offered by others).

श्लोक: 7

घटं भिन्द्यात् पटं छिन्द्यात् कुर्याद्रासभरोहणम्।
येन केन प्रकारेण प्रसिद्धः पुरुषो भवेत् ।।7।। (वृत्तम – अनुष्टुप, प्रकार: – हास्योक्तिः )

सन्धिविग्रहः

1. कुर्याद्रासभरोहणम् – कुर्यात् + रासभरोहणम्।
2. पुरुषो भवेत् . पुरुष: + भवेत्।

अन्वय:- पुरुषः घटं भिन्द्यात्, पटं छिन्द्यात, रासभरोहणं (अपि) कुर्यात्। येन केन प्रकारेण (स:) प्रसिद्धः भवेत्।

अनुवादः

घडा (भांडी) फोडावा, कपडे फाडावेत, गाढवावर (देखील) बसावे, पण काही तरी करून मनुष्याने प्रसिद्ध व्हावे.
One should break a pot, tear clothes and ride a donkey. By some way or the other (hook or crook), one should become popular.

शब्दार्थाः

1. रूपमधिकम् – more than beauty – रूपाहून अधिक
2. प्रच्छन्नगुप्तम् – secretly hidden – गुप्त/लपविलेले
3. भोगकरी – brings pleasure – आनंद / समाधान प्राप्त करून देणारे
4. सुखकरी – gives happiness – सुख देणारे
5. गुरूणाम् – of preceptors – गुरूंचे
6. बन्धुजनः – relative – नातेवाईक
7. विदेशगमने – when travelled in foreign land परदेशी प्रवास केला असता
8. परं दैवतम् – supreme deity – सर्वश्रेष्ठ दैवत
9. राजसु – among kings – राजांमध्ये
10. विद्याविहीन: – devoid of knowledge – विद्याहीन, ज्ञानहीन
11. निन्दन्तु – may censure – निंदानालस्ती करो
12. नीतिनिपुणाः – expert in ethics – नीतिमध्ये कुशल
13. स्तुवन्तु – may praise – स्तुती करो
14. समाविशतु – may come – येवो
15. यथेष्टम् – as per will – स्वेच्छेने
16. अद्यैव – today itself – आजच
17. युगान्तरे – in another era – युगानंतर (दुसऱ्या युगात)
18. न्याय्यात्पथ: – from the path of justice – न्याय्यमार्गावरून
19. प्रविचलन्ति – deviate – ढळतात
20. धीराः – courageous – धैर्यवान
21. भुजगयमिता: – controlled by serpants – सापांनी नियंत्रित
22. निरालम्बः – unsupported – निराधार
23. चरणविकल: – lame by a leg – पायाने पंगु
24. सारथिः – charioteer – सारथी
25. अन्तं याति – goes to the end – शेवटपर्यंत जातो
26. अपारस्य नभसः – of the endless sky – अनंत आकाशाच्या
27. क्रियासिद्धिः – accomplishment of the task – कार्याची पूर्तता
28. उपकरणे – on the means – साधनांवर
29. प्रथमवयसि – in early age – लहानपणी
30. तोयम् – water – पाणी
31. निहितभाराः – bearing weight – वजन घेऊन
32. आजीवितान्तम् – throughout life – संपूर्ण आयुष्यभर
33. अनल्पास्वादम् abundant of sweet water – भरपूर प्रमाणात गोड पाणी
34. उपकारम् – favour/benevolence – उपकार
35. अल्पनाम – of small (insignificant) things – लहानसहान गोष्टींचा
36. संहतिः – unity / union – संघ
37. कार्यसाधिका – that which accomplishes the task – कार्य साधणारी
38. गुणत्वम् – collection of a rope – दोरखंड
39. तृणैः – by grasses – गवतापासून बनविलेले
40. बध्यन्ते – can control – बांधले जातात/नियंत्रित केले जातात
41. घटम् – a pot – घडा
42. भिन्द्यात् – should break – फोडावा
43. पटम् – a cloth – वस्त्र
44. छिन्द्यात् – should tear – फाडावे
45. रासभरोहणम् – should ride – गाढवावर बसावे
46. कुर्यात् – adonkey
47. येन केन प्रकारेप – by hook or crook – काहीतरी करून
48. प्रसिद्धः भवेत् – should become famous – प्रसिद्ध व्हावे
49. आत्मनः – own – स्वत:च्या
50. मुखदोषेण’ – due to fault of mouths – तोंडाच्या दोषाने (आवाजामुळे)
51. बध्यन्ते – caged/trapped – अडकले जातात
52. शुकसारिकाः – parrots and mynas – पोपट व साळुक्या/मैना
53. बकाः – cranes – बगळे
54. मौनम् – silence – मौन
55. सर्वार्थसाधनम् – instrument of achieving all purposes – सर्व हेतू प्राप्त करण्याचे साधन

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 4 अमूल्यं कमलम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 4 अमूल्यं कमलम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
सुदासः कः आसीत् ?
उत्तरम्‌ :‌
सुदास: उद्यानपाल: आसीत्।

प्रश्न आ.
पद्यं कदा व्यकसत्?
उत्तरम्‌ :‌
पद्यं शिशिर-ऋतौ व्यकसत्।

प्रश्न इ.
पद्यं कीदृशम्?
उत्तरम्‌ :‌
पद्मं व्योम्नि बालसूर्यबिम्बम् इव आसीत्।

प्रश्न ई.
पद्यं विक्रेतुं सुदासः कुत्र स्थितः?
उत्तरम्‌ :‌
पा विक्रेतुं सुदास: राजसद्मनः पुरतः स्थितः।

प्रश्न उ.
श्रेष्ठी कमलार्थ कियत् मूल्यं दातुम् इच्छति?
उत्तरम्‌ :‌
श्रेष्ठी कमलार्थ दश सुवर्णनाणकानि दातुम् इच्छति।

प्रश्न ऊ.
महात्मा कुत्र उपविष्टः आसीत् ?
उत्तरम्‌ :‌
उद्याने वटवृक्षस्य अधस्तात् एकस्मिन् अश्मखण्डे महात्मा उपविष्टः आसीत्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
सुदासः किमर्थं कमल विक्रेतुं न इच्छति?
उत्तरम्‌ :‌
‘अमूल्यं कमलम्’ ही कथा बौद्ध कथासाहित्यातून घेतलेली आहे. भगवान बुद्धांच्या अलौकिक शिकवणीचे या कथांमधून दर्शन घडते. कथेचे शीर्षक सदाचार आणि सत्संगतीचे महात्म्य योग्यप्रकारे सूचित करते. त्यातून मिळणारे समाधान व मनःशांती ही संपत्ती आणि भौतिक सुखांपेक्षा श्रेष्ठ तसेच मौल्यवान असते. ‘अमूल्यं कमलम्’ सुदास नावाचा एक माळी होता. एकदा त्याच्या तलावात हिवाळा असून सुद्धा एक सुंदर कमळ उमलले.

त्याने विचार केला की, ‘हा तर परमेश्वराचा महिमा आहे की, कडाक्याच्या थंडीत मला इतक्या सुंदर फुलाचा लाभ झाला.’ त्या ऋतूत कमळाचे फूल अभावाने फुलत असल्यामुळे त्याला वाटले, ते विकून आपल्याला चांगली किंमत मिळेल, तेव्हा ते फूल विकण्यासाठी तो राजवाड्यासमोर उभा राहिला.

एक श्रीमंत व्यापारी तिथे आला आणि भगवान सुगताच्या पूजेसाठी ते कमळ विकत घेण्याची इच्छा त्याने प्रकट केली. सुदास एक सुवर्णमुद्रा घेऊन ते फूल विकण्यास तयार झाला. तेवढ्यात दुसरा एक श्रीमंत व्यापारी, जो भगवान सुगतांच्या दर्शनासाठी चालला होता, तिथे उपस्थित झाला. तो त्या कमळासाठी दहा सुवर्णमुद्रा द्यायला तयार झाला. त्यावर पहिला व्यापारी शंभर सुवर्णमुद्रा देऊ लागला.

दोन्ही व्यापाऱ्यांमधील चढाओढ पाहून सुदासाने विचार केला, ‘हे दोघे ज्या व्यक्तीसाठी एवढ्या चढत्या दराने कमळ विकत घेऊ इच्छितात, तर ती व्यक्ती निश्चितच थोर असेल. तेच मला कमळाचे सर्वात जास्त मूल्य देतील.’ अशा विचाराने सुदासाने जाहीर केले की, तो कमळ विकू इच्छित नव्हता.

is a storyextracted from Buddhist legends that highlights the divine teachings of lord Buddha. The title rightly suggests that righteousness and a good company leading to contentment and peace of mind, is superior and priceless compared to money and worldly pleasures.

सुदास was a gardener. Once a beautiful lotus bloomed in his lake, in spite of being winter season. He thought, “It is greatness of the god that I am blessed to have the beautiful flower even during severe cold.” As lotuses were rare in that season, he thought he would earn good amount by selling it.

So he stood in front of the royal palace to sell the flower. A rich merchant came there and wished to buy that flower for worshipping lord सुगत. सुदास agreed to sell it for one gold coin. At the same time, another rich merchant, who was going to see lord arrived there and asked for the lotus. He was ready to pay ten gold coins for the same flower. Over that the first merchant raised the value to 100 gold coins.

Hearing the arguments between the two merchants, are thought, If these two are willing to buy the lotus for a person at such high value, then that person must be really very great. He would rather give me the highest price. Thus, he declared that he did not wish to sell the lotus.

प्रश्न आ.
सुदासः सुगतचरणाभ्यां कमलं किमर्थं समर्पितवान् ?
उत्तरम्‌ :‌
‘अमूल्यं कमलम्’ ही कथा बौद्ध कथासाहित्यातून घेतलेली आहे. भगवान बुद्धांच्या अलौकिक शिकवणीचे या कथांमधून दर्शन घडते. कथेचे शीर्षक सदाचार आणि सत्संगतीचे महात्म्य योग्यप्रकारे सूचित करते. त्यातून मिळणारे समाधान व मनःशांती ही संपत्ती आणि भौतिक सुखांपेक्षा श्रेष्ठ तसेच मौल्यवान असते.

सुदासाने ठरवले की ते कमळ व्यापाऱ्यांना विकायचे नाही. त्याने विचार केला की, ज्याच्यासाठी सर्वाधिक मूल्य देऊन दोघे व्यापारी कमळ विकत घेऊ इच्छित होते, ती व्यक्ती सर्वात जास्त किंमत देईल. त्यामुळे जिथे भगवान बुद्ध राहत होते त्या उद्यानात सुदास गेला, भगवान वटवृक्षाखाली एका दगडावर बसलेले होते.

त्यांच्या चेहऱ्यावर विलक्षण तेज होते. केवळ सुगतांकडे बघता क्षणी सुदासाचे मन भक्तिरसाने भरुन गेले. त्याने स्वत:ला भगवानांच्या चरणी वाहून घेतले. कमळासाठी जे सर्वोच्च मूल्य घेण्याच्या उद्देशाने तो आला होता, ते कमळ त्याने निरिच्छवृत्तीने भगवानांच्या चरणी अर्पण केले.

भगवानांच्या केवळ दर्शनाने सुदास प्रचंड प्रभावित झाला होता. त्याच्या सगळ्या इच्छा-आकांक्षा संपुष्टात आल्या होत्या. त्यामुळे त्याने ते कमळ भक्तिपूर्ण मनाने भगवानांना अर्पण केले.

‘अमूल्यं कमलम्’ is a story extracted from Buddhist legends that highlights the divine teachings of lord Buddha. The title rightly suggests that righteousness and a good company leading to contentment and peace of mind, is superior and priceless compared to money and worldly pleasures.

सुदास decided not to sell the lotus to the merchants. Because he thought, for whom these two were willing to buy the lotus at highest rates, he would pay more than them. So सुदास reached the garden where lord बुद्ध was staying.

He was seated on a piece of rock below a banyan tree. His face was adorned with great lustre. He had great aura. Just by looking at him, सुदास’s mind was filled with devotion. He surrendered himself at the feet of lords and forgetting about the highest value for the lotus, he offered it at the feet of the lord.

Just by the sight of the lord, सुदास was highly influenced. He had no more desires now. So he offered the lotus to the lord with heartfelt devotion.

3. क: कं वदति?

प्रश्न अ.
‘भद्र, भगवान् सुगतः सम्प्रत्येतस्मिन्नगरे वसति ।’
उत्तरम्‌ :‌
सार्थवाहः सुदासं वदति।

प्रश्न आ.
‘अहं दश सुवर्णनाणकानि यच्छामि ।’
उत्तरम्‌ :‌
श्रेष्ठी सुदासं वदति।

प्रश्न इ.
‘एष महाभागः एकं सुवर्णनाणकम् एतस्यार्थे दातुमिच्छति ।’
उत्तरम्‌ :‌
सुदासः श्रेष्ठिनं वदति।

प्रश्न ई.
‘वत्स, किमिच्छसि ?’
उत्तरम्‌ :‌
भगवान् गौतमबुद्धः सुदासं वदति।

प्रश्न उ.
‘नमो भगवते ।’
उत्तरम्‌ :‌
सुदास: भगवन्तं गौतमबुद्ध वदति।

4. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न अ.
सुगत एवाधिकतम मूल्यं मह्यं दद्यात् ।
उत्तरम्‌ :‌
सुगत एवाधिकतम मूल्यं कस्मै दद्यात्?

प्रश्न आ.
भगवत: वदनं धाम्ना राजते स्म ।
उत्तरम्‌ :‌
भगवत: वदनं केन राजते स्म?

5. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
कश्चिदुद्यानपालः
उत्तरम्‌ :‌
कश्चिदुद्यानपालः – कश्चित् + उद्यानपालः।

प्रश्न आ.
चरणयोरय॑म्
उत्तरम्‌ :‌
चरणयोरय॑म् – चरणयोः + अर्घ्यम्।

प्रश्न इ.
सोऽवदत्
उत्तरम्‌ :‌
सोऽवदत् – स: + अवदत्।

प्रश्न ई.
इत्यब्रवीत् ।
उत्तरम्‌ :‌
इत्यब्रवीत् भगवान् – इति + अब्रवीत् + भगवान् ।

6. समानार्थकशब्दान् लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
तडागः, नीरजम्, सार्थवाहः, अर्णवः, धनवान् ।
उत्तरम्‌ :‌

• तडागः – पद्माकरः, कासारः, सरः, सरसी, सरोवरः।
• नौरजम् – पद्मम, सरसिजम, कमलम्, सहस्रपत्रम्, शतपत्रम्, कुशेशयम्।
• सार्थवाहः – वणिक्, श्रेष्ठी।
• अर्णवः – सागरः, रत्नाकरः, समुद्रः।
• धनवान् – धनाढ्य, श्रीमान्, धनिकः, सधनः।

7. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
विपुलम्, बहुमूल्यम्, क्रेतुम् ।।
उत्तरम्‌ :‌

• विपुलम् × अल्पम्।
• बहुमूल्यम् × अल्पमूल्यम्।
• क्रेतुम् × विक्रेतुम्।

8. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
मेलनं कुरुत।

उत्तरम्‌ :‌

विशेषणम्	विशेष्यम्
विपुलम्	धनम्
श्रीमान्	सार्थवाहः
अनल्पेन	धाम्ना
निरिच्छ:	सुदासः
धनवान्	श्रेष्ठी
अधिकतमम्	मूल्यम्
प्रसादवर्षिभ्याम्	लोचनाभ्याम्
हस्तस्थम्	नीरजम्

9. अमरकोषात् शब्दं प्रयुज्य वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
नूनं स: सुगतः एव अधिकतम मूल्यं दद्यात् ।
उत्तरम्‌ :‌
नूनं स: बुद्धः / सर्वज्ञः / धर्मराजः / तथागत: एव अधिकतम मूल्यं दद्यात्।

प्रश्न आ.
तडागे शिशिर-ऋतौ एकं पद्यं व्यकसत् ।
उत्तरम्‌ :‌
तडागे शिशिर-ऋतौ एकं सहस्रपत्रं / कमलं / शतपत्रं / कुशेशयं व्यकसत्।

प्रश्न इ.
विपुलं धनं प्राप्नुयाम् ।
उत्तरम्‌ :‌
विपुलं द्रव्यं । वित्तं / स्थापतेयं / रिक्थं / ऋक्थं / वसुः प्राप्नुयाम्।

10. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
तयोः विवादं श्रुत्वा सुदासो व्यमृशत् । (पूर्वकालवाचक-त्वान्त-अव्ययं निष्कासयत।)
उत्तरम्‌ :‌
तयोः विवादम् अशृणोत् सुदासो व्यमृशत् च।

प्रश्न आ.
त्वं किम् इच्छसि ? (त्वम्’ इत्यस्य स्थाने ‘भवान्’ इति योजयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
भवान् किम् इच्छति?

प्रश्न इ.
मे आत्मा कृतार्थतां लभताम् । (लङ्लकारे वाक्यं परिवर्तयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
लोट्लकारः

प्रश्न ई.
शिशिर-ऋतौ पद्यं व्यकसत् । (बहुवचने लिखत।)
उत्तरम्‌ :‌
शिशिर-ऋतौ पद्यानि व्यकसन्।

प्रश्न उ.
सुदासः सुगतचरणाभ्यां कमलं समर्पितवान् । (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
सुदासेन सुगतचरणाभ्यां कमलं समर्पितम्।

प्रश्न ऊ.
अहं विपुलं धनं प्राप्नुयाम् । (लकारं लिखत ।)
उत्तरम्‌ :‌
विधिलिङ्लकार:

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम् Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम् ।

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सुदास: राजसद्यनः पुरतः स्थितः यतः ”
(अ) सः सरसिजं विक्रेतुम् इच्छति स्म।
(ब) सः राजानं द्रष्टुम् इच्छति स्म।
उत्तरम् :
(अ) सः सरसिजं विक्रेतुम् इच्छति स्म।

प्रश्न 2.
सार्थवाहः सुदासाय शतसुवर्णनाणकानि दातुम् उद्युक्तः यतः
(अ) स सुदासस्य साहाय्य कर्तुम् इच्छति स्म।
(ब) सः सुदासात् कमलं क्रेतुम् इच्छति स्म।
उत्तरम् :
(ब) सः सुदासात् कमल क्रेतुम् इच्छति स्म।

प्रश्न 3.
सुदासः नीरजं सुगतचरणाभ्यां समर्पितवान् यत:
(अ) सुगतः सुदासाय अधिकं धनं यच्छति।
(ब) सुदासस्य मनसि भक्तिरस: अजायत।
उत्तरम् :
(ब) सुदासस्य मनसि भक्तिरसः अजायत।

प्रश्न 4.
सुदासेन कमलार्थ किमपि मूल्यं न स्वीकृतम् यतः
(अ) भगवतः चरणकमलस्पर्शेण एव तस्य आत्मा कृतार्थतां लभताम्।
(ब) श्रेष्ठी कमलार्थ बहुमूल्यम् अयच्छत्।
उत्तरम् :
(अ) भगवत: चरणकमलस्पर्शेण एव तस्य आत्मा कृतार्थतां लभताम्।

(ख) उचित पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनलिखत।

प्रश्न 1.

1. आसीत् ……….. नाम कश्चिदुद्यानपाल:। (सुदासः / सुगत:)
2. शिशिर-प्रती एक …………. व्यकसत्। (पद्यम्/जपाकुसुमम्)
3. अहो महिमा …………..  (परमात्मनः / मानवस्य)
4. स: तद् विक्रेतुं ………. पुरतः स्थितः। (देवालयस्य/राजसद्मनः)
5. पूजार्थमिदं कमलम् ………… (विक्रीणे / अभ्यर्थये)
6. अहं दश …………. यच्छामि। (रूप्यकाणि / सुवर्णनाणकानि)

उत्तरम् :

1. सुदासः
2. पढा
3. परमात्मनः
4. राजसदानः
5. अभ्यर्थये
6. सुवर्णनाणकानि

प्रश्न 2.
1. महात्मा वटवृक्षस्य अवस्तात् समुपविष्टः आसीत्। (अश्मखण्डे/मृगाजिने)
2. सः हस्तस्थं भगवतः चरणयो: अयम् अकरोत्। (जपाकुसुमं/नीरज)
उत्तरम् :
1. अश्मखण्डे
2. नीरज

(ग) ककं वदति?

प्रश्न 1.
एकेन सुवर्णनाणकेन।
उत्तरम् :
सुदासः सार्थवाह वदति।

प्रश्न 2.
अहं शतं सुवर्णनाणकानि प्रयच्छामि।
उत्तरम् :
सार्थवाह: सुदासं वदति।

प्रश्न 3.
नैतद् भो विक्रेतुमिच्छामि।
उत्तरम् :
सुदास : सार्थवाहश्रेष्ठिनौ वदति।

प्रश्न 4.
केवलं भगवत: चरणकमलस्पर्शेण आत्मा मे कृतार्थता लभताम्।
उत्तरम् :
सुदास: भगवन्तं गौतमबुद्ध वदति।

प्रश्न 5.
तथास्तु।
उत्तरम् :
भगवान् गौतमबुद्धः सुदासं वदति।

(घ) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सुदास: किमर्थ राजसद्मनः पुरतः स्थितः?
उत्तरम् :
सुदासः पद्यं विक्रेतुं राजसद्मनः पुरतः स्थितः।

प्रश्न 2.
एषः गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एषः गद्यांश: ‘अमूल्यं कमलम्’ इति पाठात् उद्धृतः।

प्रश्न 3.
सुदासः कुत्र प्राप्तः?
उत्तरम् :
यत्र भगवत: सुगतस्य निवास: तदुद्यानं सुदासः प्राप्तः।

प्रश्न 4.
भगवतः वदनं केन राजते स्म?
उत्तरम् :
भगवतः वदनम् अनल्पेन धाम्ना राजते स्म।

प्रश्न 5.
सुदासः केन कृतार्थतां लभताम्?
उत्तरम् :
सुदासः केवलं भगवतः चरणकमलस्पर्शेण कृतार्थतां लभताम्।

प्रश्न 6.
भगवतः सुगतस्य अन्यत् नाम किम्?
उत्तरम् :
भगवतः सुगतस्य अन्यत् नाम भगवान् गौतमबुद्धः आसीत्।

(च) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. सुदास: मालाकार: आसीत्।
2. कमलस्य विकासेन तडाग: विभूषितः ।
3. पद्मं हेमन्त-ऋतौ व्यकसत्।
4. पद्यं विक्रेतुं स: देवालयस्य पुरतः स्थितः ।
5. श्रेष्ठी कमलार्थं शतं सुवर्णनाणकानि दातुम् इच्छति।

उत्तरम् :

1. सत्यम्।
2. सत्यम्।
3. असत्यम्।
4. असत्यम्।
5. असत्यम्।

प्रश्न 2.

1. भगवतः सुगतस्य निवास: देवालये आसीत्।
2. उद्याने आम्रवृक्षस्य अधस्तात् महात्मा उपविष्टः आसीत्।
3. सुदासः हस्तस्थं सरसिज सुगतस्य चरणयोरय॑म् अकरोत्।
4. सुगतः सुदासाय कमलार्थम् अधिकमूल्यं यच्छति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. असत्यम्।
3. सत्यम्।
4. असत्यम्।

शब्दज्ञानम् :

(क) सन्धिविग्रहः।

1. सुदासो नाम – सुदास: + नाम।
2. सत्यपि – सति + अपि।
3. शिशिरऋतावेकम् – शिशिरऋतौ + एकम्।
4. व्योम्नीव – व्योनि+इव।
5. सोऽचिन्तयत् – स: + अचिन्तयत्।
6. यदेतादृशे – यत् + एतादृशे।
7. काले तिशीते – काले + अतिशीते।
8. विभूषितो में – विभूषितः + मे।
9. तडाग एतस्य – तडाग: + एतस्य।
10. विक्रीयाहम् – विक्रीय + अहम्।
11. स तद् – स: + तद्।
12. तेनैव – तेन + एव।
13. सम्प्रत्येतस्मिन्नगरे – सम्प्रति + एतस्मिन् + नगरे।
14. पूजार्थमिदम् – पूजार्थम् + इदम्।
15. कमलमभ्यर्थये – कमलम् + अभ्यर्थये।
16. तत्कियता – तत् + कियता।
17. उद्यानपालोऽब्रवीत् – उद्यानपाल: + अब्रवीत्।
18. स सार्थवाह: – सः + सार्थवाहः।
19. यावत्तत् – यावत् + तत्।
20. क्रेतुमिच्छति – क्रेतुम् + इच्छति।
21. तावदेवापरो धनवान् – तावत् + एव + अपरः + धनवान्।
22. उद्यानपालोऽबूत . उद्यानपाल: + अबूत।
23. एव महाभाग एकम् – एष: + महाभागः + एकम्।
24. एतस्यार्थे – एतस्य + अर्थे ।
25. दातुमिच्छति – दातुम् + इच्छति।
26. सार्थवाहोऽभणत् . सार्थवाहः + अभणत्।
27. तयोर्विवादम् – तयोः + विवादम्।
28. सुदासो व्यमृशत् – सुदास: + व्यमृशत्।
29. कमलमेतत् – कमलम् + एतत्।
30. क्रेतुमिच्छतः – केतुम् + इच्छतः।
31. स सुगत एवाधिकतमम् – सः + सुगतः + एव + अधिकतमम्।
32. स उद्यानपालस्तावभाषत – सः + उद्यानपाल: + वौ + अभाषत ।
33. नैतद् – 1 + एतद्।
34. भो विक्रेतुमिच्छामि – भो: + विक्रेतुम् + इच्छामि।
35. सुदासस्तदुद्यानम् – सुदास: + तत् + उद्यानम्।
36. वटवृक्षस्याधस्तादेकस्मिन्न – वटवृक्षस्य + अधस्तात् + श्मखण्डे एकस्मिन् + अश्मखण्डे।
37. समुपविष्ट आसीत्स महात्मा – समुपविष्टः + आसीत् + सः+ महात्मा।
38. भगवतो वदनम् – भगवतः + वदनम्।
39. तदालोकयतः – तत् + आलोकयतः।
40. भक्तिरसार्णव उदतिष्ठत् – भक्तिरसार्णवः+ उदतिष्ठत् ।
41. स हस्तस्थम् – सः + हस्तस्थम्।
42. नमो भगवते नमः + भगवते।
43. स्मयमानमुखपद्मो भगवान् – स्मयमानमुखपा : + भगवान्।
44. किमिच्छसि – किम् + इच्छसि।
45. किमन्यत् – किम् + अन्यत्।
46. तथास्तु – तथा + अस्तु।
47. यत्तस्य – यत् + तस्य।
48. दर्शनमात्रेणैव – दर्शनमात्रेण + एव।
49. बहुमूल्यमपेक्षमाणः – बहुमूल्यम् + अपेक्षमाणः।
50. सुदासस्तद्विस्मृत्य – सुदासः + तत् + विस्मृत्य।
51. तत्कमलम् – तत् + कमलम्।

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

1.

त्वान्न अव्यय धातु + त्वा / ध्या / ट्वा / वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / दुम् / दुम् इतुम् / अयितुम्
श्रुत्वा	सशिन्त्य	विक्रेतुम, क्रेतुम् दातुम्

2.

त्वान्न अव्यय धातु + त्वा / ध्या / ट्वा / वा / इत्वा अयित्वा	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / दुम् / दुम् इतुम् / अयितुम्
कृत्वा	विस्मृत्य

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।

1.

• द्वितीया – एतत्, सरसिजम्, विपुलम्, धनम्, इदम, कमलम्, नीरजमूल्यम्, पृच्छन्तम्, तम्, श्रेष्ठिनम्, एकम, सुवर्णनाणकम्, सुवर्णनाणकानि, विवादम्, अधिकतमम्, मूल्यम्, तौ।
• तृतीया – विकासेन, तेन, अध्वना, कियता, मूल्येन, एकेन, सुवर्णनाणकेन।
• चतुर्थी – महाम्, मे।
• षष्ठी – एतस्य, सरसिजस्य, परमात्मनः, राजसद्मनः, महात्मनः, तस्य, तयोः, यस्य।
• सप्तमी – तडागे, सति, शिशिरऋतौ, व्योम्नि, एतादृशे, काले, अतिशीते, एतस्मिन्, नगरे।
• सम्बोधनम् – भद्र।

2.

• द्वितीया – तत्, उद्यानम्, हस्तस्थम्, नीरजम, तम्, कृतार्थताम्, वादिनम्, सुदासम्, कमलम्।
• तृतीया – अनल्पेन, धाम्ना, प्रसादवर्षिभ्याम, लोचनाभ्याम, चरणकमलस्पर्शेण, दर्शनमात्रेण।
• चतुर्थी – सुगतचरणाभ्याम्, भगवते।
• षष्ठी – भगवतः, सुगतस्य, वटवृक्षस्य, तस्य, आलोकयतः, सुदासस्य, में।
• सप्तमी – एकस्मिन, अश्मखण्डे, चित्ते, चरणयोः, उक्तवति, सुगते।
• सम्बोधनम् – वत्स, भगवन्।

(घ) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. अतिशीते	काले
2. स्मयमानमुखपद्यः	भगवान्
3. वादिनम्	सुदासम्

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.

1. आसीत् सुदास: नाम कश्चिदुद्यानपालः।
2. तस्य पूजार्थमिदं कमलम् अभ्यर्थये।
3. तत्कियता मूल्येन ददासि।
4. उद्यानपाल: अब्रवीत्।
5. तं श्रेष्ठिनम् उद्यानपाल: अबूत।
6. एतौ कमलमेतत् क्रेतुम् इच्छतः।
7. स सुगत एवाधिकतम मूल्यं दद्यात्।

उत्तरम् :

1. लङ्लकार;
2. लट्लकार:
3. लट्लकारः
4. लङ्लकारः
5. लङ्लकार:
6. लट्लकार:
7. विधिलिङ्लकार:

प्रश्न 2.
1. ‘सुदासस्य चित्ते भक्तिरसार्णवः उदतिष्ठत्।
2. ‘तथास्तु’ इति अब्रवीत् भगवान् सुगतः।
उत्तरम् :
1. लङ्लकारः
2. ललकार:

(छ) प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
तस्य तडागे शिशिर-ऋतौ पद्मं व्यकसत्।
उत्तरम् :
तस्य तडागे कदा पर्दा व्यकसत्?

प्रश्न 2.
स: कमल विक्रेतुं राजसानः पुरत: स्थितः।
उत्तरम् :
स: कमलं विक्रेतुं कुत्र स्थित:?

प्रश्न 3.
श्रेष्ठी दश सुवर्णनाणकानि दातुमिच्छति।
उत्तरम् :
कः दश सुवर्णनाणकानि दातुमिच्छति?

प्रश्न 4.
सुदासः उद्यानं प्राप्तः।
उत्तरम् :
कः उद्यानं प्राप्तः?

प्रश्न 5.
वटवृक्षस्य अधस्तात् अश्मखण्डे महात्मा उपविष्टः आसीत्।
उत्तरम् :
वटवृक्षस्य अधस्तात् अश्मखण्डे कः उपविष्टः आसीत्?

प्रश्न 6.
सुदासः भगवत: चरणयोः नीरजम् अयं कृतवान्।
उत्तरम् :
सुदासः भगवतः चरणयोः किम् अध्यं कृतवान् ?

प्रश्न 7.
‘तथास्तु’ इति अब्रवीत् भगवान् सुगतः।
उत्तरम् :
‘तथास्तु’ इति क: अब्रवीत्?

पृथक्करणम्

(क) क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

1. श्रेष्ठिनः सार्थवाहस्य च विवादः ।
2. शिशिर-ऋतौ पद्मस्य विकासः।
3. सुदास: विक्रयणार्थ राजसद्मनः पुरतः स्थितः।
4. सुदासस्य धनप्राप्ते: इच्छा।

उत्तरम् :

1. शिशिर-ऋतौ पद्यस्य विकासः ।
2. सुदासस्य धनप्राप्ते: इच्छा।
3. सुदासः विक्रयणार्थ राजसद्मनः पुरतः स्थितः।
4. श्रेष्ठिन: सार्थवाहस्य च विवादः।

प्रश्न 2.

1. सुदासस्य धनप्राप्ते: इच्छा।
2. सार्थवाहस्य कमलक्रयणस्य इच्छा।
3. सार्थवाहः शतं सुवर्णनाणकानि दातुं सिद्धः।
4. श्रेष्ठी दश सुवर्णनाणकानि दातुमिच्छति।

उत्तरम् :

1. सुदासस्य धनप्राप्ते: इच्छा।
2. सार्थवाहस्य कमलक्रयणस्य इच्छा।
3. श्रेष्ठी दश सुवर्णनाणकानि दातुमिच्छति।
4. सार्थवाहः शतं सुवर्णनाणकानि दातुं सिद्धः ।

प्रश्न 3.

1. सुगतचरणाभ्यां कमलस्य समर्पणम्।
2. सुदासस्य सुगतदर्शनम्।
3. सुगतस्य आशीर्वादप्रदानम्।
4. सुगतदर्शनात् बहुमूल्यस्य अपेक्षायाः विस्मरणम्।

उत्तरम् :

1. सुदासस्य सुगतदर्शनम्।
2. सुगतदर्शनात् बहुमूल्यस्य अपेक्षायाः विस्मरणम्।
3. सुगतचरणाभ्यां कमलस्य समर्पणम्।
4. सुगतस्य आशीर्वादप्रदानम्। स्थानाधारेण शब्दपेटिका पूरयत। (वटवृक्षः नगरम्, अश्मखण्डः, उद्यानम्)

(ख) स्थानाधारेण शब्दपेटिका पूरयत।
(वटवृक्ष: नगरम्, अश्मखण्डः, उद्यानम्)

(ख) तालिका पूरयत।

प्रश्न 1.
(मञ्जूषा – एकेन सुवर्णनाणकेन, अहं शतं सुवर्णनाणकानि प्रयच्छामि, नैतद् विक्रेतुमिच्छामि, तत् कियता मूल्येन ददासि?)
उत्तरम् :
वक्त्रा संवाद मेलयत।

सार्थवाहः	उद्यानपाल:
1. अहं शतं सुवर्णनाणकानि प्रयच्छामि।	1. एकेन सुवर्णनाणकेन।
2. तत् कियता मूल्येन ददासि?	2. नैतद् विक्रेतुमिच्छामि।

(ग) वक्त्रा संवादं मेलयत।

प्रश्न 1.
(मञ्जूषा – भगवन् किमन्यत्?, तथास्तु, नमो भगवते, वत्स, किमिच्छसि)

सुदासः	सुगत:
नमो भगवते।	तथास्तु।
भगवन् किमन्यत्?	वत्स, किमिच्छसि।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः।

1. उद्यानपाल: – मालाकारः।
2. व्योम्नि – आकाशे, गगने, नभसि, अन्तरिक्षे, अनन्ते, खे।
3. धनम् – द्रव्यम्, वित्तम्, स्थापतेयम्, रिक्थम्, ऋक्थम्, वसुः, अर्थम्।
4. अध्वना – मार्गेण, पथिना।
5. सुगतः – सर्वज्ञः, बुद्धः, धर्मराजः, तथागतः, गौतमः ।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत।

1. पुरतः × पृष्ठतः।

(ग) सूचमनुसारं कृती: कुरुत।

(आ) धातुसाधित – अव्ययं निष्कासयत।

प्रश्न 1.
सः सुगतस्य चरणयोरय॑म् कृत्वा प्राणमत्।
उत्तरम् :
स: सुगतस्यं चरणयोरय॑म् अकरोत् प्राणमत् च।

प्रश्न 2.
सुदासः तत् विस्मृत्य तत्कमलं समर्पितवान्।
उत्तरम् :
सुदासः तत् व्यस्मरत् तत्कमलं समर्पितवान् च।

(इ) स्म निष्कासयत ।

प्रश्न 1.
तस्य वदनम् अनल्पेन धाम्ना राजते स्म।
उत्तरम् :
तस्य वदनम् अनल्पेन धाम्ना अराजत।

(उ) वचनं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
एतौ कमलमेतत् क्रेतुम् इच्छतः । (एकवचने लिखत।)
उत्तरम् :
एष: कमलमेतत् केतुम् इच्छति ।

(क) लकार परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
शिशिर-ऋतौ पचं व्यकसत्। (लट्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
शिशिर-ऋतौ पा विकसति।

प्रश्न 2.
सुदासस्य चित्ते भक्तिरसार्णवः उदतिष्ठत्। (विधिलिङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
सुदासस्य चित्ते भक्तिरसाणव: उत्तिष्ठेत्।

(घ) वाक्यं शुद्धं कुरुत।

प्रश्न 1.
स: राजसाना पुरत: स्थितः।
उत्तरम् :
स: राजसद्मनः पुरतः स्थितः।

प्रश्न 2.
अनल्या धाम्ना तस्य वदनं राजते।
उत्तरम् :
अनल्पेन धाम्ना तस्य वदनं राजते।

प्रश्न 3.
अहं दश सुवर्णनाणकानि यच्छामः ।
उत्तरम् :
वयं दश सुवर्णनाणकानि यच्छामः।

समासाः

अमूल्यं कमलम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना  :

भारत हा अनेक तत्त्वचिंतकांचा देश आहे. भगवान गौतम बुद्ध हे त्याच महान व्यक्तिमत्त्वांपैकी एक होते. भगवान बुद्ध हे सत्य, प्रेम, ज्ञान व शांततेचा संदेश जगभरात पसरवणाऱ्या बौद्ध धर्माचे प्रवर्तक होते. भगवान बुद्धांविषयीच्या अनेक कथा प्रसिद्ध आहेत, ज्यात ते आपल्या शिष्यांना समाधानी आणि शांतीपूर्ण जीवनाचे धडे देतात.

‘अमूल्यं कमलम्’ ही कथा बौद्ध कथासाहित्यातून घेतलेली आहे. भगवान बुद्धांच्या अलौकिक शिकवणीचे या कथांमधून दर्शन घडते. कथेचे शीर्षक सदाचार आणि सत्संगतीचे महात्म्य योग्यप्रकारे सूचित करते. त्यातून मिळणारे समाधान व मन:शांती ही संपत्ती आणि भौतिक सुखांपेक्षा श्रेष्ठ तसेच मौल्यवान असते.

India is the country of philosophical thinkers. Lord Gautam Buddha uns one of those great personalities. Lord Buddha uns the founder of Buddhism which Spreads the message of truth, love, enlightenment and peace on the earth.

Many legends of Lord Buddha are popular in which he preaches and enlightens his disciples about content and peaceful life. ‘अमूल्यं कमलम्’ is a story extracted from Buddhist legends that highlights the divine teachings of lord Buddha. The title rightly suggests that, righteousness and a good company leading to contentment and peace of mind, is superior and priceless compared to money and worldly pleasures.

परिच्छेदः 1

आसीत् सुदासो ……………….. विक्रेतुमिच्छामि इति।

अनुवादः

सुदास नावाचा कोणी एक माळी होता. एकदा शिशिरऋतू (हिवाळा) असूनसुद्धा आकाशात (शोभून दिसणाऱ्या) नुकत्याच उगवलेल्या सूर्यबिंबासारखे (तेजस्वी) कमळ मराठी त्याच्या सरोवरात उमलले. त्याने विचार केला, “परमात्म्याचा महिमा थोर (आहे), की एवढ्या कडाक्याच्या थंडीतसुद्धा या कमळाच्या उमलण्यामुळे माझे सरोवर सुशोभित झाले आहे. हे कमळ विकून मी पुष्कळ पैसे कमवेन”. असा विचार करून तो ते (कमळ) विकण्यासाठी राजवाड्यासमोर उभा राहिला. काही वेळानंतर, कोणी एक श्रीमंत व्यापारी त्याच मार्गान (दिशेने) आला.

तो म्हणाला, “सध्या भगवान सुगत याच शहरात राहत आहेत.” त्या महात्म्याच्या पूजेसाठी या कमळाची(मी) याचना (इच्छा) करतो. ते किती रूपयांत (मला) देशील? माळी म्हणाला, “एक सुवर्णमुद्रा (घेईन).” तेव्हा तो व्यापारी कमळ विकत घेण्याची इच्छा (व्यक्त) करत असताना दुसरा एक धनाढ्य व्यापारी सुगतांच्या दर्शनासाठी जात असताना तेथे हजर झाला. कमळाची किंमत विचारणाऱ्या त्या व्यापाऱ्याला माळी म्हणाला “हे महाशय या (कमळा) साठी एक सुवर्णमुद्रा देऊ इच्छितात.”

व्यापारी म्हणाला, “मी दहा सुवर्णमुद्रा देईन.”(पहिला) व्यापारी म्हणाला, “मी शंभर सुवर्णमुद्रा देईन.” त्या दोघांमधील विवाद ऐकून सुदासाने विचार केला. “ज्याच्यासाठी हे दोघे हे कमळ विकत घेऊ इच्छितात, तो सुगतच मला याहून अधिक मूल्य देईल.”
तेव्हा तो माळी त्या दोघांना म्हणाला, “महाशय, मी हे (कमळ) विकू इच्छित नाही.”

There was a certain gardener named सुदास, In his pond, in the winter season, there bloomed a lotus, which looked like the rising sun, in the sky. He thought, “O, the greatness of the Supreme Soul! In this severe cold, my pond is adorned by the blooming of such a lotus. By selling this lotus, I shall obtain a lot of wealth.” Thinking so, in order to sell it, he stood in front of the royal palace.

After a while, a certain rich merchant came by that very road. He spoke, “O noble man, the Lord y resides in this city now. I request this lotus for the worship of that great soul. At what price will you give it (to me)?” The gardener stated, “One gold coin.” Then, no sooner did that merchant wish to buy the lotus, than another wealthy tradesman / merchant, going to see yer, also came there.

The gardener said to the tradesman, who was asking for the price of the lotus, “This eminent person wishes to give one gold coin for this.” The tradesman replied, “l shall give ten gold coins.” The merchant spoke, “I will give a hundred gold coins.” Listening to their argument, yere deliberated, “The one, for whom these two wish to buy this lotus, that सुगत alone will give me a higher price.”

Thus, he told both of them, “Sirs, I do not wish to sell (this lotus).”

परिच्छेदः 2

अथ प्राप्तः …………………. भगवान् गौतमबुद्धः।

अनुवादः

आता सुदास, भगवान सुगत ज्या उद्यानात राहत होते, तेथे पोहोचला. तेथे वटवृक्षाखाली एका खडकावर ते महात्मा बसलेले होते. त्या दैवी पुरुषाचा चेहरा अमाप तेजाने झळकत होता. त्यांना पाहताच सुदासाच्या मनात भक्तिरसाचा सागर उफाळून आला.

हातातील कमळ भगवान सुगतांच्या पायावर अर्घ्य म्हणून समर्पित करुन, “भगवंतांना वंदन असो” असे म्हणत (त्याने) नम्रपणे अभिवादन केले. करुणाई डोळ्यांनी त्याच्याकडे पाहत कमळासारखे मुख असलेले भगवान सस्मित म्हणाले, “बाळा, तुझी काय इच्छा आहे?”

सुगतांचे हे शब्द ऐकताच आता निरिच्छ झालेला सुदास म्हणाला, “भगवन, अजून काय (असणार)? आपल्या चरणकमलांच्या केवळ स्पर्शाने माझ्या आत्म्याला कृतार्थता लाभो.” असे म्हणणाऱ्या सुदासाला ‘तसेच होवो’ असे भगवान सुगत म्हणाले.

काय तो सुगतांचा प्रभाव! त्यांच्या केवळ दर्शनाने कमळासाठी मोठ्या किमतीची अपेक्षा करणाऱ्या सुदासाने ते विसरून ते कमळ सुगतांच्या चरणावर वाहिले. हे सुगत म्हणजेच भगवान गौतम बुद्ध.

Now, सुदास reached that garden where Lord सुगत lived. There, under the banyan tree, that great soul was seated, on a rock. That divine one’s face shone with great lustre. As soon as he saw him, an ocean of devotion arose in सुदास’s heart.

Offering the lotus in his hand at the feet of Lord सुगत as homage, saying “Salutations to the Lord”, he bowed down with humility. Looking at him with eyes showering kindness (serenity), the lotus-faced Lord smilingly said, “Child, what do you wish?”.

At these words of सुगत, सुदास who was now desireless replied, “O Lord what else? By the mere touch of your feet, may my soul attain fulfilment.” To सुदास who spoke thus, the Lord सुगत uttered, “May it be so.” Othe effect of सुगत, by only the sight of whom, सुदास, having forgotten that he expected a huge price for the lotus, dedicated that lotus at the feet of सुगत. This सुगत is none other than Lord गौतम बुद्ध.

शब्दार्थाः :

1. उद्यानपाल: – gardener – माळी
2. विवादः – argument – वाद/भांडण
3. सार्थवाह:/श्रेष्ठी – merchant/trader – व्यापारी
4. महिमा – greatness – महात्म्य, मोठेपणा
5. अध्वना – by the road – रस्त्याने
6. परमात्मनः – of the supreme soul – परमात्म्याचे
7. राजसद्मनः – of the royal palace – राजवाड्याच्या
8. अतिशीते – in extreme cold – कडाक्याच्या थंडीत
9. तडागे – in the lake – सरोवरामध्ये
10. शिशिर ऋती – in winter season – हिवाळ्यात
11. व्योम्नि – in the sky – आकाशात
12. अभ्यर्थये – I request – मी विनंती करतो
13. पद्यं व्यकसत् – a lotus bloomed – कमळ उमलले
14. व्यमृशत् – thought – विचार केला
15. दद्यात् – would give – देतील
16. क्रेतुम् – to buy – विकत घेण्यासाठी
17. विक्रेतुम् – to sell – विकण्यासाठी
18. सत्यपि- in spite of being – असताना सुद्धा
19. प्राप्तः सुदासः – सुदास reached – सुदास पोहोचला
20. मुखपद – lotus-like face – मुखकमल
21. भक्तिरसार्णवः – an ocean of devotion – भक्तिचा सागर
22. निरिच्छ: – desireless – नि:स्पृह/निःस्वार्थ
23. अपेक्षमाणः – expected अपेक्षा करणारा
24. स्मयमानः – smiling – हसरा
25. निरूपयन् – looking बघत असता
26. समर्पितवान् – dedicated – अर्पण केले
27. एवं वादिनम् – who spoke thus – असे बोलणाऱ्या
28. धाम्ना – with lustre – तेजाने
29. प्रसादवर्षिभ्याम् – showering kindness – करूणेचा वर्षाव करणाऱ्या
30. आलोकयत: – while seeing – बघत असताना
31. अश्मखण्डे – on a rock – खडकावर
32. उदतिष्ठत् – arose – उत्पन्न झाला
33. सविनयम् – bowed down with – विनम्र अभिवादन केले
34. प्राणमत् – humility
35. कृतार्थतां लभताम् – attain fulfilment – कृतार्थता लाभो
36. अयं कृत्वा – offering as homage – अर्घ्य वाहून
37. अवस्तात् – under/ below – खाली

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 1 आधकृषकः पृयुवैयः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 1 आधकृषकः पृयुवैयः

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 1 आधकृषकः पृयुवैयः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
चारणा: किमर्थम् उत्सुका: ?
‌उत्तरम्‌ :
‌चारणा:‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌स्तुति‌ ‌गातुम्‌ ‌उत्सुकाः‌ ‌।‌

प्रश्न आ.
भ्रमणसमये पृथुराजेन किं दृष्टम् ?
‌उत्तरम्‌ :
भ्रमणसमये‌ ‌पृथुराजेन‌ ‌दृष्टं‌ ‌यत्‌ ‌प्रजा:‌ ‌अतीव‌ ‌कृशाः‌ ‌अशक्ता:‌‌ च।‌ ‌ता:‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति।‌ ‌निकृष्टान्नं‌ ‌खादन्ति।‌ ‌

प्रश्न इ.
वसुन्धरायाः उदरे किं वर्तते?
‌उत्तरम्‌ :
वसुन्धरायाः‌ ‌उदरे‌ ‌धनधान्यादि‌ ‌सर्व‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌वर्तते।‌

प्रश्न ई.
स्त्रीरूपं धृत्वा पृथुनृपस्य पुरतः का प्रकटिता अभवत् ?
उत्तरम्‌ ‌:
स्त्रीरूपं‌ ‌धृत्वा‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌पुरतः‌ ‌भूमिः‌ ‌प्रकटिता‌ ‌अभवत्।‌

प्रश्न उ.
पृथुवैन्यः कृषिकार्यार्थं जलस्य व्यवस्थापनं कथम् अकरोत् ?
उत्तरम्‌ ‌:
‌पृथुवैन्यस्य‌ ‌नि:स्पृहताम्‌ ‌अजानन्‌ ‌स्तुतिगायकाः‌ ‌प्रसन्नाः‌‌ अभवन्‌ ‌च।‌

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न अ.
भूमाता पृथुवैन्यं किम् उपादिशत् ?
उत्तरम्‌ ‌:
‌आद्यकृषक:‌ ‌पृथुवैन्यः‌ ‌हा‌ ‌पाठ‌ ‌म्हणजे‌ ‌पृथु‌ ‌राजाच्या‌‌ कृषिविषयक‌ ‌कार्याचा‌ ‌प्रारंभ‌ ‌व‌ ‌त्याचा‌ ‌विकास‌ ‌याचा‌ ‌इतिहास‌ ‌स्पष्ट‌ ‌करणारी‌ ‌आख्यायिका‌ ‌आहे.‌‌

एकदा‌ ‌पृथु‌ ‌राजा‌ ‌त्याच्या‌ ‌राज्यात‌ ‌फिरत‌ ‌असताना‌ ‌त्याने‌ ‌प्रजेला‌ ‌दयनीय‌ ‌अवस्थेत‌ ‌पाहिले.‌ ‌त्याच्या‌ ‌राज्यातील‌ ‌लोक‌ ‌हलक्या‌ ‌प्रतीच्या‌ ‌अन्नामुळे‌ ‌क्षीण,‌ ‌अशक्त‌ ‌झाले‌ ‌होते.‌ ‌हे‌ ‌पाहून‌ ‌राजाचे‌ ‌मन‌ ‌द्रवले‌ ‌व‌ ‌तो‌ ‌चिंताग्रस्त‌ ‌झाला.‌‌

पुरोहितांच्या‌ ‌सांगण्यानुसार‌ ‌त्याने‌ ‌पृथ्वीमधून‌ ‌धन-धान्य‌ ‌बाहेर‌ ‌काढण्याकरिता‌ ‌धनुष्य‌ ‌सज्ज‌ ‌केले.‌ ‌तेव्हा‌ ‌पृथ्वीने‌ ‌स्वी-रूप‌ ‌धारण‌ ‌केले‌ ‌व‌ ‌राजाला‌ ‌कृषिकार्य‌ ‌करण्याचा‌ ‌आदेश‌ ‌दिला.‌‌ भूमातेने‌ ‌नांगर,‌ ‌कुदळ,‌ ‌फावडे,‌ ‌कोयता‌ ‌या‌ ‌उपकरणांच्या‌ ‌साहाय्याने‌ ‌राजाला‌ ‌कृषिकार्य‌ ‌करण्यास‌ ‌सांगितले.‌ ‌भूमातेने‌ ‌राजाला‌ ‌त्याच्या‌ ‌अन्यायी‌ ‌वडिलांचा‌ ‌संदर्भ‌ ‌दिला‌ ‌तसेच‌ ‌त्यावेळी‌ ‌राजाच्या‌ ‌सदाचरणाचे‌ ‌कौतुक‌ ‌केले‌ ‌आणि‌ ‌राजाच्या‌ ‌कृषिकार्यावर‌ ‌तिची‌ ‌कृपा‌ ‌होईल,‌ ‌असे‌ ‌आश्वासन‌ ‌दिले.‌

‌आद्यकृषक:‌ ‌पृथुवैन्यः‌ ‌is‌ ‌the‌ ‌legend‌ ‌that‌‌ reveals‌ ‌the‌ ‌history‌ ‌of‌ ‌Pruthu’s‌ ‌initiation‌ ‌of‌ ‌agricultural‌ ‌work‌ ‌and‌ ‌civilization‌‌ Once,‌ ‌king‌ ‌was‌ ‌wandering‌ ‌in‌ ‌his‌ ‌kingdom.‌ ‌He‌ ‌saw‌ ‌the‌ ‌pitiable‌ ‌condition‌ ‌of‌ ‌his‌ ‌subjects.‌ ‌His‌ ‌subjects‌ ‌were‌ ‌thin‌ ‌and‌ ‌weak‌ ‌due‌ ‌to‌ ‌low-quality‌ ‌food.‌ ‌The‌ ‌king’s‌ ‌heart‌ ‌melted‌ ‌with‌ ‌compassion‌ ‌and‌ ‌mind‌ ‌was‌ ‌filled‌ ‌with‌ ‌worry.‌‌

On‌ ‌the‌ ‌advice‌ ‌of‌ ‌a‌ ‌priest,‌ ‌he‌ ‌set‌ ‌the‌ ‌bow.‌ ‌When‌ ‌he‌ ‌was‌ ‌about‌ ‌to‌ ‌take‌ ‌out‌ ‌wealth‌ ‌and‌ ‌grains‌ ‌from‌ ‌the‌ ‌earth,‌ ‌the‌ ‌earth‌ ‌disguised‌ ‌as‌ ‌a‌ ‌woman‌ ‌and‌ ‌advised‌ ‌him‌ ‌to‌ ‌do‌ ‌agricultural‌ ‌work.‌‌

The‌ ‌earth‌ ‌advised‌ ‌the‌ ‌king‌ ‌to‌ ‌work‌ ‌with‌ ‌the‌ ‌help‌ ‌of‌ ‌hoe,‌ ‌plough,‌ ‌spade,‌ ‌sickles‌ ‌along‌ ‌with‌ ‌his‌ ‌subjects.‌ ‌She‌ ‌reminded‌ ‌the‌ ‌king‌ ‌of‌ ‌his‌ ‌father‌ ‌who‌ ‌was‌ ‌the‌ ‌corrupt‌ ‌king.‌ ‌She‌ ‌praised‌ ‌the‌ ‌king’s‌ ‌righteous‌ ‌behaviour‌ ‌and‌ ‌assured‌ ‌him‌ ‌with‌ ‌her‌ ‌favour‌ ‌in‌ ‌agricultural‌ ‌work.‌‌

प्रश्न आ.
धरित्र्याः उपदेशं मनसि निधाय पृथुवैन्यः किं किम् अकरोत् ?
उत्तरम्‌ ‌:
आद्यकृषकः‌ ‌पृथुवैन्यः‌ ‌हा‌ ‌पाठ‌ ‌म्हणजे‌ ‌पृथु‌ ‌राजाच्या‌ ‌कृषिविषयक‌ ‌कार्याचा‌ ‌प्रारंभ‌ ‌व‌ ‌त्याचा‌ ‌विकास‌ ‌याचा‌ ‌इतिहास‌ ‌स्पष्ट‌ ‌करणारी‌ ‌आख्यायिका‌ ‌आहे.‌‌

राजाने‌ ‌नदीचा‌ ‌मार्ग‌ ‌अडविला‌ ‌व‌ ‌ते‌ ‌पाणी‌ ‌कृषिकार्यासाठी‌ ‌उपयोगात‌ ‌आणले.‌ ‌पावसाच्या‌ ‌पाण्याचा‌ ‌संचय‌ ‌करून‌ ‌पाण्याचे‌ ‌व्यवस्थापन‌ ‌केले.‌ ‌जमिनीला‌ ‌सुपीक‌ ‌करण्यासाठी‌ ‌राजाने‌ ‌विशेष‌ ‌प्रयत्न‌ ‌केले.‌ ‌नंतर‌ ‌लोकांनी‌ ‌धान्याच्या‌ ‌बिया‌ ‌पेरल्या.‌ ‌राजाने‌ ‌सुद्धा‌ ‌विविध‌ ‌प्रकारची‌ ‌बी-बियाणे‌ ‌गोळा‌ ‌करून,‌ ‌त्याचे‌ ‌संस्करण‌ ‌केले‌ ‌व‌ ‌प्रयत्नपूर्वक‌ ‌त्याची‌ ‌पेरणी‌ ‌केली.‌ ‌पाऊस‌ ‌झाल्यानंतर‌ ‌धान्यांत‌ ‌अंकुर‌ ‌फुटला.‌ ‌राजाच्या‌ ‌परिश्रमामुळे‌ ‌धान्यलाभ‌ ‌झाला‌ ‌व‌ ‌सगळी‌ ‌प्रजा‌ ‌अतिशय‌ ‌आनंदित‌ ‌झाली.‌‌

आद्यकृषक:‌ ‌पृथुवैन्य:‌ ‌is‌ ‌the‌ ‌legend‌ ‌that‌ ‌reveals‌ ‌the‌ ‌history‌ ‌of‌ ‌Pruthu’s‌ ‌initiation‌ ‌of‌ ‌agricultural‌ ‌work‌ ‌and‌ ‌civilization.‌‌
The‌ ‌king‌ ‌obstructed‌ ‌the‌ ‌river’s‌ ‌path‌ ‌for‌ ‌agricultural‌ ‌work.‌ ‌He‌ ‌stored‌ ‌the‌ ‌rain‌ ‌water‌ ‌and‌ ‌did‌ ‌the‌ ‌water-management.‌ ‌He‌ ‌took‌ ‌special‌ ‌efforts‌ ‌to‌ ‌make‌ ‌the‌ ‌land‌ ‌fertile.‌ ‌Afterwards,‌ ‌people‌ ‌sowed‌ ‌the‌ ‌seeds‌ ‌of‌ ‌grains.‌ ‌The‌ ‌king‌ ‌gathered‌ ‌varied‌ ‌seeds,‌ ‌refined‌ ‌it‌ ‌and‌ ‌sowed‌ ‌with‌ ‌efforts.‌ ‌After‌ ‌the‌ ‌rains,‌ ‌the‌ ‌sprouts‌ ‌were‌ ‌germinated‌ ‌and‌ ‌all‌ ‌subjects‌ ‌became‌ ‌happy‌ ‌by‌ ‌the‌ ‌gain‌ ‌of‌ ‌grains.‌‌

3. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न अ.

उत्तरम्‌ ‌:

प्रश्न आ.

उत्तरम्‌ ‌:

प्रश्न इ.

उत्तरम्‌ ‌:

 

4. पाठ्यांशं पठित्वा प्रवाहिजालं पूरयत ।

प्रश्न 1.
पाठ्यांशं पठित्वा प्रवाहिजालं पूरयत ।

उत्तरम्‌ ‌:

5. प्रश्ननिर्माणं कुरुत ।

‌प्रश्न अ.
‌प्रयागक्षेत्रे‌ ‌पृथुराजस्य‌ ‌राजधानी‌ ‌आसीत्।‌ ‌
उत्तरम्‌ :
‌कुत्र‌ ‌पृथुराजस्य‌ ‌राजधानी‌ ‌आसीत्?‌

‌प्रश्न आ.‌ ‌
प्रजा:‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति।‌
‌उत्तरम्‌ :
‌प्रजाः‌ ‌कथं‌ ‌जीवन्ति?‌

प्रश्न इ. ‌
धनधान्यादि‌ ‌सर्व‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌वसुन्धरावा:‌ ‌उदर‌ ‌एव‌ ‌वर्तते।‌
‌उत्तरम्‌ :
‌धनधान्यादि‌ ‌सर्व‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌कस्याः‌ ‌उदर‌ ‌एव‌ ‌वर्तते?‌‌

प्रश्न ई.
पर्जन्यानन्तरं बीजेभ्यः अङ्कुराः उद्भूताः।
‌उत्तरम्‌ :
पर्जन्यानन्तरं‌ ‌केभ्यः‌ ‌अङकुराः‌ ‌उद्भूता:?‌‌

6. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
पृथुवैन्यस्य नि:स्पृहतां ज्ञात्वा स्तुतिगायकाः प्रसन्नाः अभवन्। (पूर्वकालवाचक-त्वान्त-अव्ययं निष्कासयत ।)
उत्तरम्‌ ‌:
पृथुवैन्यस्य नि:स्पृहताम् भवान अजानन् स्तुतिगयकाः प्रसन्नाः अभवान् च ।

प्रश्न आ.
त्वं प्रयत्नेन कृषिकार्यं करोषि । (‘त्वं’ स्थाने ‘भवान्’ योजयत ।)
उत्तरम्‌ ‌:
भवान्‌ प्रयत्नेन कृषिकार्यं करोति ।

प्रश्न इ.
‌त्वं‌ ‌धनुः‌ ‌त्यज।‌
‌उत्तरम्‌ :
‌भवान्‌ ‌धनुः‌ ‌त्यजतु।‌

प्रश्न ई.
भूमातुः उपदेशं मनसि निधाय पृथुवैन्यः कृषिकार्यम् अकरोत् । (‘भूमातुः’ स्थाने ‘भूमि’ शब्दस्य योग्य रूपं लिखत ।)
‌उत्तरम्‌ :
‌भूम्या:‌ ‌भूमेः‌ ‌उपदेशं‌ ‌मनसि‌ ‌निधाय‌ ‌पृथुवैन्यः‌ ‌कृषिकार्यम्‌‌ अकरोत्।

प्रश्न उ.
प्रजाजनैः सह कृषिकार्यं कुरु । (लकारं लिखत) ।
‌उत्तरम्‌ :

1. ‌लङ्लकार:‌
2. लट्लकार:‌ ‌
3. ‌लृट्लकार:‌‌
4. ‌लोट्लकार:‌‌

7. मेलनं कुरुत ।

प्रश्न 1.

‌उत्तरम्‌ :

विशेषणम्	विशेष्यम्
कृशाः	प्रजाः
उर्वरा	भूमिः
आनन्दिताः	प्रजाजना:
दःशासकः	वेनः
प्रजाहितदक्षः	पृथुः

8. समानार्थकशब्दं लिखत । वृक्षः, भूमिः, राजा, धनुः, नदी ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं लिखत । वृक्षः, भूमिः, राजा, धनुः, नदी ।
उत्तरम्‌ ‌:

1. वृक्षः – तरुः,‌ ‌महीरुहः,‌ ‌पादपः,‌ ‌द्रुमः‌ ‌।‌ ‌
2. ‌भूमिः‌ – ‌पृथिवी,‌ ‌पृथ्वी,‌ ‌धरा,‌ ‌वसुन्धरा,‌ ‌अवनी,‌ ‌मही,‌‌ मेदिनी,‌ ‌क्षमा,‌ ‌गोत्रा,‌ ‌कुः।‌
3. राजा : – भूपालः,‌ ‌महीपतिः,‌ ‌नरेशः,‌ ‌नृपः,‌ ‌भूपः।‌ ‌
4. ‌धनुः‌ ‌-‌ ‌त्रिणता,‌ ‌चापः,‌ ‌शरासनः,‌ ‌कोदण्डः।‌
5. नदी -‌ ‌तटिनी,‌ ‌निम्नगा,‌ ‌आपगा,‌ ‌सरित्।‌

9. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत । स्तुतिः, सद्गुणाः, प्रसन्नाः, अशक्ताः, पुरतः, कृशाः ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत । स्तुतिः, सद्गुणाः, प्रसन्नाः, अशक्ताः, पुरतः, कृशाः ।
उत्तरम्‌ ‌:

1. ‌स्तुतिः‌ ‌×‌ ‌निन्दा
2. ‌सद्गुणाः‌ ×‌ ‌दुर्गुणाः‌ ‌
3. ‌प्रसन्नाः‌ ‌×‌ ‌खिन्नाः,‌ ‌दुःखिताः,‌ ‌विषण्णाः‌
4. ‌अशक्ता:‌ ‌×‌ ‌सशक्ताः‌
5. पुरतः × ‌पश्चात्,‌ ‌पृष्ठतः
6. कृशाः‌ ‌×‌ ‌पीवराः‌

10. कः कं वदति ?

प्रश्न अ.
तिष्ठन्तु चारणाः ।
उत्तरम्‌ ‌:
पृथुवैन्यः‌ ‌चारणान्‌ ‌वदति।‌

प्रश्न आ.
तत्प्राप्तुं यतस्व ।
उत्तरम्‌ ‌:
‌पुरोहितः‌ ‌पृथुवैन्यं‌ ‌वदति‌ ‌।‌

प्रश्न इ.
तव पिता दुःशासकः।
उत्तरम्‌ ‌:
(for‌ ‌all‌ ‌sentences)‌ ‌भूमिः‌ ‌पथुवैन्यं‌ ‌वदति।‌ ‌

प्रश्न ई.
अत: धनुः त्यज ।
उत्तरम्‌ ‌:
(for‌ ‌all‌ ‌sentences)‌ ‌भूमिः‌ ‌पथुवैन्यं‌ ‌वदति।‌ ‌

11. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
उदर एव
उत्तरम्‌ ‌:
उदर‌ ‌एव‌ ‌-‌ ‌उदरे‌ ‌+‌ ‌एव।‌

प्रश्न आ.
पशुवज्जीवन्ति
उत्तरम्‌ ‌:
‌पशुवज्जीवन्ति‌ ‌-‌ ‌पशुवत्‌ ‌+‌ ‌जीवन्ति‌ ‌।‌

प्रश्न इ.
अशक्ताश्च
उत्तरम्‌ ‌:
‌अशक्ताश्च‌ ‌-‌ ‌अशक्ता‌ ‌:‌ ‌+‌ ‌च।‌

प्रश्न ई.
पुरोहितोऽवदत् ।
उत्तरम्‌ ‌:
पुरोहितोऽवदत्‌ ‌-‌ ‌पुरोहितः‌ ‌+‌ ‌अवदत्।‌‌

12. अमरकोषात् शब्दं प्रयुज्य वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
भूमिः स्त्रीरूपं धृत्वा प्रकटिता ।
उत्तरम्‌ ‌:
‌गोत्रा‌ ‌/‌ ‌कु:‌ ‌।‌ ‌पृथिवी‌ ‌/‌ ‌पृथ्वी‌ ‌/‌ ‌क्ष्मा‌ ‌/‌ ‌अवनिः‌ ‌/‌ ‌मेदिनी‌ ‌/‌ ‌मही‌ ‌स्त्रीरूपं‌ ‌धृत्वा‌ ‌प्रकटिता।‌ ‌

प्रश्न आ.
भूपालः पृथुवैन्य: नाम धरायाः प्रथम: अभिषिक्तः सम्राट् ।
उत्तरम्‌ ‌:
‌राट्‌ ‌/‌ ‌पार्थिवः‌ ‌/‌ ‌क्षमाभृत्‌ ‌/‌ ‌नृपः‌ ‌/‌ ‌भूपः‌ ‌/‌ ‌महीक्षित्‌ ‌पृथुवैन्य:‌ ‌नाम‌ ‌धरायाः‌ ‌प्रथमः‌ ‌अभिषिक्तः‌ ‌सम्राट्।‌‌

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 1 आधकृषकः पृयुवैयः Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्‌ :

(क) उचितं‌ ‌कारणं‌ ‌चित्वा‌ ‌वाक्यं‌ ‌पुनर्लिखत।‌ ‌

प्रश्न 1.
स्तुतिगायकाः‌ ‌प्रसन्नाः‌ ‌अभवन्‌ ‌यतः‌ ‌
(अ)‌ ‌पाठकाः‌ ‌राज्ञः‌ ‌प्रशंसाम्‌ ‌अकुर्वन्‌ ‌।‌‌
(ब)‌ ‌स्तुतिपाठकाः‌ ‌राज्ञः‌ ‌निःस्पृहताम्‌ ‌अजानन्।‌
‌उत्तरम्‌ ‌
(ब)‌ ‌स्तुतिपाठका:‌ ‌राज्ञः‌ ‌नि:स्पृहताम्‌ ‌अजानन्।‌

प्रश्न 2.‌
‌प्रजाः‌ ‌अतीव‌ ‌कृशाः‌ ‌अशक्ता:‌ ‌च‌ ‌यतः‌‌
(अ)‌ ‌ताः‌ ‌पशुवज्जीवन्ति‌ ‌निकृष्टानं‌ ‌खादन्ति‌ ‌च।‌‌
(ब)‌ ‌ता:‌ ‌मिष्टान्नं‌ ‌खादन्ति।‌
‌उत्तरम्‌
‌(अ)‌ ‌ता:‌ ‌पशुवज्जीवन्ति‌ ‌निकष्टानं‌ ‌खादन्ति‌ ‌च।‌ ‌

प्रश्न 3.
पृथुवैन्यः‌ ‌स्वप्रजाः‌ ‌दृष्ट्वा‌ ‌चिन्ताकुल:‌ ‌जात:‌ ‌यतः‌‌
(अ)‌ ‌तस्य‌ ‌प्रजाजनाः‌ ‌परस्परं‌ ‌वादविवादं‌ ‌कुर्वन्ति।‌‌
(ब)‌ ‌तस्य‌ ‌प्रजाजना:‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति।‌ ‌
उत्तरम्‌
‌(ब)‌ ‌तस्य‌ ‌प्रजाजनाः‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति‌ ‌।‌‌

(ख)‌ ‌उचितं‌ ‌पर्यायं‌ ‌चित्वा‌ ‌वाक्यं‌ ‌पुनर्लिखत।‌ ‌

1. ‌प्रजा:‌ ‌अतीव‌ ‌……………. आसन्।‌ ‌(कृशाः‌ ‌/‌ ‌सुदृवाः)‌ ‌
2.‌ ‌सर्व‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌………….‌ ‌उदरे‌ ‌एव‌ ‌वर्तते।‌ ‌(धरायाः‌ ‌/‌ ‌सूर्यस्य‌)
‌उत्तरम्‌ :
‌1.‌ कशाः‌
‌2.‌ ‌धराया:‌

(ग)‌ ‌कः‌ ‌कं‌ ‌वदति‌ ‌।‌

‌प्रश्न 1.
स्तवनं‌ ‌तु‌ ‌ईश्वरस्यैव‌ ‌भवेत्।‌
उत्तरम्‌ :
पृथुवैन्यः‌ ‌चारणा‌‌ बदति।‌

‌(घ)‌ ‌पूर्णवाक्येन‌ ‌उत्तरत।‌

प्रश्न 1.
‌कः‌ ‌धरायां‌ ‌प्रथम:‌ ‌अभिषिक्तः‌ ‌सम्राट्?‌
‌उत्तरम्‌
‌भूपालः‌ ‌पृथुवैन्य:‌ ‌धरायां‌ ‌प्रथम:‌ ‌अभिषिक्तः‌ ‌सम्राट्।‌‌

प्रश्न 2.‌
‌पृथुनृपस्य‌ ‌राजधानी‌ ‌कुत्र‌ ‌आसीत्?‌ ‌
उत्तरम्‌ :
पृथुनृपस्य‌ ‌राजधानी‌ ‌प्रयागक्षेत्रे‌ ‌आसीत्।‌

प्रश्न 3.
के‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌स्तुति‌ ‌गातुमुत्सुकाः?‌ ‌
उत्तरम्‌ ‌:
चारणाः‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌स्तुतिं‌ ‌गातुमुत्सुकाः।‌

प्रश्न 4. ‌
‌स्तुतिगायकाः‌ ‌किं‌ ‌ज्ञात्वा‌ ‌प्रसन्नाः‌ ‌अभवन्?‌ ‌/‌ ‌स्तुतिगायका:‌‌ किमर्थ‌ ‌प्रसन्नाः‌ ‌अभवन्?‌ ‌
उत्तरम्‌ ‌
स्तुतिगायका:‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌नि:स्पृहतां‌ ‌ज्ञात्वा‌ ‌प्रसन्नाः‌ ‌अभवन्।‌

प्रश्न 5.
पृथुः‌ ‌चारणान्‌ ‌किम्‌ ‌आज्ञापयत्?‌
‌उत्तरम्‌ ‌
पृथुः‌ ‌चारणान्‌ ‌स्थातुम्‌ ‌आज्ञापयत्‌ ‌अकथयत्‌ ‌च‌ ‌यावत्‌ ‌पृथो:‌‌ सद्गुणा:‌ ‌न‌ ‌प्रकटीभवन्ति‌ ‌तावत्‌ ‌सः‌ ‌न‌ ‌स्तोतव्यः‌ ।‌ ‌
स्तवनं‌‌ तु‌ ‌ईश्वरस्य‌ ‌एव‌ ‌भवेत्।‌ ‌

प्रश्न 6.
‌राजा‌ ‌किमर्थ‌ ‌चिन्ताकुलः‌ ‌जातः?‌ ‌
उत्तरम्‌ :
‌प्रजावा:‌ ‌दैन्यावस्थां‌ ‌दृष्ट्वा‌ ‌राजा‌ ‌चिन्ताकुलः‌ ‌जातः‌ ‌।‌

प्रश्न 7.
‌चिन्ताकुलं‌ ‌राजानं‌ ‌पुरोहितः‌ ‌किम्‌ ‌अवदत्‌ ‌?‌
‌उत्तरम्‌
‌चिन्ताकुलं‌ ‌राजानं‌ ‌पुरोहितः‌ ‌अवदत,‌ ‌”हे‌ ‌राजन्,‌ ‌धनधान्यादि‌‌ सर्व‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌वस्तुत:‌ ‌वसुन्धराया:‌ ‌उदरे‌ ‌एवं‌ ‌वर्तते‌ ‌।‌ ‌तत्प्राप्तुं‌‌

प्रश्न 8.
‌‌एषः‌ ‌गद्यांश:‌ ‌कस्मात्‌ ‌पाठात्‌ ‌उद्धृतः?‌
उत्तरम्‌
‌एषः‌ ‌गद्यांश:‌ ‌आद्यकृषक:‌ ‌पृथुवैन्यः‌ ‌पाठात्‌ ‌उद्धृतः।‌

‌(च)‌ ‌वाक्यं‌ ‌पुनर्लिखित्वा‌ ‌सत्यम्‌ ‌/‌ ‌असत्यम्‌ ‌इति‌ ‌लिखत।‌‌

प्रश्न 1.

1. पृथुवैन्यः‌ ‌नाम‌ ‌धरायाम्‌ ‌आदिम:‌ ‌सम्राट्।‌ ‌
2. ‌स्तवनं‌ ‌तु‌ ‌मानवस्यैव‌ ‌भवेत्।‌ ‌
3. स्तुतिगायकाः‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌नि:स्पृहतां‌ ‌ज्ञात्वा‌ ‌विषण्णा:‌ ‌अभवन्।‌‌
4. पृथुराजेन‌ ‌दृष्टं‌ ‌यत्‌ ‌प्रजाः‌ ‌अतीव‌ ‌सशक्ताः‌ ‌।‌‌
5. प्रजा:‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति।‌
6. धनधान्यादि‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌वसुन्धराया:‌ ‌जठरे‌ ‌एव‌ ‌वर्तते।‌ ‌

उत्तरम्‌ ‌:

1. सत्यम्।‌ ‌
2. ‌असत्यम्।‌
3. ‌असत्यम्।‌
4. ‌असत्यम्।‌‌
5. ‌सत्यम्।‌ ‌
6. ‌सत्यम्।‌‌

शब्दज्ञानम्‌ ‌

(क)‌ ‌सन्धिविग्रहः।‌

1. ‌गातुमुत्सुकाः‌ ‌-‌ ‌गातुम्‌ ‌+‌ ‌उत्सुकाः‌ ‌।‌
2. ‌तावदहम्‌ ‌-‌ ‌तावत्‌ ‌+‌ ‌अहम्।‌
3. ‌ईश्वरस्यैव‌ ‌.‌ ‌ईश्वरस्य‌ ‌+‌ ‌एव‌ ‌।‌
4. ‌तत्प्राप्तुम्‌ ‌-‌ ‌तत्‌ ‌+‌ ‌प्राप्तुम्।‌

‌(ख)‌ ‌विशेषण‌ ‌-‌ ‌विशेष्य‌ ‌-‌ ‌सम्बन्धः।‌‌

विशेषणम्‌	विशेष्यम्‌
1.‌ प्रथमः‌‌	सम्राट‌
2. ‌अभिषिक्तः‌	समाट्‌
3. प्रसन्नाः‌‌	स्तुतिगायकाः‌‌
4. प्रजाः‌‌	कृशाः‌
5. प्रजाः‌‌	अशक्ताः‌‌
6. राजा‌‌	चिन्ताकुल:‌

‌(ग)‌ ‌चान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।‌

‌त्वान्त‌ ‌अव्यय‌‌ धातु‌ ‌+‌ ‌त्वा / ध्या / टवा / ‌ढवा ‌/ इत्वा / अयित्वा	तुमन्त‌ ‌अव्यय‌ ‌‌ ‌धातु‌ ‌+‌ ‌तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / ‌ ‌ ‌इतुम् / अयितुम्‌‌
दृष्ट्वा,‌ ‌ज्ञात्वा	गातुम,‌ ‌प्राप्तुम्‌

विभक्त्यन्तरूपाणि।‌

• ‌प्रथमा‌ ‌-‌ ‌भूपालः,‌ ‌सम्राट्,‌ ‌राजधानी,‌ ‌चारणाः,‌ ‌अहम्,‌‌ ‌गायकाः,‌ ‌प्रजाः,‌ ‌ताः,‌ ‌राजा,‌ ‌पुरोहितः।‌
• ‌द्वितीया‌ ‌-‌ ‌अन्नम्,‌ ‌सर्वम्।‌ ‌
• तृतीया‌ ‌-‌ ‌तेन।‌ ‌
• षष्ठी‌ ‌-‌ ‌नृपस्य,‌ ‌मम,‌ ‌ईश्वरस्य,‌ ‌वसुन्धरायाः।‌ ‌
• सप्तमी‌ ‌-‌ ‌धरायाम,‌ ‌क्षेत्रे,‌ ‌राज्याभिषेकसमये,‌ ‌स्वराज्ये।‌
• ‌सम्बोधन‌ ‌-‌ ‌हे‌ ‌राजन्।‌‌

(च) लकारं‌ ‌लिखत।‌

प्रश्न 1.

1. पृथुराजः‌ ‌स्वराज्ये‌ ‌भ्रमणम्‌ ‌अकरोत्।‌ ‌
2. ‌ता:‌ ‌मजा:‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति‌ ‌।‌
3. तत्‌ ‌प्राप्तुं‌ ‌यतस्व।‌
4. ‌तिष्ठन्तु‌ ‌चारणाः।‌ ‌

उत्तरम्‌ ‌:

1. ‌लङ्लकारः‌
2. ‌लट्लकारः‌
3. लोट्लकार:‌‌
4. लोट्लकारः

पृथक्करणम्‌ ‌:

प्रश्न 1.

1. ‌भ्रमणसमये‌ ‌तेन‌ ‌दृष्टं‌ ‌यत्‌ ‌प्रजा:‌ ‌अतीव‌ ‌कृशाः‌ ‌अशक्ता:‌ ‌च।‌
2. ‌पुरोहितेन‌ ‌उपायः‌ ‌कथितः।‌ ‌
3. ‌तत्‌ ‌दृष्ट्वा‌ ‌राजा‌ ‌चिन्ताकुलः‌ ‌जातः।‌
4. ‌एकदा‌ ‌पृथुराज:‌ ‌स्वराज्ये‌ ‌भ्रमणम्‌ ‌अकरोत्।‌ ‌

उत्तरम्‌ ‌:

1. ‌एकदा‌ ‌पृथुराजः‌ ‌स्वराज्ये‌ ‌भ्रमणम्‌ ‌अकरोत्।‌‌
2. ‌भ्रमणसमये‌ ‌तेन‌ ‌दृष्टं‌ ‌यत्‌ ‌प्रजा:‌ ‌अतीव‌ ‌कृशा:‌ ‌अशक्ता:‌ ‌च।‌‌
3. ‌तत्‌ ‌दृष्ट्वा‌ ‌राजा‌ ‌चिन्ताकुलः‌ ‌जातः‌ ‌।‌
4. ‌पुरोहितेन‌ ‌उपाय:‌ ‌कथितः।‌‌

भाषाभ्यासः

(क)‌ ‌समानार्थकशब्दाः‌‌ :

1. ‌सम्राट्‌ ‌.‌ ‌अधिराजः,‌ ‌राजेन्द्रः,‌ ‌सार्वभौमः।‌‌
2. चारणा:‌ ‌-‌ ‌स्तुतिपाठकाः।‌
3. ‌स्तुतिः‌ ‌-‌ ‌स्तवनम्,‌ ‌प्रशंसा।‌
4. ‌ईश्वरः‌ ‌-‌ ‌देवः,‌ ‌भगवान्,‌ ‌सुरः।‌ ‌
5. प्रसन्नाः‌ ‌-‌ ‌सन्तुष्टाः,‌ ‌आनन्दिताः।‌‌
6. भ्रमणम्‌ ‌-‌ ‌अटनम्।‌ ‌
7. ‌कृश:‌ ‌-‌ ‌क्षीणः।‌ ‌
8. ‌अशक्तः‌ ‌-‌ ‌दुर्बलः।‌
9. ‌दृष्ट्वा‌ ‌-‌ ‌अवलोक्य,‌ ‌विलोक्य,‌ ‌वीक्ष्य।‌
10. ‌चिन्ताकुलः‌ ‌-‌ ‌चिन्ताग्रस्त:,‌ ‌चिन्तितः,‌ ‌चिन्ताक्रान्तः।‌

(ख)‌ ‌विरुद्धार्थकशब्दाः‌

‌उत्सुकाः‌ ×‌ ‌अनुत्सुकाः।‌

अवबोधनम्।‌‌

(क)‌ ‌उचितं‌ ‌कारणं‌ ‌चित्वा‌ ‌वाक्यं‌ ‌पुनर्लिखत।‌ ‌

प्रश्न 1.
‌भूम्या‌ ‌धनधान्यपुष्यफलानि‌ ‌स्व-उदरे‌ ‌निहितानि‌ ‌यतः‌‌
(अ)‌ ‌वेनभूपः‌ ‌दुःशासकः‌ ‌आसीत्।‌‌
(ब)‌ ‌भूमि:‌ ‌स्वभावेन‌ ‌कृपणा‌ ‌आसीत्।‌
‌उत्तरम्‌
‌(अ)‌ ‌वेनभूप:‌ ‌दुःशासकः‌ ‌आसीत्।‌ ‌

प्रश्न 2.
पृथुभूपेन‌ ‌स्वधनुः‌ ‌सज्जीकृतं‌ ‌यतः‌‌
(अ)‌ ‌सः‌ ‌शनुं‌ ‌हन्तुम्‌ ‌इच्छति‌ ‌स्म।‌
(ब)‌ ‌सः‌ ‌धनधान्यादि‌ ‌सर्व‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌वसुन्धरायाः‌ ‌प्राप्तुम्‌‌ इच्छति‌ ‌स्म।‌ ‌
उत्तरम्‌
‌(ब)‌ ‌सः‌ ‌धनधान्यादि‌ ‌सर्व‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌वसुन्धरायाः‌ ‌प्राप्तुम्‌‌ इच्छति‌ ‌स्म।‌

‌(ख)‌ ‌उचितं‌ ‌पर्यायं‌ ‌चित्वा‌ ‌वाक्यं‌ ‌पुनर्लिखत।‌

प्रश्न 1.
1. ‌पथभूपेन‌ ‌…………… ‌सज्जीकृतम्‌ ‌।‌ ‌(धनुः‌ ‌/‌ ‌कुद्दालकम्)‌
‌2.‌ ‌दुःशासक:‌ ‌नृपः‌ ‌………… ‌।‌ ‌(वेनराजः‌ ‌/‌ ‌पृथुवैन्य:)‌
‌उत्तरम्‌
1. ‌धनुः‌ ‌
2.‌ ‌वेनराज:‌

(घ)‌ ‌पूर्णवाक्येन‌ ‌उत्तरत।‌ ‌

प्रश्न 1.‌
केन‌ ‌धनुः‌ ‌सज्जीकृतम्‌ ‌?‌
‌उत्तरम्‌
‌पृथभूपेन‌ ‌धनुः‌ ‌सज्जीकृतम्।‌

प्रश्न 2.‌ ‌
कया‌ ‌धनधान्यपुष्पफलानि‌ ‌उदरे‌ ‌निहितानि?‌
‌उत्तरम्‌
‌भूम्या‌ ‌धनधान्यपुष्पफलानि‌ ‌उदरे‌ ‌निहितानि।‌

प्रश्न 3.
‌कः‌ ‌दुःशासकः?‌ ‌
उत्तरम्‌
‌पृथुराजस्य‌ ‌पिता‌ ‌बेनराज‌ ‌:‌ ‌दुःशासकः‌ ‌।‌ ‌

प्रश्न 4.
भूमिः‌ ‌राजानं‌ ‌कृषिकार्यस्य‌ ‌कानि‌ ‌साधनानि‌ ‌उक्तवती?‌
‌उत्तरम्‌
‌भूमिः‌ ‌राजानं‌ ‌खनित्राणि,‌ ‌हलाः,‌ ‌कुहालकानि,‌ ‌लवित्राणि‌ ‌च‌‌ एतानि‌ ‌साधनानि‌ ‌उक्तवती।‌

‌(च)‌ ‌वाक्यं‌ ‌पुनलिखित्वा‌ ‌सत्यम्‌ ‌असत्यम्‌ ‌इति‌ ‌लिखत।‌

प्रश्न 1.

1. ‌भूमिः‌ ‌नररूपम्‌ ‌अधारयत्।‌ ‌
2. ‌वेनराजः‌ ‌दुःशासकः‌ ‌आसीत्।‌ ‌
3. ‌वेनराजः‌ ‌राजधर्मस्य‌ ‌उल्लङ्घनम्‌ ‌अकरोत्।‌ ‌
4. ‌पृथुः‌ ‌प्रजाहितदक्षः‌ ‌नृपः‌ ‌।‌

‌उत्तरम्‌

1. ‌असत्यम्।‌
2. ‌सत्यम्।‌
3. ‌सत्यम्।‌
4. ‌सत्यम्।‌‌

शब्दज्ञानम्‌ ‌:

(क)‌ ‌सन्धिविग्रहः‌‌

नाकरोत्‌ ‌-‌ ‌न‌ ‌+‌ ‌अकरोत्।‌ ‌

(ख)‌ ‌विशेषण‌ ‌-‌ ‌विशेष्य‌ ‌-‌ ‌सम्बन्धः।‌‌

विशेषणम्‌	विशेष्यम्‌
1. दुःशासकः‌	वेनराज:‌
2. प्रजाहितदक्षः‌	‌नृपः,‌ ‌पृथुः‌
3. प्रसन्ना‌‌	भूमिः‌

‌(ग)‌ ‌त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।‌‌

त्वान्त‌ ‌अव्यय‌ ‌धातु‌ ‌+‌ ‌त्वा/ध्या/ट्वा/वा/इत्वा/अयित्वा

धृत्वा,‌ ‌गृहीत्वा‌

(घ)‌ ‌विभक्त्यन्तरूपाणि।‌‌

• प्रथमा‌ ‌-‌ ‌भूमिः,‌ ‌पिता,‌ ‌नृपः,‌ ‌अहम्।‌
• द्वितीया‌ ‌-‌ ‌धनुः,‌ ‌फलानि,‌ ‌खनित्राणि,‌ ‌हलान्,‌ ‌कुद्दालकानि,‌‌
• लवित्राणि।‌ ‌तृतीया‌ ‌-‌ ‌भूपेन,‌ ‌मया,‌ ‌प्रयत्नेन,‌ ‌प्रजाजनैः।‌ ‌
• पशमी‌ ‌-‌ ‌भयात्।‌
• ‌षष्ठी‌ ‌-‌ ‌तस्य,‌ ‌राजधर्मस्य।‌
• ‌सप्तमी‌ ‌-‌ ‌हस्ते।‌

(च) ‌लकारं‌ ‌लिखत।‌‌

1. भूमि:‌ ‌तस्य‌ ‌पुरत:‌ ‌प्रकटिता‌ ‌अभवत्।‌ ‌
2. ‌यदि‌ ‌त्वं‌ ‌प्रयत्नेन‌ ‌कृषिकार्य‌ ‌करोथि।‌ ‌
3. ‌तर्हि‌ ‌अहं‌ ‌प्रसन्ना‌ ‌भविष्यामि‌ ‌।‌‌
4. प्रजाजनैः‌ ‌सह‌ ‌कृषिकार्यं‌ ‌कुरु।‌ ‌

‌उत्तरम्‌ :

1. ‌लङ्लकार:‌
2. ‌लट्लकार:‌ ‌
3. ‌लृट्लकार:‌‌
4. ‌लोट्लकार:‌‌

‌क्रमेण‌ ‌योजयत।

प्रश्न 1.

1. ‌पुरोहितस्य‌ ‌उपदेशकथनम्।‌ ‌
2. ‌पृथुभूपस्य‌ ‌धनुः‌ ‌सज्जीकरणम्।‌‌
3. भूमेः‌ ‌कृषिकार्यस्य‌ ‌उपदेशनम्।‌‌
4. भूमेः‌ ‌स्वीरूपं‌ ‌धृत्वा‌ ‌प्रकटनम्।‌

उत्तरम्‌ :

1. पुरोहितस्य‌ ‌उपदेशकथनम्।‌‌
2. ‌पृथुभूपस्य‌ ‌धनुः‌ ‌सज्जीकरणम्।‌
3. ‌भूमेः‌ ‌स्त्रीरूपं‌ ‌धृत्वा‌ ‌प्रकटनम्।‌ ‌
4. ‌भूमेः‌ ‌कृषिकार्यस्य‌ ‌उपदेशनम्।‌‌

भाषाभ्यास:

‌(क)‌ ‌समानार्थकशब्दाः‌ ‌

1. मेदिनी,‌ ‌क्षमा,‌ ‌गोत्रा,‌ ‌कुः।‌ ‌स्त्री‌ ‌-‌ ‌नारी,‌ ‌वनिता,‌ ‌महिला,‌ ‌योषित्।‌‌
2. पिता‌ ‌-‌ ‌जनकः,‌ ‌तातः,‌ ‌जन्मदाता।‌ ‌
3. ‌चोरः‌ ‌-‌ ‌चौरः,‌ ‌स्तेन:,‌ ‌तस्करः,‌ ‌पाटच्चर:,‌ ‌लुण्ठकः।‌
4. ‌धनम्‌ ‌-‌ ‌वित्तम्,‌ ‌द्रव्यम्,‌ ‌सम्पत्तिः।‌‌
5. धान्यम्‌ ‌-‌ ‌सस्यम्।‌‌
6. पुष्पम्‌ ‌-‌ ‌शिरीषम्,‌ ‌सुमनम्,‌ ‌सुमम्,‌ ‌कुसुमम्।‌ ‌

‌(ग)‌ ‌त्वं’‌ ‌इति‌ ‌स्थाने‌ ‌’भवान्’‌ ‌योजयत‌ ‌।‌ ‌

प्रश्न 1.
‌त्वं‌ ‌तु‌ ‌प्रजाहितदक्ष:‌ ‌नृपः‌ ‌असि।
‌उत्तरम्‌ :
भवान् तु ‌प्रजाहितदक्ष: नृपः‌ अस्थि

प्रश्न 2.
‌त्वं‌ ‌कृषिकार्य‌ ‌कुरु।‌
‌उत्तरम्‌ ‌:
भवान्‌ ‌कृषिकार्य‌ ‌करोतु।‌ ‌

(घ)‌ ‌लृट्‌ ‌स्थाने‌ ‌लिङ्‌ ‌प्रयोगं‌ ‌कुरुत।‌

प्रश्न 1.
‌अहं‌ ‌प्रसन्ना‌ ‌भविष्यामि।‌ ‌
उत्तरम्‌
‌अहं‌ ‌प्रसन्ना‌ ‌भवेयम्।‌‌

‌अवबोधनम्‌ :

(क)‌ ‌उचितं‌ ‌कारणं‌ ‌चित्वा‌ ‌वाक्यं‌ ‌पुनर्लिखत‌ ‌।‌‌
पृथुभूपस्य‌ ‌प्रजाजना:‌ ‌सन्तुष्टाः‌ ‌अभवन्‌ ‌यतः‌ …………..
‌(अ)‌ ‌ते‌ ‌प्रभूतं‌ ‌धान्यम्‌ ‌अलभन्त।‌‌
(ब)‌ ‌ते‌ ‌प्रभूतं‌ ‌सुवर्णम्‌ ‌अलभन्त।‌
‌उत्तरम्‌ :
‌(अ)‌ ‌ते‌ ‌प्रभूतं‌ ‌धान्यम्‌ ‌अलभन्त।‌

‌(ख)‌ ‌उचितं‌ ‌पर्यायं‌ ‌चित्वा‌ ‌वाक्यं‌ ‌पुनर्लिखत‌ ‌।‌

प्रश्न 1.
1. ………….‌ ‌बीजेभ्यः‌ ‌अङ्कुराः‌ ‌उद्भूताः।‌‌ (पर्जन्यानन्तरं‌ ‌/‌ ‌शीतकालानन्तरं)‌ ‌
2. ……………‌ ‌प्रजाजनाः‌ ‌सन्तुष्टा‌ ‌:‌ ‌अभवन्।‌‌ (धनलाभेन‌ ‌/‌ ‌धान्यलाभेन)‌ ‌
उत्तरम्‌ ‌
1. ‌पर्जन्यानन्तरं‌ ‌
2.‌ ‌धान्यलाभेन‌

‌(ग)‌ ‌वाक्यं‌ ‌पुनलिखित्वा‌ ‌सत्यम्‌ ‌/‌ ‌असत्यम्‌ ‌इति‌ ‌लिखत।‌‌

प्रश्न 1.

1. पृथुवैन्यः‌ ‌भूमिम्‌ ‌अनुर्वराम्‌ ‌अकरोत्।‌ ‌
2. ‌पृथुवैन्यः‌ ‌उद्यमेन‌ ‌बीजाना‌ ‌सङ्कलनम्‌ ‌अकरोत्।‌‌
3. ‌पर्जन्यानन्तरम्‌ ‌अकुरेभ्य:‌ ‌बीजानि‌ ‌उद्भूतानि।‌
4. ‌प्रजाजनाः‌ ‌विषण्णाः‌ ‌अभवन्।‌

उत्तरम्‌ :‌

1. ‌असत्यम्।‌ ‌
2. ‌सत्यम्।‌ ‌
3. ‌असत्यम्।‌
4. असत्यम्।‌

‌(घ)‌ ‌पूर्णवाक्येन‌ उत्तरत।‌

प्रश्न 1.
‌जना:‌ ‌कुत्र‌ ‌धान्यबीजानि‌ ‌अवपन्?‌ ‌
उत्तरम्‌ ‌:
‌जना:‌ ‌क्षेत्रे‌ ‌धान्यबीजानि‌ ‌अवपन्।‌ ‌

प्रश्न 2.
कदा‌ ‌बीजेभ्य:‌ ‌अकुराः‌ ‌उद्भूताः?‌ ‌
उत्तरम्‌
‌पर्जन्यानन्तरं‌ ‌बीजेभ्यः‌ ‌अङ्कुरा:‌ ‌उद्भूताः।‌ ‌

प्रश्न 3.
पृथुवैन्यः‌ ‌कृषिकार्यार्थ‌ ‌जलस्य‌ ‌व्यवस्थापन‌ ‌कथम्‌ ‌अकरोत्?‌
‌उत्तरम्‌
‌पृथुवैन्यः‌ ‌वृष्टिजलसायं‌ ‌कृत्वा‌ ‌जलव्यवस्थापनम्‌ ‌अकरोत्।‌ ‌

प्रश्न 4.
प्रजाजना:‌ ‌केन/कथं‌ ‌सन्तुष्टाः‌ ‌अभवन्‌ ‌?‌ ‌
उत्तरम्‌ ‌
धान्यलाभेन‌ ‌प्रजाजनाः‌ ‌सन्तुष्टाः‌ ‌अभवन्।‌‌

शब्दज्ञानम्‌ ‌-‌

‌(क)‌ ‌सन्धिविग्रहः‌‌

स‌ ‌नैकेभ्यः‌ ‌-‌ ‌स:‌ ‌+‌ ‌नैकेभ्यः।‌‌

(ख)‌ ‌विशेषण‌ ‌-‌ ‌विशेष्य‌ ‌-‌ ‌सम्बन्धः‌ ‌।‌‌

विशेषणम्‌	विशेष्याम
1. उर्वरतमाम्/उर्वरा‌	भूमिम्‌‌/भूमि
2. ‌नैकेभ्यः‌‌	वृक्षाभ्यां
3. विविधप्रकारकाणाम्‌	बीजानाम्‌‌
4. ‌सन्तुष्टा:/आनन्दिताः‌‌	प्रजाजना:
5. कल्याणकारी‌	नृपः‌
6. ‌अग्रणी:‌‌	नृपः‌
7. जनसेवाव्रती	नृपः‌

(ग)‌‌ त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।‌‌

त्वान्त‌ ‌अव्यय‌ धातु‌ ‌+‌ ‌त्वा / ध्या / टवा / ढवा / इत्वा अयित्वा‌‌	‌ल्यबन्त‌ ‌अव्यय‌ ‌‌ ‌उपसर्ग‌ ‌+‌ ‌धातु +‌ ‌य / त्य‌ ‌	तुमन्त‌ ‌अव्यय‌ ‌धातु‌ ‌+‌ ‌तुम् / धुम्‌ ‌टुम् / दुम्‌ ‌इतुम् /‌‌ अयितुम्‌
कृत्वा‌‌	निधाय,‌ ‌अवरुध्य‌‌	कर्तुम्‌‌

(घ) विभक्त्यन्तरूपाणि।‌ ‌

1. ‌तृतीया‌ ‌-‌ ‌परिश्रमेण,‌ ‌धान्यलाभेन।‌
2. ‌पञ्चमी‌ ‌-‌ ‌बीजेभ्य:‌ ‌वृक्षेभ्यः।‌
3. षष्ठी‌ ‌-‌ ‌भूमातुः,‌ ‌नदीनाम,‌ ‌जलस्य,‌ ‌बीजानाम्।‌
4. ‌सप्तमी‌ ‌-‌ ‌मनसि,‌ ‌तस्मिन,‌ ‌क्षेत्रे,‌ ‌प्रशासने,‌ ‌पृथिव्याम्।‌

‌(च)‌ ‌लकारं‌ ‌लिखत।‌‌

प्रश्न 1.
1. जना:‌ ‌धान्यबीजानि‌ ‌अवपन्।‌
‌2.‌ ‌पृथुवैन्यः‌ ‌भूमिम्‌ ‌उर्वरतमां‌ ‌कर्तुं‌ ‌प्रायतत।‌ ‌
उत्तरम्‌ ‌:
1. ‌ लङ्लकार:‌
‌2.‌ ‌लङ्लकार:‌ ‌

भाषाभ्यास:‌‌

(क)‌ ‌समानार्थकशब्दाः‌

1. मनसि‌ ‌-‌‌ अन्त:करणे,‌ ‌चेतसि,‌ ‌चित्ते,मानसे।‌‌
2. निधाय‌ ‌-‌ ‌हित्वा।‌‌
3. ‌मार्गः‌ ‌-‌ ‌पन्थाः,‌ ‌सरणिः‌ ‌।‌‌
4. जलम्‌ -‌ ‌तोयम्,‌ ‌नीरम्,‌ ‌अम्बु,‌ ‌उदकम्,‌ ‌वारि।‌
5. ‌सञ्चयम्‌ ‌-‌ ‌सङ्कलनम्।‌ ‌बीजानि‌ ‌-‌ ‌सस्यानि।‌‌
6. ‌कल्याणकारी‌ ‌-‌ ‌हितकारी।‌

‌(ख)‌ ‌विरुद्धार्थकशब्दाः‌

1. उपयोग:‌ ×‌ ‌निरुपयोगः‌ ‌।‌ ‌
2. ‌उर्वरा‌ ×‌ ‌अनुर्वरा/वन्ध्या‌ ‌।‌
3. ‌लाभ:‌ ×‌ ‌हानिः‌ ‌।‌‌

लेखनकौशलम्‌ ‌

उपपद‌ ‌-‌ ‌विभक्तिः‌ ‌-‌ ‌अव्ययानां‌ ‌धातूनां‌ ‌च‌ ‌उपयोगः‌‌

क्र.‌ धातुः /‌ ‌अव्ययम्‌
1. पुरतः‌ ‌-‌ ‌in‌ ‌front‌ ‌of
2. ‌सह -‌ ‌with‌‌

विभक्तिः‌ ‌उदाहरणम्‌‌

षष्ठी – भूमिः‌ ‌स्त्रीरूपं‌ ‌धृत्वा‌ ‌तस्य‌ ‌पुरत:‌ ‌प्रकटिता‌ ‌अभवत्।‌
‌तृतीया‌ – ‌प्रजाजनैः‌ ‌सह‌ ‌कृषिकार्य‌ ‌कुरु।‌‌

समासा:‌‌

समस्तपदम्‌‌	अर्थ:‌‌	समासविग्रहः‌	समासनाम‌‌
प्रयागक्षेत्रम्‌	‌place‌ ‌named‌ ‌प्रयाग‌	‌प्रयागं‌ ‌नाम‌ ‌/‌ ‌इति‌ ‌क्षेत्रम्।‌‌	कर्मधारय‌ ‌समास‌
‌विविधबीजानि	‌various‌ ‌seeds‌	‌विविधानि‌ ‌बीजानि।‌‌	कर्मधारय‌ ‌समास‌
धनधान्यपुष्पफलानि	‌wealth,‌ ‌grains,‌ ‌flowers‌ ‌and‌ ‌fruits‌	‌धनानि‌ ‌च‌ ‌धान्यानि‌ ‌च‌ ‌पुष्पाणि‌ ‌च‌ ‌फलानि‌ ‌च।‌	‌इतरेतर‌ ‌द्वन्द्व‌ ‌समास‌
चिन्ताकुल:‌	‌perturbed‌ ‌with‌ ‌worry‌	‌चिन्तया‌ ‌आकुलः।‌‌	तृतीया‌ ‌तत्पुरुष‌ ‌समास‌
चोरलुण्ठकभयम्‌‌	‌fear‌ ‌from‌ ‌thieves‌ ‌and‌ ‌robbers‌	‌चोरलुण्ठकाभ्यां/चोरलुण्ठकेभ्यः‌ ‌भयम्।‌	‌पञ्चमी‌ ‌तत्पुरुष‌ ‌समास‌‌
जलव्यवस्थापनम्‌	management‌ ‌of‌ ‌water‌	‌जलस्य‌ ‌व्यवस्थापनम्।‌	षष्ठी‌ ‌तत्पुरुष‌ ‌समास‌
प्रजाहितदक्षः‌	‌alert‌ ‌in‌ ‌the‌ ‌subjects’‌ ‌welfare‌	‌प्रजाहिते‌ ‌दक्षः।‌	‌सप्तमी‌ ‌तत्पुरुष‌ ‌समास‌
‌कल्याणकारी‌‌	‌does‌ ‌welfare‌‌	‌कल्याणं‌ ‌करोति‌ ‌इति।‌‌	‌उपपद‌ ‌तत्पुरुष‌ ‌समास‌‌

आधकृषकः पृयुवैयः Summary in Marathi ‌and English

‌प्रस्तावना :

1. ‌भारत‌ ‌हा‌ ‌कृषिप्रधान‌ ‌देश‌ ‌आहे.‌ ‌देशाच्या‌ ‌समग्र‌ ‌सामाजिक‌‌ व‌ ‌आर्थिक‌ ‌उभारणीमध्ये‌ ‌कृषी‌ ‌(शेती)‌ ‌महत्त्वाची‌ ‌भूमिका‌ ‌बजावते.‌
2. ‌वेन‌ ‌राजाचा‌ ‌पुत्र,‌ ‌पृथुवैन्य/पृथु‌ ‌राजाने‌ ‌शेतीविषयक‌ ‌कार्याचे‌ ‌संशोधन‌ ‌केले;‌ ‌त्याचा‌ ‌प्रारंभ‌ ‌करून‌ ‌विकास‌ ‌केला.‌‌
3. ‌पृथु‌ ‌राजाच्या‌ ‌कार्यस्मरणार्थ‌ ‌वसुंधरेस‌ ‌पृथ्वी‌ ‌असे‌ ‌संबोधले‌ ‌जाते.‌
4. ‌प्रस्तुत‌ ‌भाग,‌ ‌म्हणजे‌ ‌पृथु‌ ‌राजाने‌ ‌केलेल्या‌ ‌कृषिविषयक‌ ‌कार्याचा‌ ‌प्रारंभ‌ ‌तसेच‌ ‌कृषी‌ ‌संस्कृती‌ ‌याचे‌ ‌विवरण‌ ‌करणारी‌ ‌आख्यायिका‌ ‌आहे.‌‌

Introduction‌‌ ‌:

1. ‌India‌‌ ‌is‌ ‌an‌ ‌agriculture-based‌ ‌country.‌ ‌Agriculture‌ ‌plays‌ ‌a‌ ‌significant‌ ‌role‌ ‌in‌ ‌the‌ ‌socio-economic‌ ‌fabric‌ ‌of‌ ‌the‌ ‌country.
2. Agricultural‌ ‌work‌ ‌was‌ ‌invented,‌ ‌initialised‌ ‌and‌ ‌developed‌ ‌by‌ ‌the‌ ‌king‌ ‌Pruthuminya‌ ‌who‌ ‌was‌ ‌the‌ ‌son‌ ‌of‌ ‌Vena.‌ ‌
3. Pruthu‌ ‌(T)‌ ‌is‌ ‌considered‌ ‌to‌ ‌be‌ ‌the‌ ‌first‌ ‌consecrated‌ ‌king‌ ‌of‌ ‌the‌ ‌earth.‌ ‌The‌ ‌earth‌ ‌is‌ ‌known‌ ‌as‌ ‌Prithvi,‌ ‌in‌ ‌the‌ ‌memory‌ ‌of‌ ‌Pruthu’s‌ ‌work.‌‌
4. The‌ ‌given‌ ‌extract‌ ‌is‌ ‌the‌ ‌legend‌ ‌that‌ ‌reveals‌ ‌the‌ ‌history‌ ‌of‌ ‌Pruthu’s‌ ‌initiation‌ ‌of‌ ‌agricultural‌ ‌work‌ ‌and‌ ‌civilization.‌‌

‌परिच्छेदः‌‌ 1.

भूपाल:‌‌ ……..‌‌ यतस्त।‌‌

अनुवादः

‌राजा‌ ‌पृथुवैन्य‌ ‌म्हणजे‌ ‌पृथ्वीवरील‌ ‌सर्वप्रथम‌ ‌अभिषिक्त‌ ‌सम्राट‌ ‌(होय.)‌‌ प्रयागक्षेत्रात‌ ‌पृथु‌ ‌राजाची‌ ‌राजधानी‌ ‌होती.‌ राज्याभिषेकासमयी,‌ ‌भाट‌ ‌(स्तुतिपाठक)‌ ‌पृथु‌ ‌राजाची‌ ‌स्तुती‌ ‌गाण्यास‌ ‌उत्सुक‌ ‌होते.‌ नंतर,‌ ‌पृथु‌ ‌राजाने‌ ‌आदेश‌ ‌दिला,‌ ‌”कृपया‌ ‌भाटांनी‌ ‌थांबावे!‌ ‌जोपर्यंत‌ ‌माझ्यातील‌ ‌सद्गुणांचे‌ ‌दर्शन‌ ‌होत‌ ‌नाही,‌ ‌तोपर्यंत‌ ‌माझी‌ ‌स्तुती‌ ‌केली‌ ‌जाऊ‌ ‌नये.‌ ‌ईश्वराचेच‌ ‌स्तवन‌ ‌व्हावे.”‌ ‌पृथु‌ ‌राजाची‌ ‌अशी‌ ‌नि:स्पृह‌ ‌(नि:स्वार्थी)‌ ‌वृत्ती‌ ‌जाणून‌ ‌स्तुतिपाठक‌ ‌संतुष्ट‌ ‌झाले.‌ ‌एकदा‌ ‌पृथु‌ ‌राजा‌

‌त्याच्या‌ ‌राज्यात‌ ‌भ्रमण‌ ‌करत‌ ‌होता.‌ ‌त्याने‌ ‌फिरताना‌ ‌पाहिले‌ ‌की,‌ ‌त्याची‌ ‌प्रजा‌ ‌क्षीण‌ ‌(बारीक)‌ ‌व‌ ‌अशक्त‌ ‌झाली‌ ‌आहे.‌‌ ते‌ ‌प्रजाजन‌ ‌प्राण्याप्रमाणे‌ ‌आयुष्य‌ ‌जगत‌ ‌होते.‌ ‌(ते)‌ ‌हलक्या‌ ‌दर्जाचे/कमी‌ ‌प्रतीचे‌ ‌अन्न‌ ‌खात‌ ‌होते.‌ ‌ते‌ ‌पाहून‌ ‌राजा‌ ‌चिंताग्रस्त‌ ‌झाला.‌ ‌तेव्हा‌  ‌पुरोहित‌ ‌(उपाध्याय)‌ ‌म्हणाले,‌ ‌”हे‌ ‌राजा,‌ ‌खरेतर‌ ‌धन‌ ‌(समृद्धी),‌ ‌धान्य‌ ‌इत्यादी‌ ‌सर्व‌ ‌वस्तू‌ ‌धरणीच्या‌ ‌पोटातच‌ ‌असतात.‌ ‌(वास‌ ‌करतात.)‌‌ (कृपया)‌ ‌त्या‌ ‌प्राप्त‌ ‌करण्यासाठी‌ ‌तू‌ ‌प्रयत्न‌ ‌कर.”‌‌

The‌ ‌king‌ ‌named‌ ‌पृदुवैन्य‌ ‌was‌ ‌the‌ ‌first‌ ‌coronated‌ ‌(enthroned)‌ ‌emperor‌ ‌on‌ ‌the‌ ‌earth.‌  ‌The‌ ‌King‌ ‌पृथु’s‌ ‌capital‌ ‌was‌ ‌in‌ ‌the‌ ‌region‌ ‌of‌ ‌प्रयाग.‌ ‌

The‌ ‌bards‌ ‌were‌ ‌eager‌ ‌to‌ ‌praise‌ ‌king‌ पृथु‌ ‌at‌ ‌the‌ ‌time‌ ‌of‌ ‌coronation.‌ ‌ Then‌ ‌पृथु‌ ‌ordered,‌ ‌”May‌ ‌the‌ ‌bards‌ ‌stop‌ ‌(praising‌ ‌me)!‌ ‌As‌ ‌long‌ ‌as‌ ‌my‌ ‌virtues‌ ‌are‌ ‌not‌ ‌manifested‌ ‌(don’t‌ ‌appear)‌ ‌till‌ ‌then‌ ‌I‌ ‌am‌ ‌not‌ ‌worthy‌ ‌of‌ ‌praise‌ ‌(appreciation).‌ ‌The‌ ‌Almighty‌ ‌is‌ ‌praiseworthy‌ ‌alone.”‌

Having‌ ‌realized‌ ‌such‌ ‌desirelessness‌ ‌of‌ ‌king‌ ‌”‌ ‌the‌ ‌bards‌ ‌were‌ ‌pleased. ‌Once,‌ ‌king‌ ‌पृथु‌ ‌was‌ ‌wandering‌ ‌in‌ ‌his‌ ‌kingdom.‌ ‌While‌ ‌wandering,‌ ‌he‌ ‌saw‌ ‌that‌ ‌his‌ ‌subjects‌ ‌are‌ ‌very‌ ‌thin‌ ‌and‌ ‌weak.‌ ‌

Those‌ ‌people‌ ‌were‌ ‌living‌ ‌like‌ ‌animals.‌ ‌They‌ ‌were‌ ‌eating‌ ‌low-quality‌ ‌food.‌ ‌Seeing‌ ‌that‌ ‌the‌ ‌king‌ ‌got‌ ‌perturbed‌ ‌(disturbed).‌ ‌Then‌ ‌the‌ ‌priest‌ ‌said,‌ ‌”O‌ ‌king,‌ ‌in‌ ‌fact‌ ‌all‌ ‌the‌ ‌things‌ ‌like‌ ‌wealth‌ ‌and‌ ‌grains‌ ‌are‌ ‌in‌ ‌the‌ ‌belly‌ ‌of‌ ‌the‌ ‌earth‌ ‌itself‌ ‌(generated‌ ‌from‌ ‌the‌ ‌earth).‌ ‌ Please‌ ‌strive‌ ‌to‌ ‌obtain‌ ‌it.”‌‌

‌परिच्छेदः‌‌ 2.

‌तदा‌ ‌पृथुभूपेन‌ ‌………………….‌ ‌कुरु।‌‌

अनुवादः

मराठी‌ ‌त्यानंतर,‌ ‌त्याकरिता‌ ‌पृथुराजाने‌ ‌धनुष्य‌ ‌तयार‌ ‌ठेवले.‌ ‌मग‌ ‌पृथ्वी‌ ‌स्वीचे‌ ‌रूप‌ ‌धारण‌ ‌करून‌ ‌त्याच्यासमोर‌ ‌प्रकट‌ ‌झाली‌ ‌व‌ ‌म्हणाली,‌ ‌”हे‌ ‌राजा!‌ ‌जुलमी‌ ‌असणाऱ्या‌ ‌तुझ्या‌ ‌वडिलांनी,‌ ‌वेनराजाने‌ ‌राजधर्माचे‌ ‌पालन‌ ‌केले‌ ‌नाही.‌ ‌त्यानंतर,‌ ‌चोर-लुटारूंच्या‌ ‌भयामुळे‌ ‌मी,‌ ‌धन-धान्य-फुले-फळे‌ ‌माझ्या‌ ‌पोटात‌ ‌ठेवले.‌ ‌तू‌ ‌निश्चितच‌ ‌प्रजेच्या‌ ‌हिताविषयी‌ ‌सतर्क‌ ‌असणारा‌ ‌राजा‌ ‌आहेस,‌ ‌जर‌ ‌तू‌ ‌प्रयत्नपूर्वक‌ ‌कृषिकार्य‌ ‌केलेस,‌ ‌तर‌ ‌मी‌ ‌प्रसत्र‌ ‌होईन.‌ ‌म्हणून‌ ‌धनुष्य‌ ‌सोडून‌ ‌दे.‌ ‌तुझ्या‌ ‌प्रजाजनांसमवेत‌ ‌फावडे,‌ ‌नांगर,‌ ‌कुदळ,‌ ‌विळे‌ ‌(हे‌ ‌सर्व)‌ ‌हातात‌ ‌घेऊन‌ ‌कृषिकार्य‌ ‌कर.”‌‌

English‌ ‌Then,‌ ‌king‌ ‌पृथु‌ ‌readied‌ ‌a‌ ‌bow‌ ‌for‌ ‌that.‌ ‌Having‌ ‌taken‌ ‌the‌ ‌form‌ ‌of‌ ‌a‌ ‌woman,‌ ‌the‌ ‌earth‌ ‌appeared‌ ‌in‌ ‌front‌ ‌of‌ ‌him‌ ‌and‌ ‌said,‌ ‌”O‌ ‌king‌ ‌your‌ ‌father,‌ ‌the‌ ‌bad‌ ‌ruler‌ ‌de‌ ‌did‌ ‌not‌ ‌perform‌ ‌duties‌ ‌of‌ ‌the‌ ‌king.‌ ‌Then,‌ ‌I‌ ‌placed‌ ‌wealth,‌ ‌grains,‌ ‌flowers,‌ ‌fruits‌ ‌in‌ ‌my‌ ‌belly‌ ‌due‌ ‌to‌ ‌fear‌ ‌of‌ ‌thieves‌ ‌and‌ ‌robbers.‌‌

But‌ ‌you‌ ‌are‌ ‌engaged‌ ‌in‌ ‌the‌ ‌welfare‌ ‌of‌ ‌the‌ ‌subjects.‌ ‌If‌ ‌you‌ ‌strive‌ ‌in‌ ‌farming.‌ ‌I‌ ‌will‌ ‌be‌ ‌pleased.‌ ‌Hence,‌ ‌give‌ ‌up‌ ‌the‌ ‌bow.‌ ‌Start‌ ‌farming‌ ‌with‌ ‌the‌ ‌subjects‌ ‌by‌ ‌taking‌ ‌spades,‌ ‌ploughs,‌ ‌hoes,‌ ‌sickles‌ ‌in‌ ‌the‌ ‌hand.”‌‌

‌परिच्छेदः‌‌ 3.

भूमातुः‌ ‌……………. अभवत्।‌‌

अनुवादः

मराठी‌ ‌धरणीमातेचा‌ ‌उपदेश‌ ‌लक्षात‌ ‌येऊन,‌ ‌पृथुवैन्य‌ ‌राजाने‌ ‌नद्यांचा‌ ‌मार्ग‌ ‌थांबवून‌ ‌पाण्याचा‌ ‌उपयोग‌ ‌कृषिकामासाठी‌ ‌केला.‌‌
(राजाने)‌ ‌पावसाच्या‌ ‌पाण्याचा‌ ‌साठा‌ ‌करून‌ ‌पाण्याचे‌ ‌व्यवस्थापन‌ ‌केले.‌ ‌(त्याने)‌ ‌जमीन‌ ‌अधिक‌ ‌सुपीक‌ ‌होण्यासाठी‌ ‌प्रयत्न‌ ‌केले.‌ ‌नंतर,‌ ‌लोकांनी‌ ‌त्या‌ ‌ठिकाणी‌ ‌(शेतात)‌ ‌धान्यबीजे‌ ‌पेरली.‌‌

त्याने‌ ‌अनेक‌ ‌वृक्षांपासून‌ ‌विविध‌ ‌प्रकारच्या‌ ‌बीजांचे‌ ‌परिश्रमपूर्वक‌ ‌संचय‌ ‌व‌ ‌निवड‌ ‌केली.‌ ‌(व)‌ ‌नंतर‌ ‌बीजांचे‌ ‌संस्करण‌ ‌करून‌ ‌पेरणी‌ ‌केली.‌ ‌पावसानंतर‌ ‌बीजांतून‌ ‌अंकुर‌ ‌फुटले.‌ ‌धान्याच्या‌ ‌प्राप्तीमुळे‌ ‌सर्व‌ ‌प्रजा‌ ‌आनंदित‌ ‌झाली.‌ ‌हा‌ ‌कल्याणकारी‌ ‌राजा‌ ‌पृथ्वीवर,‌ ‌प्रशासनात‌ ‌अग्रेसर‌ ‌व‌ ‌जनसेवाव्रती‌ ‌ठरला.‌‌

Keeping‌ ‌in‌ ‌mind‌ ‌the‌ ‌adviceof‌ ‌the‌ ‌mother‌ ‌earth,‌ ‌पृथुवैन्य‌ ‌used‌ ‌water‌ ‌for‌ ‌agricultural‌ ‌work‌ ‌by‌ ‌obstructing‌ ‌the‌‌ way‌ ‌of‌ ‌rivers.‌ ‌Having‌ ‌stored‌ ‌the‌ ‌rain-water,‌ ‌he‌ ‌did‌ ‌water-management.‌ ‌He‌ ‌strived‌ ‌to‌ ‌make‌ ‌the‌ ‌land‌ ‌most‌ ‌fertile.‌

‌After‌ ‌that,‌ ‌people‌ ‌sowed‌ ‌the‌ ‌seeds‌ ‌of‌ ‌grains‌ ‌in‌ ‌that‌ ‌field‌ ‌(farm).‌ ‌He‌ ‌collected‌ ‌and‌ ‌selected‌ ‌the‌ ‌various‌ ‌seeds‌ ‌from‌ ‌many‌ ‌trees‌ ‌with‌ ‌so‌ ‌much‌ ‌of‌ ‌effort.‌ ‌After‌ ‌that,‌ ‌having‌ ‌refined‌ ‌(polished)‌ ‌the‌ ‌seeds,‌ ‌he‌ ‌sowed.‌

‌After‌ ‌the‌ ‌rain,‌ ‌sprouts‌ ‌germinated‌ ‌from‌ ‌the‌ ‌seeds.‌ ‌After‌ ‌obtaining‌ ‌grains,‌ ‌all‌ ‌subjects‌ ‌were‌ ‌pleased‌ ‌(satisfied).‌ ‌This‌ ‌welfare-oriented‌ ‌king‌ ‌became‌ ‌the‌ ‌foremost‌ ‌in‌ ‌the‌ ‌administration‌ ‌on‌ ‌the‌ ‌earth‌ ‌and‌ ‌was‌ ‌committed‌ ‌(to‌ ‌the‌ ‌service‌ ‌of‌ ‌public.‌‌

शब्दार्थाः‌ 

1. भूपाल:‌ ‌- king‌‌ – ‌राजा‌ ‌
2. अभिषिक्तः‌ – coronated‌ – अभिषेक‌ ‌झालेला‌ ‌
3. ‌स्तोतव्यः‌ – worthy‌ ‌to‌ ‌be‌ ‌praised‌ – स्तुती‌ ‌करण्यायोग्य‌
4. ‌चिन्ताकुलः‌ – worried‌ – चिंताग्रस्त‌
5. ‌पुरोहितः‌ – priest -‌ उपाध्याय‌
6. ‌चारणा:‌ – bards – भाट‌ ‌(स्तुतिपाठक)‌
7. ‌कृशाः‌ ‌- lean‌ – ‌बारीक‌
8. अशक्ता:‌ – weak – ‌अशक्त‌
9. ‌नि:स्पृहता‌ – ‌detachment‌ ‌- ‌निःस्पृहा,‌ निरिच्छा‌
10. ‌भ्रमणम्‌ ‌- wandering – फिरणे‌
11. वस्तुजातम्‌ – ‌things – सर्व‌ ‌वस्तू‌
12. ‌निकृष्टान्नम्‌‌ – low-quality‌ ‌food‌‌ – ‌हलक्या‌ ‌दर्जाचे‌ ‌अन्न‌‌
13. एतादृशीम्‌ – ‌such‌ – अशी
14. ‌उदरे‌ – ‌in‌ ‌belly‌ – पोटात‌
15. ‌धरायाम्‌ – on‌ ‌the‌ ‌earth – पृथ्वीवर‌ ‌
16. ‌प्रकटीभवन्ति‌ – manifested‌ – प्रकट होतात
17. ‌यतस्व‌‌ – take‌ ‌effort‌ – ‌‌प्रयत्न‌ ‌कर‌
18. तिष्ठन्तु‌‌ – please‌ ‌wait‌ – ‌थांबावे‌
19. आज्ञापयत्‌ – ordered‌ – आज्ञा‌ ‌केली‌
20. दृष्ट्वा‌ ‌- having‌ ‌seen – पाहून‌
21. प्राप्तुम्‌ – to‌ ‌obtain‌‌ – ‌मिळविण्यासाठी‌
22. ‌पशुवत्‌ – like‌ ‌animals‌ – प्राण्याप्रमाणे‌
23. ‌यावत्-तावत्‌ – ‌as‌ ‌long‌ ‌as-till‌ ‌then – ‌जोपर्यंत-तोपर्यंत‌
24. ‌वस्तुतः – in‌ ‌fact – ‌मुळात,‌ ‌खरे‌ ‌पाहता‌‌
25. दु:शासकः‌ – bad‌ ‌ruler – जुलमी‌ ‌राजा‌
26. ‌प्रजाहितदक्षः‌‌ ‌- prompt‌ ‌towards subject’s‌ ‌welfare – प्रजाहितासाठी‌ ‌तयार‌ ‌/‌ ‌सतर्क‌
27. हल:‌‌ – a‌ ‌plough‌ – ‌नांगर‌
28. कुद्दालकम्‌ – hoe‌ – कुदळ‌
29. धनु:‌ – bow‌ – धनुष्य‌
30. सज्जीकृतम्‌ – set‌‌ – ‌तयार‌ ‌केले‌
31. ‌भूमिः‌ – earth‌‌ – ‌पृथ्वी‌
32. ‌प्रकटिता‌‌ – appeared‌‌ – ‌प्रकट‌ ‌झाली‌‌
33. खनित्राणि‌ – ‌spades‌ – फावडे
34. ‌लवित्राणि‌ ‌- sickles – विळे‌
35. निहितानि‌ ‌-‌ placed/laid – ठेवलेले‌
36. तदर्थम्‌ – for‌ ‌that – ‌त्यासाठी‌
37. ‌धृत्वा‌ ‌- ‌taking/bearing‌ – ‌घेऊन/धारण‌ करून‌ ‌
38. गृहीत्वा‌ – having‌ ‌taken – घेऊन‌‌
39. ‌पुरत:‌ ‌- ‌in‌ ‌front‌ ‌of‌ – च्या‌ ‌पुढे‌
40. चोरलुण्ठक – due‌ ‌to‌ ‌fear‌ ‌from – चोर,‌ ‌लुटारुच्या‌
41. भयात्‌ – thief‌ ‌and‌ ‌robber – भीतीने‌
42. ‌त्यज‌‌ – ‌leave – सोड
43. अग्रणी:‌ ‌- foremost‌‌ – अग्रेसर‌
44. जनसेवाव्रती‌‌ – committed‌ ‌to‌ ‌the service‌ ‌of‌ ‌public‌ – जनसेवेचे‌ ‌व्रत‌ ‌घेतलेला‌
45. कल्याणकारी‌ – welfare-oriented – कल्याण‌ ‌करणारा‌
46. ‌सन्तुष्टा:‌ ‌- ‌satisfied‌‌ – समाधानी
47. धान्यबीजानि‌ – seeds‌ ‌of‌ ‌grains‌ – धान्याच्या‌ ‌बिया
48. ‌सङ्कलनम्‌ ‌- collection‌‌ – साठा‌
49. चयनम्‌ – selection‌‌ – निवड‌
50. संस्करणम्‌‌ – having‌ ‌polished/refined – ‌शुद्धीकरण‌ ‌करून‌
51. जलव्यवस्थापनम्‌ ‌- management‌ ‌of‌ ‌water‌ – ‌पाण्याचे‌ ‌व्यवस्थापन‌
52. ‌उर्वरतमाम्‌ – ‌most‌ ‌fertile‌ – ‌अधिक‌ ‌सुपीक‌
53. ‌जलसडयम्‌ ‌- accumulation‌ ‌of‌ ‌water‌ ‌- पाण्याचा‌ ‌साठा‌ ‌
54. उपदेशम्‌ ‌- advice‌‌ – सल्ला‌ ‌
55. अवपन्‌ ‌- sowed‌‌ – पेरली‌ ‌
56. अवरुध्य‌ – ‌obstructing‌‌ – अडवून‌ ‌
57. मनसि‌ ‌निधाय‌ – ‌having‌ ‌taken‌ ‌into‌ consideration ‌- लक्षात‌ ‌घेऊन‌‌
58. अङकुराः‌ ‌‌उद्भूताः‌ ‌‌‌- were‌ ‌sprouted/‌germinated ‌- अंकुर‌ ‌फुटले‌

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा Textbook Questions and Answers

अवबोधनम्‌ :

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
अरण्ये कौ निवसतः स्म ?
उत्तरम्‌ :‌
अरण्ये मृग: काक:च निवसतः स्म।

प्रश्न आ.
काकः किम् उपादिशत् ?
‌उत्तरम्‌ :‌
काक: उपादिशत्, “अकस्मादागन्तुना सह मित्रता न युक्ता।”

प्रश्न इ.
मृगः प्रत्यहं क्षेत्रं गत्वा किम् अकरोत् ?
‌उत्तरम्‌ :‌
मृगः प्रत्यहं क्षेत्रं गत्वा सस्यम् अखादत् ।

प्रश्न ई.
क्षुद्रबुद्धिः कुत्र निभृतं स्थितः ?
‌उत्तरम्‌ :‌
क्षुद्रबुद्धिः समीपमेव वक्षस्य पृष्ठतः निभृतं स्थितः।

प्रश्न उ.
शृगालः केन हतः ?
‌उत्तरम्‌ :‌
क्षेत्रपतिना क्षिप्तेन लगुडेन शृगालः हतः।

2. कः कं वदति ?

प्रश्न अ.
‘वनेऽस्मिन् एकं सस्यपूर्ण क्षेत्रमस्ति ।’
‌उत्तरम्‌ :‌
जम्बूक; मृगं वदति।

प्रश्न आ.
‘मित्र, छिन्धि तावन्मम बन्धनम् ।’
‌उत्तरम्‌ :‌
मृग: जम्बूकं वदति।

प्रश्न इ.
‘स वञ्चक: क्वास्ते ?’
‌उत्तरम्‌ :‌
काकः मृगं वदति।

3. प्रश्ननिर्माणं कुरुत ।

प्रश्न अ.
शृगालः मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत् ।
‌उत्तरम्‌ :‌
शृगाल: केन सह मित्रताम् ऐच्छत् ?

प्रश्न आ.
प्रदोषकाले मृगमन्विष्यन् काकः क्षेत्रे उपस्थितः।
‌उत्तरम्‌ :‌
कदा मृगमन्विष्यन् काकः क्षेत्रे उपस्थितः?

प्रश्न इ.
स: वृक्षस्य पृष्ठतः निभृतं स्थितः।
‌उत्तरम्‌ :‌
स: वृक्षस्य पृष्ठतः कथं स्थितः?

4. उत्तरपदं लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. काकोऽवदत् = काकः + …………… ।
आ. मृगेणोक्तम् = मृगेण + …………… ।
इ. जम्बूकोऽयम् = जम्बूकः + ………….. ।
‌उत्तरम्‌ :‌
अ. काकोऽवदत् – काकः + अवदत्।
आ. मृगेणोक्तम् – मृगेण + उक्तम्।
इ. जम्बूकोऽयम् – जम्बूकः + अयम्।

5. पूर्वपदं लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. मृगोऽब्रवीत् = …………….. + अब्रवीत्
आ. वातेनोदरम् = …………… + उदरम्
इ. मृतोऽसि = ………………. + असि
‌उत्तरम्‌ :‌
अ. मृगोऽब्रवीत् – मृगः + अब्रवीत्।
आ. वातेनोदरम् – वातेन + उदरम्।
इ. मृतोऽसि – मृत: + असि।

6. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

ऊ. त्वं सत्वरं पलायिष्यसे । (‘त्वं’ स्थाने ‘भवान्’ योजयत ।)

प्रश्न अ.
मृगः प्रत्यहं तत्र गत्वा सस्यम् अखादत्। (त्वान्त-अव्ययं निष्कासयत ।)
उत्तरम् :
मृगः प्रत्यहं तत्र अगच्छत् सस्यम् अखादत् च।

प्रश्न आ.
मित्र छिन्धि तावन्मम बन्धनम् । (लकारं लिखत ।)
उत्तरम् :
लोट्लकार:

प्रश्न इ.
वयम् आनन्देन एकत्र निवसामः । (लट्लकारस्थाने लङ्लकारं योजयत ।)
उत्तरम् :
वयम् आनन्देन एकत्र न्यवसाम।

प्रश्न ई.
त्वं पादान्स्तब्धीकृत्य तिष्ठ । (‘त्वं’ स्थाने ‘भवान्’ योजयत ।)
उत्तरम् :
भवान् पादान्स्तब्धीकृत्य तिष्ठतु ।

प्रश्न उ.
भवानपि अपरिचितः एव आसीत् । (‘भवान्’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत ।)
उत्तरम् :
भवान् पादास्तब्धीकृत्य पलायिष्यते।

7. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
स्तम्भमेलनं कुरुत।

‌उत्तरम्‌ :‌

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. दृढः	बन्धः
2. क्षिप्तेन	लगुडेन
3. एकस्मिन्	दिने
4. लगुडहस्तः	क्षेत्रपतिः

8. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत ।

‌उत्तरम्‌ :‌

9. तालिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.

(मञ्जूषा – त्रायस्व माम्, दर्शयामि त्वाम्, दृढोऽयं बन्धः, छिन्धि मम बन्धनम्)
‌उत्तरम्‌ :‌

जम्बूकः	मृगः
दर्शयामि त्वाम्।	त्रायस्व माम्।
दृढोऽयं बन्धः	छिन्धि मम बन्धनम्

प्रश्न 2.

(मञ्जूषा – अलं विवादेन, कोऽयं द्वितीयः?, एवमस्तु, अस्मत्सख्यम् इच्छति ।)
‌उत्तरम्‌ :‌

मृगः	काकः
अलं विवादेन।	कोऽयं द्वितीयः?
अस्मत्सख्यम् इच्छति।	एवमस्तु।

10. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
‘स नरः शत्रुनन्दनः’ इति वचनं कथायाः आधारेण स्पष्टीकुरुत ।
‌उत्तरम्‌ :‌
व्यसने मित्रपरीक्षा या कथेच्या संदर्भात ‘स: नरः शत्रुनन्दनः’ ही उक्ती आलेली दिसून येते. हितोपदेश या पुस्तकात मित्रलाभ 1.3. या प्रकरणात ही कथा आवळते. धूर्त कोल्हा हरिणाला त्याच्या शब्दांमध्ये फसवितो व त्याच्याशी मैत्री करतो. कोल्हा हरिणाला धान्यांनी भरलेले एक शेत दाखवितो.

साहजिकच हरिणाच्या मनात धान्याबद्दल हाव निर्माण होते. पण नंतर, शेताच्या मालकाने टाकलेल्या जाळ्यात हरिण अडकते. हरिणाने कोल्ह्याकडे मदत मागताच धूर्त कोल्हा जाळे घट्ट असल्याचे सांगतो. त्यामुळे तो तोडण्यास समर्थ नाही असे दर्शवितो.

हरिणाला कोल्ह्याचा धूर्तपणा हळूहळू लक्षात येतो. कावळ्याचे न ऐकल्याचा त्याला पश्चात्ताप होतो. जेव्हा कावळा हरिणाला शोधत शोधत हरिणाजवळ पोहोचतो, तेव्हा तो ‘स: नर: शत्रुनन्दनः’ हा श्लोक उद्धृत करतो. या श्लोकाचा अर्थ असा, की, “जो आपल्या मित्रांचा, हितचिंतकांचा सल्ला ऐकत नाही, तो संकटात सापडतो व त्याच्या शāना आनंदित करतो, त्यांचे शत्रुत्व ओढून घेतो.

हरिणाने अनोळखी प्राण्यांशी (कोल्ह्याशी) मैत्री न करण्याचा कावळ्याचा सल्ला ऐकला नाही व कोल्ह्याशी मैत्री केल्याने अखेर त्याला जाळ्यात अडकावे लागले. म्हणजे तो संकटात सापडला व हरिणाला शत्रुनन्दन हे विशेषण लागू पडले. ‘स: नरः शत्रुनन्दनः’ इति वचनं कथायाः आधारेण स्पष्टीकुरुत।

‘सः नरः शत्रुनन्दनः’ occurs in the context of the story व्यसने मित्रपरीक्षा. It is found in the chapter 1.3 of मित्रलाभ, in हितोपदेश. The crooked jackal trapped the deer in its words. It intentionally showed the deer a field full of grains. Due to greed for the grains, the deer got caught in the net set by the owner of the field. When the deer asked the jackal for his help, it cleverly answered, the net is tendon, so it can’t break it.

The deer understood the jackal’s plan. It repented for not listening to the crow’s advice. When crow came searching for him, It uttered the verse सुडदा …..स: नर:शत्रुनन्दन: which means, “The one who does not listen to the words of well-wishing friends, calamity becomes his neighbour and he pleases enemies.” The deer disregarded crow’s advice of not making friendship with strangers. It had friendship with a deceitful jackal and was finally trapped in the net. Seeing him caught in the net, the jackal became happy.

In this way, the deer proved himself as शत्रुनन्दन, the one whopleases enemies as the deer also pleased the mind of the crooked jackal.

प्रश्न आ.
काकेन क: उपायः उक्त : ?
‌उत्तरम्‌ :‌

व्यसने मित्रपरीक्षा या कथेच्या संदर्भात ‘स: नरः शत्रुनन्दनः’ ही उक्ती आलेली दिसून येते. हितोपदेश या पुस्तकात मित्रलाभ 1.3. या प्रकरणात ही कथा आढळते. शेताच्या मालकाने हरिणाला जाळ्यात अडकविले. कावळा हरिणाला शोधत तेथे आला. कावळ्याने विचारले असता हरिणाने सर्व हकीकत त्याला सांगितली. कोल्ह्याच्या धूर्तपणामुळे हरिण जाळ्यात अडकले होते.

कावळ्याने हरिणाला मेल्यासारखे दर्शविण्यास सांगितले, तसेच कावळ्याने हरिणाला पोट फुगवायला व पायही स्तब्ध ठेवण्यास सांगितले. कावळ्याच्या म्हणण्यानुसार वागल्यामुळे शेताच्या मालकाला हरिण मृत असल्याचा भास झाला. शेताचा मालक हरिणाजवळ आला व जाळे काढले. ठरल्याप्रमाणे कावळ्याने काव-काव असा आवाज केला. आवाज ऐकताच हरिण उठले व पटकन पळून गेले. कावळ्याने शोधलेल्या या उपायामुळे व त्याच्या चातुर्यामुळे हरिणाचे प्राण वाचले.

‘स: नरः शत्रुनन्दनः’ occurs in the context of the story व्यसने मित्रपरीक्षा. It is found in the chapter 1.3 of मित्रलाभ, in हितोपदेश. The deer was trapped in the net set by the owner of the field. The crow came in search of the deer. The crow saw the trapped deer. The deer narrated the account of a deceitful jackal.

The crow told the deer to pretend to be dead by blowing up its belly with air and told to keep legs stiff. The crow gave the deer an idea of running away. The deer followed likewise. The owner of the field thought the deer is certainly dead. So, he released the deer. At the same time, the crow made alarming sound and the deer ran away quickly. The crow’s wisdom and true friendship with the deer saved the deer’s life.

11. अमरकोषात् समानार्थकं शब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
अरण्ये मृगः काकः च स्नेहेन निवसतः ।
‌उत्तरम्‌ :‌
अरण्ये कुरङ्गः / वातायुः / हरिणः / अजिनयोनिः काकः च सेहेन निवसतः।

प्रश्न आ.
जम्बूकः तेन सह मृगस्य निवासस्थानं गतः ।
‌उत्तरम्‌ :‌
शृगालः / वञ्चकः / क्रोष्टा / फेरुः / फेरव: तेन सह मृगस्य निवासस्थानं गतः ।

प्रश्न इ.
मृगमन्विष्यन् काक: तत्र उपस्थितः ।
‌उत्तरम्‌ :‌
मृगमन्विष्यन् करटः / अरिष्टः / बलिपुष्टः / सकृत्प्रज: तत्र उपस्थितः।

12. विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
दृढः, मैत्री, बद्धः, प्रभूतम् ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
दृढः, मैत्री, बद्धः, प्रभूतम् ।
‌उत्तरम्‌ :‌

1. दृढः × शिथिलः।
2. मैत्री × शत्रुत्वम्, वैरम्।
3. बद्धः × मुक्तः ।
4. प्रभूतम् × अल्पम, स्तोकम, स्वल्पम्, न्यूनम्।

उपक्रम :
1. पाठात् उपपदविभक्तियुक्तानि वाक्यानि चित्वा लिखत ।
2. पाठात् शतृरूपाणि चित्वा लिखत ।

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्।

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
शृगालः मृगेण सह सख्यम् इच्छति यतः
(अ) शृगाल: मृगमांसं खादितुम् इच्छति।
(ब) शृगालः मृगे स्निह्यति।
उत्तरम् :
(अ) शृगाल: मृगमांसं खादितुम् इच्छति।

(ख) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं लिखत।

प्रश्न 1.
शृगालः स्वार्थहतुना ………… सह मैत्रम् ऐच्छत्। (मृगेण / काकेन)
उत्तरम् :
शृगालः स्वार्थहतुना मगेण सह मैत्रम् ऐच्छत्।

(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
क: चित्राङ्गम् अपश्यत्?
उत्तरम् :
गाल: चित्राङ्गम् अपश्यत्।

प्रश्न 2.
शृगालस्य नाम किम् आसीत्?
उत्तरम् :
शृगालस्य नाम क्षुद्रबुद्धिः आसीत्।

प्रश्न 3.
शृगालः किमर्थं मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत्?
उत्तरम् :
शृगालः स्वार्थहेतुं पूरयितुं मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत्।

प्रश्न 4.
कदा क्षुद्रबुद्धिः निवासस्थानं गतः?
उत्तरम् :
अस्तङ्गते सवितरि क्षुद्रबुद्धिः निवासस्थानं गतः।

प्रश्न 5.
जम्बूकः किम् इच्छति?
उत्तरम् :
जम्बूक: मृगशृगालयोः सख्यम् इच्छति।

(घ) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम्/असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. अरण्ये एकाक्ष: नाम मृगः चित्राङ्ग नाम काक: निवसतः स्म।
2. शुदबुद्धिः उदिते सवितरि (सूर्योदये) निवासस्थानं गतः।
3. अकस्मात् आगन्तुना सह मैत्री युक्ता।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. असत्यम्।
3. असत्यम्।

(च) कः कं वदति।

प्रश्न 1.
“सखे चित्राङ्ग, कोऽयं द्वितीयः?”
उत्तरम् :
काक: मृगं वदति।

प्रश्न 2.
“जम्बूकोऽयम्। अस्मत्सख्यम् इच्छति।”
उत्तरम् :
मृगः काकं वदति।

प्रश्न 3.
“अकस्मादागन्तुना सह मित्रता न युक्ता।”
उत्तरम् :
काक: मृगं वदति।

प्रश्न 4.
मृगस्य प्रथमदर्शने भवानपि अपरिचितः एव आसीत्।
उत्तरम् :
शृगालः काकं वदति।

प्रश्न 5.
यथायं मृगः मम बन्धुः तथा भवानपि।
उत्तरम् :
शृगालः काकं वदति।

प्रश्न 6.
अलं विवादेन।
उत्तरम् :
मृग: काकशृगालौ वदति।

प्रश्न 7.
वयं सर्वे आनन्देन एकत्र निवसामः ।
उत्तरम् :
मृगः काकशृगाली वदति।

प्रश्न 8.
एवमस्तु।
उत्तरम् :
काकः मृगशृगाली वदति।

शब्दज्ञानम्।

(क) सन्धिविग्रहं कुरूत।

1. चित्राङ्गो नाम – चित्राङ्गः + नाम ।
2. एकाक्षो नाम – एकाक्ष: + नाम।
3. काकश्च – काकः + च।
4. केनापि – केन+अपि।
5. कोऽयम् – क + अयम्।
6. अकस्मादागन्तुना – अकस्मात् + आगन्तुना।
7. तदाकर्ण्य – तत् + आकर्य।
8. भवानपि – भवान् + अपि।
9. यथायम् – यथा + अयम्।
10. काकेनोक्तम् – काकेन + उक्तम्।
11. एवमस्तु – एवम् + अस्तु।

(ख) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. भ्रमन्	चित्राङ्गः
2. अस्त गते	सवितर

(ग) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय – उपसर्ग + धातु + य / त्य
आकर्य	दृष्ट्वा

(घ) विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – मृगः, काकः, भ्रमन्, सः, अयम्, जम्बूकः, भवान्, बन्धुः, वयम्, सर्वे।
• द्वितीया – सख्यम्, मित्रताम्।
• तृतीया – स्नेहेन, केन, शृगालेन, हेतुना, मृगेण, आगन्तुना, विवादेन, आनन्देन, काकेन।
• पञ्चमी – अस्मत्।
• सप्तमी – वने, सवितरि, दर्शन।

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. शृगालः मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत्।
2. जम्बूक: सकोपम् आह।
उत्तरम् :
1. लङ्लकारः
2. लङ्लकार:

क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

1. मृगकाकयोः नेहेन निवासः।
2. काकस्य उपदेशः।
3. मृगकाकशृगालानाम् एकत्र निवासः।
4. शुगालस्य मृगेण सह मित्रता।

उत्तरम् :

1. मृगकाकयोः स्नेहेन निवासः।
2. शृगालस्य मृगेण सह मित्रता।
3. काकस्य उपदेशः।
4. मृगकाकशृगालानाम् एका निवासः।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

1. अरण्यम् – काननम्, वनम्, विपिनम्, अटवी।
2. मृगः – हरिणः, कुरङ्गः, वातायुः, अजिनयोनिः ।
3. काकः – वायसः, करटः, ध्वाक्षः, अरिष्टः, बलिपुष्टः, सकृत्प्रजः।
4. शृगालः – जम्बूकः, वाकः, क्रोष्टा, फेरुः, फेरवः।

(क) उचितं कारणं चित्त्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
जम्बूक: मनसि आनन्दितः यतः
(अ) मृगः पाशे बद्धः।
(ब) जम्बूकस्य अन्येन सह मित्रता अभवत्।
उत्तरम् :
(अ) मृग: पाशे बद्धः।

(ख) उचितं पर्यायं चित्त्वा वाक्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. फलितं मे ……………..। (प्रयोजनम् / मनोरथम्)
2. ………………. मम शरणम्। (शत्रवः / सुहद:)
3. बने …………. क्षेत्रम् अस्ति। (सस्यविहीनं / सस्ययुक्त)

उत्तरम् :

1. मनोरथम्
2. सुहृदः
3. सस्ययुक्तं

(ग) पूर्णवाक्येन लिखत।

प्रश्न 1.
केन मृगस्य कृते पाशः योजितः?
उत्तरम् :
क्षेत्रपतिना मृगस्य कृते पाश: योजितः।

प्रश्न 2.
मृगं पाशैर्बद्धं दृष्ट्वा क: मनसि आनन्दितः?
उत्तरम् :
मृगं पाशैर्वद्धं दृष्ट्वा जम्बूक: मनसि आनन्दितः।

प्रश्न 3.
जम्बूक: मनसि किम् अचिन्तयत्?
उत्तरम् :
जम्बूक: मनसि अचिन्तयत्, ‘यत् फलितं मे मनोरथम्। इदानीं प्रभूतं भोजनं प्राप्स्यामि ।’

प्रश्न 4.
मृग: जम्बूकं दृष्ट्वा किम् अब्रवीत्?
उत्तरम् :
मृगः जम्बूकं दृष्ट्वा अब्रवीत्, “मित्र, छिन्धि तावन्मम बन्धनम्। त्रायस्व माम्।” इति ।

(घ) कः कं वदति।

प्रश्न 1.
दर्शयामि त्वाम्।
उत्तरम् :
जम्बूक: मृगं वदति।

प्रश्न 2.
दृढोऽयं बन्धः।
उत्तरम् :
जम्बूक: मृगं वदति।

प्रश्न 3.
स्नायुनिर्मितान् पाशानेतान् कथं वा व्रतदिवसे स्मृशामि।
उत्तरम् :
जम्बूकः मृगं वदति।

(च) वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. मृगः शृगालं सस्यपूर्ण क्षेत्रम् अदर्शयत्।
2. मृगः प्रतिदिन क्षेत्रे सस्यम् अखादत्।
3. जम्बूकः पाशैर्बद्धः।
4. जम्बूक: मनसि खिन्नः जातः।
5. जम्बूक: मृगं साहाय्यम् अकरोत्।
6. जम्बूक: निभृतं स्थितः।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. सत्यम्।
3. असत्यम्।
4. असत्यम्।
5. असत्यम्।
6. सत्यम्।

शब्दज्ञानम् ।

(क) सन्धिविग्रहः।

1. किञ्चित्कालानन्तरम् – किञ्चित् + कालानन्तरम् ।
2. वनेऽस्मिन् – बने + अस्मिन्।
3. क्षेत्रमस्ति – क्षेत्रम् + अस्ति ।
4. तत्रागतः – तत्र + आगतः।
5. पाशैर्बद्धः – पाशैः + बद्धः।
6. मित्राण्येव – मित्राणि + एव।
7. सोऽचिन्तयत् – स: + अचिन्तयत्।
8. मृगस्तम् – मृगः + तम्।
9. तावन्मम – तावत् + मम।
10. जम्बूको दूरादेवावदत् – जम्बूक: + दुरात् + एव + अवदत्।
11. दृढोऽयम् – दृढ : + अयम्।
12. पाशानेतान् – पाशान् + एतान्।
13. इत्युक्त्वा . इति + उक्त्वा ।
14. समीपमेव – समीपम् + एव।

(ख) विशेषाण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. सस्यपूर्णम्	क्षेत्रम्
2. मगः	बद्धः
3. प्रभूतम	भोजनम्
4. स्नायुनिर्मितान्	पाशान्

(ग) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा/ध्वा/ट्वा/वा/इत्वा/अयित्वा

दृष्ट्वा, उक्त्वा

(घ) विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – शृगालः, पाशः, सः, जम्बूकः, अयम्, बन्धः, मिवाणि।
• द्वितीया – मृगम्, क्षेत्रम्, एकम, त्वाम्, भोजनम्, तम्, माम, पाशान, एतान्।
• तृतीया – क्षेत्रपतिना, पाशैः।
• पशमी – दूरात्। षष्ठी – वृक्षस्य, मम।
• सप्तमी – एकस्मिन्, दिने, मनसि, व्रतदिवसे।
• सम्बोधन – मित्र।

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. प्रभूतं भोजनं प्राप्स्यामि।
2. त्रायस्व माम्।
उत्तरम् :
1. लृट्लकार:
2. लोट्लकार:

क्रमेण योजयत।

(क)

प्रश्न 1.

1. क्षेत्रपतिना पाशयोजनम्।
2. शृगालेन मृगाय सस्यपूर्णक्षेत्रस्य दर्शनम्।
3. मृगस्य पाशबन्धनम्।
4. मृगस्य प्रत्यहं क्षेत्रं गमनम्।

उत्तरम् :

1. शृगालेन मृगाय सस्यपूर्णक्षेत्रस्य दर्शनम्।
2. मृगस्य प्रत्यहं क्षेत्रं गमनम्।
3. क्षेत्रपतिना पाशयोजनम्।
4. मृगस्य पाशबन्धनम्।

(ख)

प्रश्न 1.

1. मृगः पाशैर्बद्धः।
2. मृगः सस्यम् अखादत्।
3. जम्बूक; मनसि आनन्दितः।
4. क्षेत्रपतिना पाश: योजितः।

उत्तरम् :

1. मृगः सस्यम् अखादत्।
2. क्षेत्रपतिना पाश: योजितः।
3. मृगः पाशैर्बद्धः।
4. जम्बूक: मनसि आनन्दितः ।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

1. कालः – समयम, वेला।
2. प्रत्यहम् – प्रतिदिनम्।
3. सस्यम् – धान्यम्।
4. गत्वा उपगम्य।
5. क्षेत्रपतिः – सस्यपालः।
6. इदानीम् – सम्पति, साम्प्रतम्।
7. मनसि – चित्ते, चेतसि, अन्त:करणे।
8. आनन्दितः – प्रमुदितः, हर्षितः, प्रहृष्टः।
9. मनोरथम् – मनोकामना, मनीषा, ईहा।
10. प्रभूतम् – भूरि, विपुलम्, पुष्कलम्, प्रचुरम्।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दाः

1. अनन्तरम् × पूर्वम्, प्राक्।

अवबोधनम् ।

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
मृगः क्षेत्रपतिना बद्धः यतः ……….
(अ) मृगः क्षेत्रपतेः शत्रुः आसीत्।
(ब) मृगः सुहद्वाक्यस्य अनादरम् अकरोत्।
उत्तरम् :
(ब) मृगः सुहृद्वाक्यस्य अनादरम् अकरोत्।

प्रश्न 2.
शृगालः हत: यत:
(अ) क्षेत्रपतिना लगुडं क्षिप्तम्।
(ब) काकः शृगालम् अमारयत्।
उत्तरम् :
(अ) क्षेत्रपतिना लगुडं क्षिप्तम्।

प्रश्न 3.
क्षेत्रपतिः मृगं बन्धनात् व्यमुशत् यतः
(अ) सः ‘मृगः मृतः’ इति चिन्तितवान् ।
(ब) पाशबद्धं मृगं दृष्ट्वा तस्य हृदयं करुणया अद्रवत्।
उत्तरम् :
(अ) सः ‘मृगः मृतः’ इति चिन्तितवान्।

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
क्षेत्रपतिः कदा हस्ते लगुडं धृत्वा आगच्छत् ?
उत्तरम् :
क्षेत्रपतिः प्रभाते हस्ते लगुडं धृत्वा आगच्छत्।

प्रश्न 2.
केन क्षेत्रपति: अवलोकित:?
उत्तरम् :
काकेन क्षेत्रपति: अवलोकितः।

प्रश्न 3.
क्षेत्रपतिना मृगं विलोक्य किम् उक्तम्?
उत्तरम् :
क्षेत्रपतिना मृगं विलोक्य उक्तं, “आ ! स्वयं मृतोऽसि।”

प्रश्न 4.
मृगः कदा पलायित:?
उत्तरम् :
काकशब्द श्रुत्वा मृग: पलायितः।

(ग) वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. काकः सायङ्काले मृगमन्विष्यन् आगतः।
2. मृगः मृतः आसीत्।
3. मृगः मृतवत् संदर्शयत्।
4. मृगः शनैः शनै: पलायितः।
5. क्षेत्रपतिना क्षिप्तेन लगुडेन जम्बूक: हतः।
6. क्षेत्रपति: मृगं बन्धनात् व्यमुञ्चत्।

उत्तरम् :

1. सत्यम्।
2. असत्यम्।
3. सत्यम्।
4. असत्यम्।
5. सत्यम्।
6. सत्यम्।

(घ) कः कं वदति?

प्रश्न 1.
“सखे ! किमेतत् ?”
उत्तरम् :
काक: मृगं वदति।

प्रश्न 2.
सुहद्वाक्यस्य अनादरात् बद्धोऽहम्।
उत्तरम् :
मृग: काकं वदति।

प्रश्न 3.
मन्मांसार्थी तिष्ठति अत्रैव ।
उत्तरम् :
मृग: काकं वदति।

प्रश्न 4.
उपायस्तावत् चिन्तनीयः।
उत्तरम् :
काकः मृगं वदति।

प्रश्न 5.
त्वमात्मानं मृतवत्संदर्शय।
उत्तरम् :
काकः मृगं वदति।

शब्दज्ञानम्

(क) सन्धिविग्रहः।

1. मृगमन्विष्यन् – मृगम् + अन्विष्यन् ।
2. काकस्तत्रोपस्थितः – काक: + तत्र + उपस्थितः।
3. किमेतत् – किम् + एतत्।
4. बद्धोऽहम् – बद्धः + अहम्।
5. स्वास्ते – क्व + आस्ते।
6. तिष्ठत्यत्रैव – तिष्ठति + अत्र + एव।
7. उपायस्तावत् उपाय: + तावत्।
8. क्षेत्रपतिलगुडहस्तः – क्षेत्रपतिः + लगुडहस्तः।
9. काकेनावलोकितः – काकेन + अवलोकितः।
10. तमालोक्य – तम् + आलोक्य।
11. काकेनोक्तम् – काकेन + उक्तम्।
12. त्वमात्मानम् – त्वम् + आत्मानम्।
13. मृतवत्संदर्शय – मृतवत् + संदर्शय।
14. पादास्तब्धीकृत्य – पादान् + स्तब्धीकृत्य ।
15. यदाहम् – यदा + अहम्।
16. त्वमुत्थाय – त्वम् + उत्थाय।
17. मृगस्तथैव – मृग: + तथा + एव।
18. उक्तञ्च – उक्त म् + च।
19. तमुद्दिश्य – तम् + उहिश्य।
20. शृगालस्तावद् हतः – शृगालः + तावत् + हतः।

(ग) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि ।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + या / त्य
दृष्ट्वा, पूरयित्वा, श्रुत्वा	आलोक्य, स्तब्धीकृत्य, उद्दिश्य, उत्थाय

(घ) विभक्त्यन्तरूपाणि ।

• प्रथमा – काकः, सः,अहम, यः, नरः, वञ्चकः, क्षेत्रपतिः, आगच्छन्, त्वम्, मृगः, शृगालः।
• द्वितीया – मृगम्, किम्, एतत्, तम्, आत्मानम्, उदरम्, पादान्, शब्दम्।
• तृतीया – मृगेण, काकेन, वातेन, क्षेत्रपतिना, लगुडेन।
• पञ्चमी – अनादरात्, बन्धनात्।
• षष्ठी – वाक्यस्य, सुहृदाम, हितकामानाम, तस्य।
• सप्तमी – प्रदोषकाले, प्रभाते।
• सम्बोधन – सखे, मृग।

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.

1. मृगं तथाविधं दृष्ट्वा स उवाच।
2. स वशक: क्व आस्ते?
3. त्वमात्मानं मृतवत्संदर्शय।
4. सत्वरं पलायिष्यसे।
5. सः मृगं बन्धनात् व्यमुञ्चत्।

उत्तरम् :

1. लिट्लकारः
2. लट्लकारः
3. लोट्लकार:
4. लट्लकारः
5. लङ्लकार:

क्रमेण योजयत।

(क)

प्रश्न 1.

1. मृगः मृतवत् स्थितः ।
2. शृगाल: लगुडेन हतः।
3. काकेन क्षेत्रपति: अवलोकितः।
4. काकेन शब्दः कृतः।

उत्तरम् :

1. काकेन क्षेत्रपति: अवलोकितः।
2. मृगः मृतवत् स्थितः।
3. काकेन शब्दः कृतः।
4. शृगाल: लगुडेन हतः।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

1. प्रदोषकालः – सन्ध्याकालः।
2. सुहृद् – सखा, मित्रम्।
3. विपत् – आपत्तिः, सङ्कटम्।
4. आलोक्य – अवलोक्य, विलोक्य, वीक्ष्य।
5. वातेन – पवनेन, वायुना।
6. सत्वरम् – शीघ्रम्, तूर्णम्, झटिति, आशु।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दाः

1. सुहद् × शत्रुः, अरिः, वैरी।
2. अनादरात् × आदरात्।
3. मृतः × जीवितः।
4. सत्वरम् × शनैः शनैः।

लेखनकौशलम्

समासाः

समस्तपदम्	अर्थ	समासविग्रहः	समासनाम
मृगशृगालो	deer and jackal	मृगः च शृगाल: च।	इतरेतर द्वन्द्व समास
प्रत्यहम्	every day	अहनि अहनि।	अव्ययीभाव समास
सकोपम्	with anger	कोपेन सह।	अव्ययीभाव समास
अपरिचितः	not known	न परिचितः।	नञ्तत्पुरुष समास
क्षेत्रपतिः	owner of the field(s)	क्षेत्रस्य / क्षेत्राणां पतिः।	षष्ठी तत्पुरुष समास
क्षुदबुद्धिः	he who has mean intellect	क्षुद्रा बुद्धिः यस्य सः।	बहुव्रीहि समास
लगुडहस्तः	he who hasastick in the hand	लगुडं हस्ते यस्य सः।	बहुव्रीहि समास

व्यसने मित्रपरीक्षा Summary in Marathi and English

Introduction:

हितोपदेश is an ancient Indian text in Sanskrit language consisting of fables of animals and human Characters. It incorporates maxims, wordly wisdoms and morals on political affairs in a simple and entertaining manner.

नारायण पंडित is considered to be the author of this book. His purpose behind composing हीतोपदेश is to give knowledge to be wise. This is done through moral stories in which birds, beasts and humans interact. हितोपदेश has four sections – मित्रलाभ, सुहृद्भेद, विग्रह, सन्धि.

The story of the lesson व्यसने मित्रपरीक्षा is found in the chapter 1.3 of “मित्रलाभ’. The repercussion of trusting strangers is well brought out through the story of deer, jackal and crow.

प्रस्तावना :

हितोपदेश हे प्राणी व मानवी पात्रांनी युक्त कथांचे भारतीय पुस्तक आहे. यात नीतिसूत्रे, उपदेशात्मक वचने, तसेच राजकीय संबंधावर आधारित मूल्ये यांचे सहज व रोचक पद्धतीने स्पष्टीकरण केलेले आहे. नारायण पंडित हा या ग्रंथाचा कर्ता मानला जातो. योग्य आचरण शिकवणे हा त्याचा यामागील हेतू आहे. पक्षी, प्राणी व मानव यांच्या परस्पर संभाषणातून हे त्याने व्यक्त केले आहे.

हितोपदेशाचे चार भाग आहेत.

1. मित्रलाभ
2. सुहृद्भेद
3. विग्रह
4. सन्धि

‘व्यसने मित्रपरीक्षा’ या पाठाचा कथाभाग ‘मित्रलाभ’ या भागातील 1.3 या प्रकरणात सापडतो. अनोळखी व्यक्तीवर विश्वास ठेवल्याचे दुष्परिणाम हरिण, कोल्हा व कावळ्याच्या गोष्टीद्वारे उत्तमरीत्या कथन केले आहेत.

परिच्छेदः, शब्दार्थाः, अनुवादः

परिच्छेदः 1

अस्ति कश्चित् ……………. एवमस्तु।.

अनुवादः

चंपक नावाचे एक जंगल होते. जंगलात चित्रांग नावाचे हरिण व एकाक्ष नावाचा कावळा प्रेमाने (एकत्र) राहत होते. एकदा चित्रांग वनात भटकत असताना कोण्या एका कोल्ह्याने त्याला पाहिले. क्षुद्रबुद्धी नावाच्या त्या कोल्ह्याची स्वार्थापोटी हरिणाबरोबर मैत्री करण्याची इच्छा होती. सूर्यास्त झाल्यावर, क्षुद्रबुद्धी हरिणाबरोबर हरिणाच्या घरी गेला.

हरिण व कोल्ह्याला पाहून कावळा म्हणाला, “अरे मित्रा चित्रांग! ह्य दुसरा कोण आहे ?” हरिण म्हणाले, “हा कोल्हा आहे. त्याला आपल्याबरोबर मैत्री करण्याची इच्छा आहे.” (त्यावर) कावळा म्हणाला “अचानक आलेल्या अपरिचितासोबत मैत्री योग्य नव्हे.” ते ऐकून कोल्हा रागाने म्हणाला, “हरिणाच्या प्रथमदर्शनी तू सुद्धा अनोळखी होतास. ज्याप्रमाणे हे हरिण माझ्या मित्रासमान आहे, त्याप्रमाणे तू आहेस.” हरिण म्हणाले, “(हा) वाद पुरे! आपण सर्व आनंदाने एकत्र राहूया.” कावळा म्हणाला, “असेच होवो.”

There was a certain forest named चंपक. A deer named चित्रांग and acrow named एकाक्ष used to live in the forest affectionately. Once, a certain jackal saw fait who was wandering in the forest. That jackal named yoga wished to befriend the deer with a selfish purpose.

At the time of sunset ya went to deer’s place with the deer. The crow said having seen the dear and the jackal, “Ofriend चित्रांग ! Who is this second (another) one?” The deer said, “This is a jackal. He wishes our friendship.”

(He wishes to befriend us.) The crow advised, “Friendship with a stranger, suddenly, is not appropriate.” Having heard it, the jackal angrily said, “At first sight you were stranger as well. Just as this deer is my friend so too are you.” The deer said, “Enough of this arguement. All of us will live together happily.” The crow said, “May it be so.”

परिच्छेदः 2.

किश्चित्कालानन्तरं ……………… स्थितः।

अनुवादः

मराठी थोड्या वेळानंतर, कोल्हा हरिणाला म्हणाला, ‘या अरण्यात धान्याने भरलेले एक शेत आहे. मी तुला दाखवतो.’ तसे केल्यावर, दररोज हरिण तेथे जाऊन धान्य खात असे. ते पाहून, एके दिवशी शेतमालकाने जाळे टाकले. तेथे आलेले हरिण जाळ्यामध्ये अडकले. त्याने विचार केला, “आता फक्त मित्रच माझा आसरा आहेत.” दूरवरून ते पाहणारा कोल्हा मनातून खूष झाला.

त्याने विचार केला, “माझे ईप्सित फळास आले. आता मला पुष्कळ खाद्य मिळेल.” ते पाहून हरिण म्हणाले, “अरे मित्रा, माझे हे बंध तोडून टाक. मला वाचव.” कोल्हा लांबूनच म्हणाला, “अरे मित्रा, हे बंध (फार) घट्ट आहेत, मी स्नायूंनी बनविलेल्या जाळ्याला उपवासाच्या दिवशी कसे तोंड लावू?” असे म्हणून तो जवळ असलेल्या झाडाच्या मागे स्थिर उभा राहिला.

After some time, the jackal said to the deer, “There is a field, full of grains in this forest. I(will) show (it) to you.’ Having done so, the deer ate the grain, going there everyday. Having seen this, one day a trap was set by the owner of the field. The dear, who had come (arrived) there, was trapped in the net.

He thought, “Now, my friends only are my resort.” The jackal, who was seeing it from a far was delighted in the mind. He thought, “My desire is fulfilled. Now I shall get plenty of food.” Having seen it, the deer said, “O friend, cut through my bonds. Please save me.” The jackal replied from a far “Ofriend, this bond is strong. How can I touch the net made of sinews on my fasting day?” Having said this, he stood steady behind the tree that was nearby.

परिच्छेदः 3.

प्रदोषकाले …………………हतः।

अनुवादः

तिन्हीसांजेच्या वेळी (सायंकाळी), हरिणाला शोधत कावळा तेथे हजर झाला. हरिणाला तशा प्रकारे पाहून तो म्हणाला, “अरे मित्रा ! हे काय?” हरिण म्हणाले, “मित्राच्या शब्दांची अवहेलना केल्यामुळे (शब्दांकडे दुर्लक्ष केल्यामुळे) मी अडकलो.

मराठी आणि म्हटलेले आहे – जो हितचिंतक मित्रांचे शब्द (सल्ला) ऐकत नाही, त्याच्याजवळ विपत्ती (निवास करते), अशी व्यक्ती शजूंना आनंदित करते.” (शत्रुत्व ओढवून घेते) कावळा म्हणाला, “तो (कपटी) फसविणारा कोठे आहे?” हरिण म्हणाले, “माझ्या मांसाच्या हावेने इथेच थांबला आहे.”

कावळा म्हणाला, ‘तर मग (यावर) उपाय शोधला पाहिजे.’ नंतर सकाळी, हातामध्ये काठी घेऊन येणाऱ्या शेतमालकाला कावळ्याने पाहिले. त्याला पाहून कावळा म्हणाला, “मित्रा हरिणा, तू स्वत:ला मेल्यासारखा दाखव.” (तुझे) पोट हवेने फुगवून पाय स्थिर ठेव.

जेव्हा मी आवाज करेन / ओरडेन, तेव्हा तू उठून पटकन पळ.” हरिण तसेच थांबले. शेतमालकाने हरिणाला पाहिले व म्हणाला, “बापरे ! तू तर मेलेला आहेस.” त्याने हरिणाला जाळ्यातून मुक्त केले. नंतर, कावळ्याचे ओरडणे ऐकल्यावर हरिण पटकन पळून गेले. शेताच्या मालकाने त्याला (हरिणाला) रोखून फेकलेल्या काठीने कोल्हा मारला गेला.

English At nightfall, the crow arrived there looking for the deer. Seeing the deer so (trapped) he said, “O friend! What is this?” The deer said, “I was caught (trapped) due to disregarding a friend’s words (advice).

and it is said The one who does not listen to words/advice of friends well-wishing, the calamity is placed close to him. That person is the delight of enemies. The crow said, “where is the deceiver ?” The deer said, “(He) is waiting here itself longing for my flesh.” The crow said, ‘We must think of a solution.’ Then in the morning, the crow saw the owner of the field coming with a stick in the hand.

Seeing him, the crow said, “O friend deer, pretend as if you are dead. Blow your belly with air, stiffen your legs and lie still. When I shall make a sound then, having stood up, you run away quickly The deer stayed accordingly. The owner of the field saw the deer and said, “Oh ! You are dead on your own.” He released the deer from the bonds.

Then, listening to the sound of the crow, the deer ran away quickly. Meanwhile, the stick which was thrown towards the deer by the owner of the field, killed the jackal.

शब्दार्थाः

1. मृग – deer – हरिण
2. काकः – crow – कावळा
3. जम्बूकः – jackal – कोल्हा
4. अवलोकितः – was seen – पाहिले
5. अपरिचितः – stranger – अनोळखी
6. कक्षित् – certain – कोणी एक
7. भ्रमन् – roaming, wandering – भटकत असताना
8. सख्यम् – friendship – मैत्री
9. युक्ता – proper – योग्य
10. शृगालेन – by jackal – कोल्ह्याने
11. स्नेहेन – affectionately प्रेमाने
12. स्वाहतुना – with selfish purpose – स्वार्थापोटी
13. प्रथमदर्शने – at the first sight – प्रथमदर्शनी
14. अस्तङ्गते – at the time of sunset – सूर्यास्त
15. सवितरि – झाल्यावर
16. निवसतः स्म – both used to live – दोघे राहत होते
17. अबूत – said – म्हणाला
18. अब्रवीत् – said – म्हणाला
19. उक्तम् – said – म्हणाला
20. आह – said – म्हणाला
21. आकर्ण्य – having heard – ऐकून
22. अकस्मात् – at once – अचानक
23. सकोपम् – angrily – रागाने
24. आगन्तुना सह – with a stranger – अनोळखी माणसासह
25. दृढः – strong – घट्ट
26. बन्धः – bond – बंध
27. पाश: – noose – जाळे
28. योजितः – arranged – व्यवस्था केली
29. बद्धः – got stuck/caught – अडकले
30. सस्यपूर्णम् – full of grains – धान्ययुक्त
31. क्षेत्रम् – field – शेत
32. शरणम् – resort – आश्रयस्थान, आसरा
33. फलितम् – fulfilled – फळास आले
34. मनोरथम् – desire – ईप्सित/इच्छा
35. स्नायुनिर्मितान् – made of sinews – स्नायूंनी बनलेले
36. क्षेत्रपतिना – by the field-owner – शेतमालकाने
37. व्रतदिवसे – on the day of fast – उपवासादिवशी
38. दर्शयामि – I show – मी दाखवतो
39. प्रापयामि – I shall get – मला मिळेल
40. छिन्धि – you break – तू तोड
41. जायस्व – you save – तू वाचव
42. प्रत्यहम् – every day – दररोज
43. इदानीम् – now – आता
44. प्रभूतम् – plenty of – भरपूर
45. निभृतम् – still – निश्चल
46. तथा कृते – having done so – तसे केल्यावर
47. उपस्थितः – arrived – हजर झाला
48. वञ्चक: – crooked / deceitful – फसविणारा
49. लगुडहस्त: – stick in the hand – काठी हातात घेतलेला
50. हतः – killed – मेलेला
51. अन्विष्यन् – searching – शोधत
52. विपत् – calamity – संकट
53. सन्निहिता – placed close by – जवळ
54. मृतवत् – like dead – मेल्यासारखा
55. सुङद्वाक्यम् – friend’s speech – मित्राचे बोलणे
56. वातेन – with air – हवेने
57. क्षिप्तेन – thrown – फेकलेल्या
58. अनादरात् – due to disrespecting – अवहेलना केल्यामुळे
59. हितकामानाम् – of well-wishers – हितचिंतकांचे
60. प्रदोषकाले – at the nightfall – तिन्हीसांजेला
61. शृणोति – listens – ऐकतो
62. पलायिष्यसे – you will run – पळशील
63. व्यमुञ्चत् – released – मुक्त केले
64. अब्रूत – said – म्हणाला
65. संदर्शय – appear – दाखव
66. उद्दिश्य – pointing – रोखून
67. उत्थाय – having got up – उठून
68. आलोक्य – seeing – पाहून
69. स्तब्धीकृत्य – keeping still – स्थिर / स्तब्ध राहून
70. क्व – where – कोठे
71. उदरं पूरयित्वा – blowing the belly – पोट भरून
72. मन्मांसार्थी – longing for my flesh – माझ्या मांसाच्या हावेने